KIZILÇAM ORĠJĠN DENEMELERĠNĠN 10 YILLIK SONUÇLARI

Transkript

1 Orman Bakanlığı Yayın No: 158 ISSN: Müdürlük Yayın No: 016 KIZILÇAM ORĠJĠN DENEMELERĠNĠN 10 YILLIK SONUÇLARI (ORİJİN-ÇEVRE ETKİLEŞİMİ VE TOHUM TRANSFERİ ÜZERİNE ETKİSİ) (ODC : ) Results of provenance study at age 10 on Pinus brutia: Provenance site interactions and defining breeding zones BATI AKDENĠZ Dr. Fikret IġIK SEMRA KESKĠN Yusuf CENGĠZ EGE BATI KARADENĠZ MARMARA Dr. Ali GENÇ Suat TOSUN Sıtkı UĞURLU Dr. Bünyamin DOĞAN Zehra ÖZPAY Erdal ÖRTEL İÇ ANADOLU Dr. Said DAĞDAġ KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURĠYETĠ Ġlhan YOLDAĞ GÜNEY DOĞU ANADOLU Hüseyin KARATAY TEKNĠK BÜLTEN NO: 14 T.C. ORMAN BAKANLIĞI BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Southwest Anatolia Forest Research Institute (SAFRI) ANTALYA/TÜRKĠYE 1

2 Orman Bakanlığı Yayın No: 158 ISSN: Müdürlük Yayın No: 016 KIZILÇAM ORĠJĠN DENEMELERĠNĠN 10 YILLIK SONUÇLARI (ORİJİN-ÇEVRE ETKİLEŞİMİ VE TOHUM TRANSFERİ ÜZERİNE ETKİSİ) (ODC : ) Results of provenance study at age 10 on Pinus brutia: Provenance site interactions and defining breeding zones BATI AKDENĠZ Dr. Fikret IġIK SEMRA KESKĠN Yusuf CENGĠZ EGE BATI KARADENĠZ MARMARA Dr. Ali GENÇ Suat TOSUN Sıtkı UĞURLU Dr. Bünyamin DOĞAN Zehra ÖZPAY Erdal ÖRTEL İÇ ANADOLU Dr. Said DAĞDAġ KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURĠYETĠ Ġlhan YOLDAĞ GÜNEY DOĞU ANADOLU Hüseyin KARATAY TEKNĠK BÜLTEN NO: 14 T.C. ORMAN BAKANLIĞI BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Southwest Anatolia Forest Research Institute (SAFRI) ANTALYA/TÜRKĠYE 2

3 ĠÇĠNDEKĠLER 1

4 İÇİNDEKİLER i ŞEKİLLER DİZİNİ iii ÇİZELGELER DİZİNİ v ÖNSÖZ viii ÖZ x ABSTRACT xi 1. GİRİŞ Literatür Özeti Araştırmanın Amaçları MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Orijin Seçimi Fidanlık Çalışmaları Deneme Alanları Deneme Alanlarında Yapılan Gözlemler İstatistik Analizler Ön İstatistik Analizler Deneme Alanlarının Güvenirliği Varyans Analizleri Orijin-Çevre Etkileşimi Orijin Stabilite Değerlerinin Hesaplanması BULGULAR Her Deneme Alanında Orijinlerin Karşılaştırılması Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Finike Gülmez deneme alanı (GUL, 550m) Finike Yazır deneme alanı (YAZ, 950m) Korkuteli Susuz deneme alanı (SUS, 900m) Kaş Palamut deneme alanı (PAL, 200m) Gazipaşa Delihöyük deneme alanı /GDL, 300m) Gazipaşa Narma deneme alanı (GNR, 450m) Gazipaşa devrentbaşı deneme alanı (GDV, 850) Mut Diştaş deneme alanı (MUT, 400m) Tarsuz Melemez deneme alanı (TML, 200m) Tarsus Kirsecik deneme alanı (TKS, 530m) Kıbrıs Güzelyurt deneme alanı (KIB, 230m) Ege Bölgesi Deneme Alanları Alaşehir Soğanlı deneme alanı (ALA, 475m) Aliağa (Menemen Güzelhisar) deneme alanı (ALİ, 70m) Marmaris İnbükü deneme alanı (MHS, 100m) Nazilli Hançam deneme alanı (NAZ, 650) Ula Çiçekli deneme alanı (ULA, 570m) Manisa Yuntdağı deneme alanı (YUN, 475m)

5 Marmara Bölgesi Deneme Alanları Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanı (İNK, 410m) Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanı (İNY, 240m) Keşan deneme alanı (KŞN 220m) Mudanya Zeytinbağı deneme alanı (MUD, 310) Batı Karadeniz Deneme Alanları Karabük Karatepe deneme alanı (KAR, 450m) Göynük Ekinciler deneme alanı (GYN, 570m) Boyabat Kayalı deneme alanı (BOY, 250m) Diğer Deneme Alanları Mardin Kızıltepe deneme alanı (KZT, 540m) Ankara İlyakut deneme alanı (İLY, 1010m) Ege Bölgesi Deneme Alanlarının Ortak Analizi Akdeniz Bölgesi Deneme Alanlarının Ortak Analizi Orijin Çevre Etkileşimi Deneme Alanlarının Orijin Çevre Etkileşimine Katkısı İkili Deneme Alanlarında B Tipi Korelasyonlar Orijinlerin Stabilite Değerleri TARTIŞMA Orijinlerin Karşılaştırması Orijin Çevre Etkileşimi ve Tohum Transfer Zonlarının Ayrımı Deneme Alanlarının Karşılaştırılması Deneme Deseninin Kritiği Orijinlerin stabilite Değerleri SONUÇLAR ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA EKLER EK-1. Kızılçam orijin denemelerinin kurulduğu deneme alanlarına ait toprak ve anakaya tipleri EK-2. Deneme alanlarına ait en yakın meteoroloji istasyonu verileri EK-3. Bazı deneme alanlarında büyüme, gövde düzgünlüğü ve orijinlerin yükseltisi arasındaki korelasyonlar ve standart hatalar EK-4. Bir deneme alanının analizi için yazılan SAS programı EK-5. Stabilite istatistiklerinin hesabı için kullanılan SAS programı ġekġller 3

6 ġekil No Açıklama Sayfa No Şekil 1. Denemelerde yer alan kızılçam orijinlerinin dağılışı Şekil 2. Deneme alanlarının bölgelere dağılışı ve kodları Şekil 3. Gövde formu için kullanılan ıskala Şekil 4. Kızılçam için coğrafik değişikliklere göre ana tohum transfer zonları ve orijin-çevre etkileşimi için dahil edilen deneme alanları Şekil 5. Finike Yazır deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapması 30 Şekil 6. Finike Yazır deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 7. Susuz deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapması Şekil 8. Susuz deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 9. Kaş Palamut deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Şekil 10. Kaş Palamut deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 11. Mut deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı.. 47 Şekil 12. Mut deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 13. Kıbrıs deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı.. 54 Şekil 14. Kıbrıs deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 15. Alaşehir Soğanlı deneme alanında orijinlerin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 16. Nazilli Hançam deneme alanında orijinlerin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarları Şekil 17. Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Şekil 18. Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanında orijinlerin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları ġekil Açıklama Sayfa 4

7 No Şekil 19. Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Şekil 20. Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanında orijinlerin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 21. Keşan deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı.. 76 Şekil 22. Keşan deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 23. Karabük Karatepe deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 24. Mardin Kızıltepe deneme alanında orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Şekil 25. Mardin Kızıltepe deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 26. Ankara İlyakut deneme alanında orijin boy ortalamaları ve %95 güven sınırları Şekil 27. Ankara İlyakut deneme alanında Akdeniz Bölgesi orijinlerinin yükseltisi ile yaşama yüzdesi arasındaki ilişki 92 Şekil 28. Ege Bölgesi deneme alanlarının hacim bakımından karşılaştırılması Şekil 29. Akdeniz Bölgesi deneme alanlarının hacim bakımından karşılaştırılması Şekil 30. Akdeniz Bölgesinde orijinlerin ortalama boy büyümesi ile Shukla nın stabilite istatistiğine ait F değerleri arasındaki ilişki Şekil 31. Fındıkpınarı ve Niksar Huridağı orijinlerinin 10 deneme alanındaki tepkileri No 5

8 Çizelge No ÇĠZELGELER Açıklama Sayfa No Çizelge 1. Kızılçam orijinleri ait coğrafi bilgiler Çizelge 2. Deneme alanlarına ilişkin bilgiler ve deneme alanlarının ıslah zonlarına dağılımı Çizelge 3. Deneme alanlarına ait parseller arası ve parsel içi değişkenlik katsayısı ve parseller arası varyansın toplam varyansa oranı Çizelge 4. Finike Gülmez deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 5. Finike Yazır deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 6. Korkueli Susuz deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 7. Kaş Palamut deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 8. Gazipaşa Delihöyük deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 9. Gazipaşa Narma deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 10. Gazipaşa Devrentbaşı deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge11. Mut Diştaş deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 12. Tarsus Melemez deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 13. Tarsus Kislecik deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 14. Kıbrıs Güzelyurt deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 15. Alaşehir deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 16. Aliağa deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 17. Marmaris İnbükü deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 18. Nazilli Hançam deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları

9 Çizelge No Açıklama Sayfa No Çizelge 19. Ula Çiçekli deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 20. Manisa Yuntdağı deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 21. Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 22. Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 23. Keşan deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 24. Mudanya Zeytinbağı deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 25. Karabük Karatepe deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 26. Göynük deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 27. Boyabat deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 28. Mardin Kızıltepe deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 29. Ankara İlyakut deneme alanı ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Çizelge 30. Ege Bölgesi deneme alanlarında boy, çap ve hacim için deneme alanlarının birleşik varyans analizi, varyans bileşenleri ve varyans bileşenlerinin toplam varyansa oranı 94 Çizelge 31. Ege Bölgesinde orijinlerin altı deneme alanı üzerinden boy ortalamalarının karşılaştırılması Çizelge 32. Ege Bölgesinde orijinlerin altı deneme alanı üzerinden hacim ortalamaları Çizelge 33. Akdeniz Bölgesi deneme alanlarında boy, çap ve hacim için deneme alanlarının birleşik varyans analizi, varyans bileşenleri ve varyans bileşenlerinin toplam varyansa oranı 98 Çizelge 34 Akdeniz Bölgesi alçak ıslah zonunda orijinlerin boy ortalamaları Çizelge 35. Akdeniz Bölgesi alçak ıslah zonunda orijinlerin hacim ortalamaları Çizelge 36. Akdeniz Bölgesi yüksek ıslah zonunda orijinlerin boy ortalamaları Çizelge Açıklama Sayfa 7

10 No Çizelge 37. Akdeniz Bölgesi yüksek ıslah zonunda orijinlerin hacim ortalamaları Çizelge 38. Her ana ıslah zonunda boy ve çap için deneme alanı-orijin etkileşimi ve her deneme alanının orijin-çevre etkileşimine katkısı Çizelge 39. Boy ve çap için ikili deneme alanlarındaki B tipi fenotipik korelasyonlar Çizelge 40. Orijinler için hesaplanan stabilite parametreleri ecovalence, stabilite varyansı ve regresyon katsayısı No ÖNSÖZ 8

11 Orijin denemeleri, başarılı ormancılığın en önemli köşe taşlarıdır. Orijin denemeleri ile bir yöreye en uygun tohum kaynakları belirlenir. Uyum yeteneği yüksek bir tohum kaynağının transfer sınırları ortaya konur. Ağaçlandırma ve ağaç ıslah zonlarının oluşturulması konusunda önemli bilgiler sağlanır. Son yıllarda atmosferik kirlenmenin veya küresel ısınmanın ormanlar üzerindeki etkisi yine farklı çevrelerde yetiştirilen orijinler üzerinde yapılan çalışmalardan anlaşılmaya çalışılmaktadır. Günümüzde yangınlar, otlatma ve benzeri insan müdahaleleri ile her an bir tohum meşceresi veya genetik olarak farklı bir populasyon yok olabilir. Orijin denemeleri aynı zamanda insan baskısı nedeniyle yok olma tehlikesi altındaki genotipler veya doğal populasyonlar için aktif ek-situ gen koruma görevi de görmektedirler. Değerli gen kaynaklarının birer kopyası diğer bir çok bölgede varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Genetik-ıslah programlarının temelini de orijin denemeleri oluşturur. Bu güne kadar ormancılıkta yapılan bilimsel çalışmalara göre ağaçlandırmalardan en hızlı ve en ekonomik genetik kazanç (verimin arttırılması) uygun orijinlerin seleksiyonu ile gerçekleştirilmektedir. İyi orijinlere dayanan daha sonraki ıslah çalışmaları daha başarılı olabilmektedir. Orijin denemelerinden tohum kaynağı olarak da yararlanılabilir. Denemeler belirli bir yaşa gelince iyi gelişme göstermeyen orijinler uzaklaştırılır, geriye kalan orijinler yöre için tohum kaynağı olarak kullanılabilir. Bir tür içinde ekonomik önemi olan karakter için genetik çeşitliliğin dağılımı konusunda da orijin denemelerinden değerli bilgiler elde edilmektedir. Örneğin kızılçam için Antalya yöresinde yapılan çalışmalarda gövde düzgünlüğünün daha çok orijin düzeyinde genetik kontrol altında olduğu ortaya konmuştur. Gövdesi düzgün orijinlerin tohum kaynağı olarak kullanılması halinde yeni kurulacak ağaçlandırmalarda kaliteli gövde sayısı önemli ölçüde artacaktır. Orijin denemeleri yukarıda özetlemeye çalıştığımız fonksiyonlarını daha uzun yıllar yerine getirmeye devam edecektir. Ancak ağaç ıslahı programlarının ilerlemesi ile orijin denemeleri tohum kaynağı olma ve iyi tohum kaynaklarını belirleme fonksiyonlarını döl denemelerine ve tohum bahçelerine devredecektir. Türkiye de geniş çaplı ilk orijin denemeleri Ormancılık Araştırma Enstitüsü tarafından karaçam için 1970 li yılların sonunda başlatılmıştır. Kızılçam orijin denemeleri ise 1987 yılında yine Ormancılık Araştırma Enstitüsünün koordinatörlüğünde başlatılmıştır. Çalışmanın planlama aşamasında koordinatörlüğü Ege Ormancılık Araştırma emekli müdürü Doç. Dr. ġemi Ġktüeren yapmıştır. Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi olan 9

12 Prof. Dr. Salih Aslan, katkı sağlamıştır. Denemelerin uygulama aşamasında Antalya Ormancılık Araştırma emekli müdürü Prof. Dr. Ünal Eler in büyük emeği geçmiştir. Fidanların yetiştirilmesinde ve denemelerin kurulmasında AGM personeli, denemelerin korunması ve bakımında OGM Orman İşletme Müdürlükleri yardımcı olmuştur. Toprak örneklerinin analizleri EskiĢehir Toprak Tahlil Laboratuvarı Müdürlüğü, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde Tarım Dairesi Toprak Su Laboratuvarı Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Akdeniz ve Ege Bölgesi deneme alanlarındaki toprak profillerinden örnek alınması çalışmasını Dr. Mehmet Tetik gerçekleştirmiştir. Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü mühendisleri Rumi Sabuncu, Necati BaĢ, Halil SarıbaĢak ve Süleyman Kaçar Akdeniz Bölgesindeki deneme alanlarında 10. yıl verilerinin toplanmasına katkıda bulunmuşlardır. Yukarıda adlarını andığımız meslektaşlarımızın ve emeği geçen diğer meslektaşlarımızın özverisi olmasaydı bu denemeleri kurmak, verilerini toplamak ve değerlendirmek mümkün olmayacaktı. Hepsine şükran borçluyuz. Bu teknik bültenin istatistik analizleri ve yazımının önemli bir bölümü Dr. Fikret IĢık ın TÜBİTAK NATO-B1 bursu ile doktora sonrası araştırma programı için ABD North Carolina State Üniversitesinde bulunduğu Ekim 1999-Haziran 2001 tarihleri arasında yapılmıştır. Doktora sonrası araştırma bursu sağlayan TÜBİTAK Bilim Adamı Yetiştirme Grubuna teşekkür ederiz. Bu raporun tamamlanmasından sonra titiz incelemeleri ile bizlere bazı önemli noktalarda düzeltme önerileri ile yardımlarda bulunan Akdeniz Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi dekanı Prof. Dr. Kani IĢık a ve Orman Ağaçları ve Tohumları Islah AraĢtırma Müdürlüğü ne katkılarından dolayı teşekkürü bir borç biliriz. Teknik bültenin Türkiye ormancılığına yararlı olmasını dileriz. Haziran 2001 ÖZ 10

13 Ormancılık Araştırma Enstitüsünce 1988 yılında Türkiye genelinde kızılçam orijin denemeleri kurulmuş ve 50 orijin toplam 26 deneme alanında test edilmiştir. Denemeler için üç yinelemeli rastlantı blokları deseni kullanılmış ve her orijin bir deneme alanında 48 fidan ile temsil edilmiştir. Denemelerin 10. yılında boy, çap ve gövde düzgünlüğü (subjektif olarak) gözlenmiştir. Orijinler üç deneme alanı dışında yaşama yüzdesi bakımından farklı bulunmamışlardır. Buna karşılık deneme alanlarının çoğunda orijinler arasında boy, çap, hacim ve gövde düzgünlüğü için önemli düzeyde farklılık gözlenmiştir. Ağaçlandırmalar için hızlı büyüyen orijinlerin seçilmesi halinde % 40 a kadar daha fazla boy ve % 50 ye kadar daha fazla çap artımı elde edilebilecektir. Kızılçamın marjinal yayılışından gelen Siirt Fındık ve Niksar Huridağı gibi orijinlerin ağaçlandırmalarda kullanılmasından kaçınılmalıdır. Bir çok bölgede ekonomik amaçlı ağaçlandırmalar için kızılçamın optimum yayılışı olan Akdeniz ve Ege Bölgesinin orijinleri tercih edilmelidir. Araştırmada elde edilen sonuçlar kızılçam için coğrafik ve iklim verilerine göre önerilen tohum transfer zonlarını kısmen desteklemiştir. Akdeniz bölgesi için en az üç ayrı tohum transfer zonunun (yüksek, orta ve alçak zon) ayrılması uygun görülmektedir. Yine Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin ayrı bir tohum transfer zonu olarak alınması bu çalışmada elde edilen bulgularla desteklenmiştir. Ancak Ege Bölgesinde iki ayrı alt zon yerine bir zon olarak alınmalı ve Çanakkale yöresinin bu zona katılması değerlendirilmelidir. Kızılçam ekonomik amaçlı ağaçlandırmalar için Marmara Bölgesinin kuzey kesimi ayrı bir zon olarak planlanmalı ve bu bölge için hızlı büyüme yanında donlara dayanıklılık bir seçim kriteri olarak alınmalıdır. GAP bölgesi için tohum kaynaklarının seçiminde kuraklığa dayanıklılık asıl kriterlerden biri olmalı ve yöre için lokal bir ırk geliştirilmelidir. Bu çalışmada elde edilen bulgular denemelerin 10 yıllık sonuçlarına dayanmaktadır. Bir çok deneme alanında yaşla birlikte orijinlerin yaşama yüzdesi ve büyüme bakımından sıralamalarının değişebileceği göz önünde tutulmalıdır. Bu nedenle özellikle GAP ve Kuzey Marmara gibi yörelere uygun kızılçam orijinlerinin seçimi için türün idare süresinin en az yarısı olan 30. yıl deneme sonuçları beklenmelidir. ABSTRACT 11

14 Wide scale Pinus brutia provenances were established in Turkey in 1988, comprising 50 provenances and 26 test sites. Randomized complete block designs with three replications were used for all the test sites. Height, diameter and bole straightness were observed at the test sites when the trees were 10 year old. Provenances did not differ for survival, except at three sites, but they differed significantly for growth traits. There were significant growth differences among the provenances. Up to 40 % greater height and 50 % greater diameter can be realized at age of 10, if the best provenances were selected for plantation. Provenances from the fringe distribution of P. brutia should be avoided, but provenances of the Mediterranean region and Aegean region should be preferred at most sites. The results relatively confirm seed transfer guidelines based on climatic and geographic variables. The Mediterranean region should be separated in to three zones (low, middle and high elevation). The Aegean region did not warrant two separate sub zones. On the contrary, the region may be extended to the north including the southern Marmara region. Northern Marmara should be a separate breeding zone, where cold hardiness along with superior growth should be the selection criteria. Although there are some indications suggesting possible seed movement between the Aegean and Mediterranean regions, further research is needed to confirm our findings. Three sub-zones based on arbitrarily determined elevation gradients in the Mediterranean region are justified. Seed transfer between the low Mediterranean sites and semi-arid southeastern Turkey seems feasible. However, our findings need to be tested with long-term test results. A land race development should be considered for southeast Anatolia where severe drought is the major limitation to grow trees. Provenances were significantly different for stability variances, suggesting possibility of genotype selection for an average performance across the sites and for particular sites. Seed movement to the southeastern Anatolia and the northern Marmara regions should be considered cautiously until trees at these sites complete at least half rotation age i.e years. 12

15 13

16 1. GĠRĠġ Orijin denemeleri, ormancılıkta birim alandan verimi arttırmak için uygun tohum kaynaklarının seçilmesinde başvurulan en ekonomik yöntemdir (Burley ve Wood 1976, Zobel ve ark. 1987). Farklı genetik yapıya sahip olduğu varsayılan tohum kaynakları farklı yetişme ortamlarında denenerek en iyi adaptasyonu ve büyümeyi yapan tohum kaynakları belirlenmektedir. Belirlenen bu orijinler tohum kaynağı olarak seçilerek birim alandan verim artışı sağlanmaya çalışılmaktadır. Seçilen bir orijinin yada genotipin coğrafik olarak ne kadar uzağa transfer edilebileceği yada ne kadar geniş bir alana hizmet edebileceği konusu, yine orijin denemeleri ile belirlenmektedir. Orijin denemelerinden, orman gen kaynaklarının korunması ve global iklim değişikliklerinin izlenmesinde de yararlanılmaktadır (Schmidtling 1994, Persson 1998). Geniş doğal yayılışı ve odununun bir çok alanda kullanılması nedeniyle kızılçamın (Pinus brutia Ten.) Türkiye de büyük bir ekonomik önemi vardır. Türkiye de bir yılda yapılan ağaçlandırmaların yaklaşık % 37 sinin kızılçam ile yapıldığı tahmin edilmektedir (Günay ve Tacenur 1993). Yapılan bir başka envantere göre 1984 yılına kadar yapılan ha ağaçlandırmanın yaklaşık hektarı kızılçam ile gerçekleştirilmiştir (Aslan ve Uğurlu 1986). Kızılçam odunu başta kağıt hamuru olmak üzere, inşaat ve doğramada kullanılmaktadır. Akdeniz Bölgesindeki Silifke ve Dalaman, Ege Bölgesinde Balıkesir kağıt fabrikalarının ana odun hammaddesini kızılçam oluşturmaktadır (Işık ve ark. 1987). Alçak rakımlarda yer alan doğal ormanlardan önemli oranda reçine üretimi yapılmakta ve elde edilen reçine başta boya sanayiinde olmak üzere bir çok yerde kullanılmaktadır (Gürsu 1965, Gürsu 1966, Selik 1966, Acar 1988). Ormancılık Araştırma Enstitüsü 1970 li yılların sonunda önemli ağaç türlerinde ıslah çalışmalarına başlamak üzere ülke çapında büyük projeler başlatmıştır. Kızılçamın taşıdığı ekonomik önem nedeniyle bu türe karaçam ile birlikte öncelik verilerek 1988 yılında kızılçam orijin denemeleri kurulmuştur. Türkiye de kızılçamın doğal olarak bulunduğu her coğrafik bölgeyi, her bölgede farklı yükseltileri ve hatta kızılçamın asıl doğal yayılışı dışında yer alan küçük populasyonları da kapsayan geniş bir örnekleme yapılmıştır. Sonuçta Türkiye ve Kıbrıs orijinli yaklaşık 50 populasyon örneklenerek Türkiye de 25, Kıbrıs ta ise bir deneme alanında olmak üzere toplam 26 deneme alanı kurulmuştur. Kızılçam orijin denemelerinin ilk beş yıllık ara raporu daha önce yayınlanmıştır (Cengiz ve ark. 1999). Bu bülten denemelerin 10. yıl sonuçlarına dayanmaktadır. 1

17 1.1. Literatür Özeti Kızılçamın kuraklığa dayanıklı olması, kendisi ile benzer doğal koşullar altında yetiştirilen diğer ibrelilere göre daha hızlı büyümesi ve kalkerli topraklara uyum sağlaması nedeniyle son otuz yılda dünyada türe olan ilginin artmasına neden olmuştur. Ülkemizde ekonomik ağaçlandırmalara elverişli türler konusunda bugüne kadar yapılan araştırma çalışmaları, kızılçamın hızlı gelişen, uygun bir tür olduğunu ortaya koymuştur (Usta 1996, Erkan 1996, Işık ve ark. 1987, Işık 1998-a). Kızılçama ilgi duyulmasının bir diğer nedeni ise diğer bazı iğne yapraklılarla karşılaştırıldığında hafif orman yangınlarına daha dayanıklı olmasıdır (Neyişçi 1987). Batı Avustralya da yanıcı maddeyi azaltarak yangın riskini hafifletmek için uygulanan kontrollü yangınlarda kızılçamda büyük ağaçların kabuk ve tepe taçlarının önemli oranda etkilenmediği gözlenmiştir (Spencer 2000). Kızılçam ilk defa 1926 yılında batı Avustralya da denenmiştir. Avustralya nın New South Wales ve South Avustralya eyaletlerinde 1968 yılında daha geniş bir şekilde Pinus brutia ve P. halepensis orijin denemeleri kurulmuştur (Palmberg 1975, Spencer 1985, David Spencer ile kişisel görüşme Mart 2000). Jerilderie yöresindeki orijin denemelerinin 7. yıl sonuçlarına göre kızılçam orijinleri arasında büyüme ve gövde düzgünlüğü bakımından önemli farklılıklar gözlenmiştir. Kızılçam, Halep çamı na göre daha hızlı büyümüş ve daha düzgün gövde formu göstermiştir (Palmberg 1975). Orta yüksek ve yüksek rakımlı Türkiye orijinli kızılçam populasyonlarının büyüme ve gövde formu bakımından diğer orijinlere göre daha üstün oldukları gözlenmiştir. New South Wales gibi kurak bölgelerin Pinus radiata ya uygun olmayan alanları için toprak koruma, rüzgar perdeleri ve odun üretimi amacıyla kızılçam önerilmiştir. Aynı denemelerin 14. yıl sonuçlarına göre türlere ait orijinler arasında büyüme bakımından sıralamada değişiklikler olmasına rağmen, kızılçam orijinleri ortalama olarak Halep çamı orijinlerine göre üstünlüklerini devam ettirmişlerdir. Kızılçamın Halep çamı na göre farkı boy için 7.2/6.9 m, toprak seviyesi yüzey alanı 5.93/4.60 m 2 /ha ve gövde düzgünlüğü için 3.08/2.9 şeklinde gözlenmiştir. İki tür arasındaki büyüme farkı 1982 yılında yapılan bazı gözlemlere göre çap için iki misline çıkmıştır (Spencer 1985). İlk uluslararası kızılçam orijin denemeleri FAO tarafından 1974 yılında organize edilmiştir. Avustralya, ABD New Mexico, İsrail ve diğer bazı Akdeniz ülkelerinde seri denemeler kurulmuştur (Palmberg 1975, Weinstein 1989, Fisher ve ark.1986). Yıllık ortalama yağışın yalnızca mm arasında değiştiği New Mexico (Rio Grande Valley) bölgesinde 2

18 denemeler yılda dört kez sulanmıştır. Denemelerin 10 yıllık sonuçlarına göre kızılçam ve Halep çamı arasında önemli büyüme farkı gözlenmemiştir. Ancak Pinus eldarica, bu iki çam türüne göre 1.6 misli daha fazla boy, iki misli daha fazla çap ve beş misli daha fazla hacim yapmıştır (Fisher ve ark.1986). Ancak diğer iki türün aksine, kızılçamda orijinler arasındaki önemli düzeyde büyüme farklılıkları bildirilmiştir. New Mexico deneme alanlarında Silifke, Bakara, Bozburun ve Marmaris orijinleri diğer orijinlere göre daha hızlı büyümüşlerdir. Kızılçam, Halep çamı ve Elderika çamı için boy (14.7, 9.5, 3.2), çap (27.4, 11.2, 8.3) için bildirilen varyasyon katsayıları kızılçamda tür içi genetik çeşitliliğin çok daha yüksek olduğunu ve selektif ıslah yöntemleri ile daha fazla genetik kazanç sağlanabileceğini işaret etmektedir. İsrail de üç yörede kurulan denemelerin 10. yıl sonuçlarına göre kızılçam orijinleri arasında yaşama oranı ve büyüme bakımından önemli düzeyde farklılıklar gözlenmiştir (Weinstein 1989). Boy büyümesi bakımından Marmaris, Düzlerçamı, Bakara ve Silifke gibi alçak zondan gelen orijinlerin daha üstün oldukları bildirilmiştir. Bu çalışmada Elderika çamı nın kızılçama göre daha hızlı büyüdüğü, ancak Elderika çamı na arız olan Thaumetopea wilkinsonii zararlısının kızılçama zarar vermediği gözlenmiştir (Gabriel Schiller, Kişisel görüşme, Volcani Centre, İsrail, Eylül 2000). İsrail in kuzey ve orta kesimindeki ağaçlandırmalar için Türkiye nin Akdeniz Bölgesi alçak zon kızılçam orijinleri önerilmiştir (Weinstein 1989). İsrail in Necef çölünde kurulan ağaçlandırmalarında (Yatir Forest) ise İsrail orijinli Halep çamı nın kızılçama göre daha iyi uyum sağladığı gözlenmiştir. Kızılçamın taşıdığı ekonomik önemi nedeniyle Türkiye ağaç ıslahı programlarında bu türe özel bir önem verilmiştir. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğünce 1970 li yıllarda kızılçamda ıslah çalışmaları başlatılmış ve 1993 yılında uygulamaya konulan Türkiye Milli Ağaç Islah Programı ile genetik-ıslah çalışmaları önemli bir ivme kazanmıştır. Günümüze kadar kızılçamda 2219 plus ağaç seçim yapılmış ve 54 klonal tohum bahçesi kurulmuştur (Öztürk ve Şıklar 2000). Ancak tohum bahçelerinde yer alan 1786 klonun genetik testlere tabi tutulması son bir kaç yılda uygulamaya konulmuştur. Ormancılık Araştırma Enstitüsü kızılçamda orijin varyasyonu konusunda çok sayıda araştırma yürütmüştür. İktüeren in (1977) Ege ve Kuzey Anadolu orijinlerini kapsayan çalışmasında bazı tohum ve fidan özellikleri bakımından güneyden kuzeye ve alçaktan yüksek rakımlara doğru kesintisiz bir çeşitlilik gözlenmiştir. Benzer kesintisiz çeşitlilik Işık ın (1986) Antalya yöresinde kurduğu fidanlık denemelerinde de ortaya 3

19 konmuştur. Kızılçam, deniz kıyısından itibaren yükseltiye bağlı olarak boy ve kök boğazı çapı gibi büyüme ve tomurcuk açma, tomurcuk bağlama ve sürgün sayısı gibi adaptasyon ile ilgili bir çok karakter bakımından klinal (tedrici olarak değişen) bir çeşitlilik göstermektedir (Işık 1986). Yine Antalya yöresinden örneklenen dört populasyon ve bu populasyonlara ait 180 yarım kardeş aileler arasında fidan karakterleri bakımından yüksek düzeyde genetik çeşitlilik olduğu ve bu çeşitliliğin yükselti gibi coğrafik değişkenlere göre klinal bir değişim gösterdiği bildirilmiştir (Işık ve Kaya 1993, Kaya ve Işık 1997). FAO nun 1974 yılında başlattığı kızılçam, Halep çamı ve Elderika çamı uluslarası orijin denemeleri kapsamında Türkiye de Adana Sarıçam ve Antakya Yayladağı olmak üzere iki yörede denemeler kurulmuştur. Bir deneme alanından alınan sekiz yıllık sonuçlara göre kızılçamın altı orijini arasında boylanma bakımından önemli farklılık belirlenmiştir (İktüeren 1986). Orijinlerin ortalama boyu; Halep çamı için cm, Elderika çamı için 163 cm ve kızılçam için cm arasında değişmiştir. Ancak bu ortalamalar bir tek deneme alanına dayanmaktadır. Ortalamalar ile birlikte standart hatalar verilmediği için türlerin birbirine göre karşılaştırılması subjektif olarak kalmaktadır. Diğer taraftan denemede 13 Halep çamı na karşılık kızılçamdan altı ve Elderika çamı ndan bir orijin yer almıştır. Bu nedenle yazarın Türkiye nin güney doğusu için Cezayir ve Fransa orijinli iki Halep çamı nı önermesi tartışmalıdır. Aslan ve Uğurlu (1986) kızılçam, Halep çamı ve Elderika çamı nın tohum, fidecik ve fidan özelliklerini inceleyen çalışmalarında kızılçam ve Halep çamı nda tür içi orijinler arasında bazı tohum ve fidan karakterleri için önemli farklılıklar bildirmişlerdir. Tohum ve fidan özellikleri ortalamalarına dayanarak kızılçam, Halep çamı ve Elderika çamı nın farklı türler olduğu savlanmıştır. Güney doğu Anadolu ya uygun tür ve orijinlerin belirlenmesini de amaçlayan çalışmada deneme alanlarının korunamaması nedeni ile ne yazık ki sonuç alınamamıştır. Adana yöresinde 12 kızılçam, bir Halep çamı ve bir Elderika çamı ile kurulan orijin denemelerinin 21 yıllık sonuçlarına göre kızılçam orijinleri arasında boy ve çap bakımından önemli düzeyde farklılıklar bulunmuştur (Gürses 1993). Denemede yer alan lokal Halep çamı sıralamada dokuzuncu olmuş, İran orijinli Elderika çamı ise son sırada yer almıştır. Orta ve yüksek zonda yer alan denemelerin sonucuna göre orta ve yüksek kuşak kızılçam ağaçlandırmaları için alçak zon orijinli Silifke Şehitler ile birlikte orta ve yüksek zon kızılçam orijinleri Çamalan, Cehennemdere, Mut, Güngörmez, Yayladağı ve Tömük-Ohut önerilmiştir. 4

20 Marmara ve Batı Karadeniz Bölgelerinde üç ayrı yörede kurulan Halep çamı, kızılçam ve Elderika çamı orijin denemelerinin 10. yıl sonuçlarına göre her üç türe ait orijinlerin performansı bu bölgelerde denenen diğer yabancı türlere (Pinus pinaster ve Pinus radiata) göre tatmin edici bulunmamıştır (Tulukçu ve ark. 1987). Ancak P. radiata ve P. pinaster bu denemelerde yer almadığından karşılaştırmalar görecelidir. Bafra- Sarıgazel deneme alanında en fazla çap büyümesini İtalya ve Yunanistan orijinli üç Halep çamı orijini ile lokal kızılçam orijini (Bafra-Sarıgazel) yapmışlardır. Kızılçam için doğal yayılış alanının dışı olan Kerpe deneme alanında da benzer sıralama gözlenmiştir. Marmara Bölgesindeki Gemlik- Armutlu deneme alanında İran orijinli Elderika çamı diğer orijinlere göre üstünlük sağlamıştır. Gezer ve Aslan ın (1980), Pinus nigra, Pinus brutia, Pinus halepensis, Pinus elderica, Pinus pinea ve Cupressus sempervirens var. horizontalis in değişik orijinlerini içeren Urfa-Gölpınar ve Gaziantep- Dülükbaba da kurdukları denemelerin üçüncü arazi yaşı sonunda elde ettikleri sonuçlara göre; başta Halep çamı olmak üzere, kızılçam, Elderika çamı, fıstıkçamı orijinlerinin bölgede yapılacak ağaçlandırmalarda kullanılabileceğini önermektedirler. Gölpınar deneme alanında kızılçam orijinleri içinde en iyi boy gelişimini sırasıyla Bafra-Alaçam, Muğla-Yaraş, Silifke-Şehitler, Antakya-Yayladağ ve Antalya-Düzlerçamı; Dülükbaba deneme alanından ise sırasıyla Silifke-Şehitler, Bafra-Alaçam, Antakya- Yayladağ ve Adana-Pos orijinleri göstermiştir. Işık ve ark. (1987) Antalya yöresinde dört ayrı yükseltide kurdukları kızılçam orijin-döl denemelerinde altı farklı populasyonun ilk altı yıldaki büyüme özelliklerini incelemişlerdir. Antalya yöresinden örneklenen altı kızılçam orijini arasında ve orijin içi aileler arasında; boy büyümesi, sürgün sayısı, taç formu ve dal sayısı bakımından önemli farklılıklar belirlemişlerdir. Orta zondan ( m) gelen populasyonlar daha hızlı büyüme yapmış ve daha esnek uyum göstermişlerdir. Antalya yöresinde kızılçam ile yapılacak ağaçlandırma çalışmaları için dört ayrı genetik ıslah zonu önerilmiştir. Ancak bu stratejinin esnek sınırlar taşıması ve ileride alınacak araştırma sonuçları ile şekillenmesi gereği belirtilmiştir. Orta ve orta-yüksek ıslah zonlarının geniş alanlara, alçak ve yüksek ıslah zonları da sınırlı ve özel sorunları olan alanlara hizmet götürebileceği önerilmiştir. Aynı denemelerin 13, 17 ve 18 yıl sonuçları, altıncı yaş sonuçları ile paralellik göstermiştir (Işık 1998-a). Orta zondan gelen orijinler ve aileler alçak ve yüksek zondan gelen genotiplere göre üstünlüklerini ileri yaşlarda da devam ettirmişlerdir. Kızılçamda orijin ve aile düzeyinde yapılacak bir 5

21 seleksiyon ile sırasıyla % 42 ve % 68 e kadar daha fazla hacim elde edilebileceği ortaya konmuştur (Işık 1998-a). Kızılçamda populasyon düzeyinde morfolojik karakterler bakımından yüksek bir varyasyon gözlenmiştir (Kayacık 1965, Yaltırık 1988, Yaltırık ve Boydak 1989, Yaltırık ve Boydak 1993). Kızılçamda ekonomik önemi olan boy, çap, hacim, dal ve tepe karakterler için populasyonlar arası ve içi yüksek düzeyde genetik çeşitliliğin var olduğu belirlenmiştir. Gövde formu için gözlenen çeşitliliğin yaklaşık % 25 i orijin düzeyindeki genetik farklılıklardan ortaya çıkmıştır. Bu karakter için orijin düzeyinde yapılacak bir seleksiyon ıslahı ile ağaçlandırmalardaki kaliteli gövde sayısını önemli oranda arttırmak mümkündür (Işık ve ark 1999). Tepe tacı genişliği için gözlenen varyasyonun % 24.5 gibi yüksek bir oranı yine orijinler arası genetik farklılıklardan kaynaklanmıştır (Işık ve Işık 1999). Dar ve uzun tepe yapan ailelerin aynı zamanda daha düzgün gövde oluşturdukları, daha ince ve geniş açılı dallanma yaptıkları belirtilmiştir. Dal karakterleri (dal sayısı, dal kalınlığı, dal açısı) için 0.23 ile 0.53 arasında değişen orta-yüksek kalıtım dereceleri tahmin edilmiştir. Populasyon düzeyinde ve populasyon içi aile düzeyindeki yüksek genetik çeşitlilik ve önemli karakterler için tahmin edilen kalıtım dereceleri kızılçamda uygulanacak selektif ıslah yöntemleri ile birim alandaki artım ve kalitenin önemli oranda artabileceği ortaya konmuştur (Işık ve Işık 1999). Buraya kadar yapılan literatür özetlerinden anlaşılacağı gibi Türkiye de kızılçam ağaçlandırma alanlarının tümünü kapsayan ve tohum transfer zonlaması konusunda öneriler getiren geniş kapsamlı bir çalışma bu güne kadar yapılmamıştır. Ormancılık Araştırma Enstitüsünce kurulan bu denemeler ile eksikliği duyulan bu bilginin sağlanmasına çalışılmıştır AraĢtırmanın Amaçları Bu çalışmanın genel amacı Türkiye de kızılçam ağaçlandırmaları için uyum yeteneği yüksek, hızlı gelişen tohum kaynaklarını belirlemektir. Ayrıca proje ile kızılçam ıslah programı için gerekli olan orijin-deneme alanı etkileşimi ve tohum transfer rejyonlaması konusunda öneriler getirmek de amaçlanmıştır. Bu çalışmanın diğer amaçları aşağıdaki gibi özetlenebilir: (i) Kızılçamda her ana ağaçlandırma bölgesi için hızlı gelişen, yaşama yüzdesi yüksek ve düzgün gövde yapan orijinleri belirlemek. Kızılçamda orijin düzeyinde bir çok büyüme ve adaptasyon karakteri için önemli oranda genetik farklılıklar gözlenmiştir. Ancak daha önce yapılan çalışmalar sınırlı sayıda orijini içermekte ve deneme alanları sınırlı bölgeleri kapsamaktadır. Türkiye 6

22 (ii) (iii) çapındaki kızılçam orijin denemeleri ile orijin düzeyindeki farklılıkları belirleme ve en iyi orijinlerin ağaçlandırmalar için seçilmesi halinde ağaçlandırmalardan elde edilecek artımı ortaya koymak mümkün olacaktır. Kızılçamda orijin düzeyinde genotip-çevre etkileşimini (GÇE) ortaya koymak ve tohum transferi konusunda öneriler geliştirmek, Türkiye de kızılçam ve diğer ana ağaç türleri için halen kullanılan tohum transfer kriterleri coğrafik ve iklimsel verilere dayanmaktadır. Ancak tohum transferi ve ıslah zonlarının daha sağlıklı olarak belirlenmesi bir türe ait aynı genotiplerin (orijin, aile veya klonlar) farklı çevrelerde yetiştirilerek karşılaştırılması ile ortaya konmaktadır. Kızılçamda orijin-çevre etkileşimi varyansı kullanılarak daha çok hangi deneme alanlarının GÇE varyansına katkıda bulundukları belirlenecektir. Yine GÇE varyansı kullanılarak hangi deneme alanlarının benzer veya farklı yetişme ortamına sahip olduklarının ortaya konması amaçlanmıştır. Her orijin için farklı çevrelere uyum tepkisini (stabilite) ortaya koymak, dengeli ve tepkisel orijinleri belirlemek. Bir tarımsal bitki veya orman ağacına ait genotipler farklı yetişme ortamlarına (çevre) farklı tepkiler verebilmektedirler. Kimi genotipler farklı çevrelere benzer tepki gösterirler ve dengelidirler. Çevre şartlarının iyileşmesi veya olumsuz olması onların diğer genotipler arasındaki sıralamasını değiştirmez. Bazı genotipler ise değişen çevre şartlarına bağlı olarak çok daha hızlı veya daha yavaş büyüyebilirler. Bir türe ait genotiplerin bu özelliklerinden yararlanılarak tohum transferi konusunda öneriler geliştirilmektedir. Örneğin tepkisiz genotiplerin tercih edilmesi ile tohum transferi için daha az zonlamaya gidilebilir. Ya da tepkisel genotipler iyi yetişme ortamlarında kullanılarak daha fazla verim artışı sağlanmaktadır. Kızılçamın potansiyel ağaçlandırma alanları oldukça farklı coğrafik ve ekolojik bölgeleri kapsamaktadır. Amaca uygun dengeli ya da tepkisel kızılçam orijinleri seçilerek birim alandaki kazanç arttırılabilir yada ağaçlandırma/genetik ıslah yatırımlarının giderleri azaltılabilir. Bu çalışmanın bir diğer amacı ise kızılçam orijinlerinin stabilite parametrelerini tahmin etmektir. 7

23 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Orijinlerin Seçimi Araştırmada toplam 50 orijin (46 nolu orijin yalnızca bir deneme alanında olmak üzere) kullanılmıştır. Bunlardan 47 orijin kızılçamın Türkiye deki doğal yayılış alanlarından alınmıştır. Bu orijinlerin önemli bir bölümü Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsünce tespit edilen tohum meşcerelerini temsil etmektedir. Diğer üç orijin ise Kıbrıs tan alınmıştır. Kızılçamın Türkiye ve Kuzey Kıbrıs kaynaklı orijinleri geniş bir coğrafyayı ve yükselti kuşaklarını temsil etmektedir. Orijinlere ait yükselti denizden 60 metre (Marmaris-ÇETB) ile 1150 metre (Erdemli GÜZO ve Mersin FP46) arasında değişmektedir. Orijinlerin boylamları arasında yaklaşık 15 o (BAKA ile SİFN arasında), enlemleri arasında ise yaklaşık 6 o fark vardır. (Çizelge 1, Şekil 1). Ancak kızılçamın Kuzey Irak, Ege adaları ve Suriye deki doğal populasyonlarından orijin seleksiyonu yapılamamış ve denemelerde Türkiye ve Kuzey Kıbrıs dışındaki orijinler yer almamıştır. Her kızılçam tohum meşceresinden üstün fenotipik özelliklere sahip 30 ağaç belirlenmiş ve bunlar yağlı boya ile kuşaklanarak numaralandırılmıştır. Tohum toplanan ağaçların birbiriyle yakın akraba olma olasılığını azaltmak için aralarında en az 50 m uzaklık bulunmasına özen gösterilmiştir. Araştırmaya katılan her araştırma müdürlüğü kendi bölgesi içindeki her tohum meşceresinden 30 ağaç örneklemiş ve her ağaçtan 25 adet kozalak toplamıştır. Bir orijinden toplanan kozalaklar bir torbaya konularak karıştırılmıştır. Her araştırma müdürlüğü tohum çıkarma işlemini kendi tesislerinde yapmıştır. Orijinler için tohumların temizlik oranı ve bin tane ağırlığı belirlenmiş, çimlenme testleri yapılmıştır. Elde edilen tohumlar projenin o zamanki koordinatörlüğünü yapan Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü ne gönderilmiş ve tohumların dağıtımı yine aynı müdürlükçe yapılmıştır. Kızılçam orijinleri için elde edilen tohum ve fidan karakterlerine ait veriler analiz edilmemiştir. Çizelge 1. Kızılçam orijinlerine ait coğrafi bilgiler 8

24 Tablo 1. Geographic informations on Turkish red pine No KOD ORİJİN ADI* İŞLETME ADI Bölme Enlem Boylam Rakım FAO No (N) (E) (m) KODU Provenance Concervancy Compartment Latitude Long. Altit. 1 KRST Karsantı Pos 37, o 34' 35 o 24' BUFA Buffavento Kıbrıs 65, o 17' 33 o 24' KARA Karaağaç Kıbrıs o 18' 33 o 32' TK68 Karakoyak Tarsus o 05' 34 o 33' ANGÖ Gökçesu Anamur o 11' 32 o 45' ANYV Yivil Anamur o 05' 32 o 41' PEMB Pembecik Gülnar o 14' 33 o 15' TK43 Karakoyak Tarsus o 07' 34 o 31' FP88 Fındıkpınarı Mersin 87, 88, o 55' 34 o 26' AKDE Akdere Silifke o 13' 33 o 43' GÜZO Güzeloluk Erdemli o 45' 34 o 10' FP46 Fındıkpınarı Mersin o 57' 34 o 24' ANÇA Çaltıbükü Anamur o 17' 32 o 48' MELL Melli Bucak 83, o 24' 30 o 37' BMER Merkez Bucak 159, 160, o 30' 30 o 41' DZCA Düzlerçamı Antalya 359, 362, o 59' 30 o 33' GÜZB Güzelbağ Gündoğmuş 146, o 45' 31 o 58' ESKB Eskibağ Gündoğmuş 302, o 42' 32 o 10' K328 Karaçay Kaş 328, o 24' 29 o 30' K355 Karaçay Kaş 355, o 24' 29 o 32' PGÖZ Pınargözü Serik 150, o 16' 31 o 58' KARG Kargı Alanya 607, o 36' 31 o 57' KUML Kumluca Kumluca o 26' 30 o 15' KESÇ Olimpos Antalya 372, o 35' 30 o 28' SEYD Seydan Sındırgı o 12' 28 o 08' AYBA Baharlar Ayvacık-Çan o 36' 26 o 34' EZNE Ezine Ayvacık-Çan o 53' 26 o 25' BAKA Karaköy Bayramiç o 50' 25 o 55' BİGA Bigadiç Bigadiç 129, 134, o 24' 28 o 22' MKÇB Çaltılıbük M.K.paşa o 58' 28 o 40' OELİ Orhaneli Orhaneli o 00' 28 o 55' GÖLH Gölhisar Gölhisar o 04' 30 o 32' SÜKD Karadağ Sütçüler 116, 117, o 30' 30 o 51' SÜSÖ Söğütdağı Sütçüler 25, o 21' 30 o 54' ULUÇ Uluçınar Antakya 109, 163, o 21' 35 o 57' SUÇA Suçatı K.Maraş 95, 7 37 o 46' 36 o 42' YAYL Yayladağ Antakya o 54' 36 o 01' ÇETB Çetibeli Marmaris 30, o 00' 28 o 19' MYAR Yaraş Muğla o 06' 28 o 32' BOYL Boyalı Yılanlı o 17' 28 o 34' ŞKAY Şahinkaya Gördes o 50' 28 o 04' DLDE Delikdere Dursunbey 168, o 42' 28 o 37' İÖZÜ İbrahim özü Göynük o 11' 30 o 49' ÇAMG Çamgölü Bafra 9 41 o 39' 35 o 27' NİHD Huridağı Niksar 3, 4 40 o 38' 36 o 43' KKTE Karatepe Karabük o 05' 32 o 41' SİFN Fındık Siirt o 29' 42 o 00' İZKD Karacadağ İzmir o 06' 27 o 05' KDDE Dokuzdereler Keşan o 44' 26 o 43' KIBG Güzelyurt Kıbrıs o 18' 33 o 03' *Altı çizili orijinler Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müdürlüğünce tohum meşçerelerine yeni verilen isimlerdir. Orijinlerin daha önceki isimleri Cengiz ve ark. (1999) de verilmiştir. 9

25 ġekil 1. Denemelerde yer alan kızılçam orijinlerinin dağılıģı Figure 1. Location of Pinus brutia provenances included in the study 10

26 Fidanlık ÇalıĢmaları Orijinler için tohum elde edildikten sonra her araştırma müdürlüğü kendi bölgelerinde kurulması planlanan deneme alanları için fidan yetiştirmiştir. Fidan taşıma güçlüklerini azaltabilmek amacıyla toplam sekiz fidanlık seçilmiştir. Deneme alanlarında tutma başarısını artırmak için 10x30 cm boyutlarındaki polietilen tüplerde tüplü fidan yetiştirilmiştir. Fidanlıktaki ekimler 1988 yılı ilkbaharında yapılmıştır. Her tüpe üçer tohum ekilmiş, daha sonra tekleme ve bakım çalışmaları sürdürülerek 1+0 yaşlı tüplü fidanlar elde edilmiştir. Fidanlara herhangi bir gübre uygulanmamış, ancak ot alma ve düzenli sulama konularında orman fidanlıklarında uygulanan fidan bakımı tekniklerine bağlı kalınmıştır Deneme Alanları Araştırma için toplam 26 deneme alanı seçilmiştir. Bu deneme alanlarından 10 u Akdeniz, altısı Ege, dördü Marmara, üçü Batı Karadeniz ve birer tanesi Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Kıbrıs ta yer almaktadır (Çizelge 2, Şekil 2). Deneme alanları, Akdeniz iklim kuşağından İç Anadolu (Ankara-İlyakut) karasal iklimine kadar farklı iklim kuşaklarında ve yükseltilerde yer almıştır. Deneme alanları, mümkün olduğu kadar makineli toprak işlemesi yapılabilen ve iyi bonitete sahip kızılçam ağaçlandırma alanlarından seçilmeye çalışılmıştır. Makineli çalışmaya uygun olmayan deneme alanlarında ise insan gücüyle teras yapılmıştır. (Ek-1). Her deneme alanında en az bir toprak profili açılarak, arazide tanıtımı yapılmış ve analizlerde kullanılmak üzere değişik derinliklerden toprak örnekleri alınmıştır. Toprak örneklerinin analizleri Eskişehir Toprak Tahlil Laboratuvarında yapılmıştır. Deneme alanlarına ait toprak özellikleri Ek- 1'de, bazı iklim özellikleri Ek-2 de verilmiştir. Her bir deneme alanında her orijin parseline 4x4=16 fidan dikilmiş ve bu parseller rastlantı blokları deneme desenine göre üç yinelemeli olarak kurulmuştur. Fidanlar arasında genel uygulama olarak 1.5 metre ve sıralar arasında 3 metre mesafe bırakılmıştır. Dikimler 1988 yılı sonbaharı ile 1989 yılı kış ve ilkbaharında yapılmıştır. Kuruluştan bir yıl sonra (1990 yılında) kuruyan fidanlar belirlenerek 2+0 tüplü fidanlarla bir kez tamamlama dikimleri yapılmıştır. Verilerin toplanması sırasında tamamlama ile sonradan dikilen fidanların diğerlerinden ayırt edilmesi mümkün olmamıştır. 11

27

28 ġekil 2. Deneme alanlarının bölgelere dağılıģı Figure 2. Location of the experiment sites 13

29 Çizelge 2. Deneme alanlarına iliģkin bilgiler ve deneme alanlarının ıslah zonlarına dağılımı Table 2. Description of the experiment sites and their allocation to the main and sub breeding zones in Turkey & Northern Cyprus Deneme Alanı Kod ĠĢl. Müd. Serisi Enlem (Kuzey) Boylam (Doğu) Deniz. Yük. (metre) Eğim (%) / Bakı Aralık Mesafe (m) Islah Zonu GÜL Finike Gülmez Serisi / GD 3x1.5 Akdeniz 1.2 YAZ Finike Yazır Serisi / B 3x1.5 Akdeniz 1.3 SUS Korkuteli Susuz Mvk / GD 3x1.5 Akdeniz 1.3 PAL Kaş Palamut Mvk / B 3x1.5 Akdeniz 1.1 GDL Gazipaşa Delihöyük Mvk / K 3x1.5* Akdeniz 1.1 GNR Gazipaşa Narma Mvk / D 3x1.5* Akdeniz 1.2 GDV Gazipaşa Devrentbaşı Mvk / GD 3x1.5* Akdeniz 1.3 MUT Mut Diştaş Serisi / B 3x1.5 Akdeniz 1.2 TML Tarsus Melemez Serisi / GD 3x1.5 Akdeniz 1.2 TKS Tarsus Kirsecik Mvk / G, K 3x1.5* Akdeniz 1.2 YUN Manisa Yuntdağı Serisi / K 3x1.5 Ege 2.2 NAZ Nazilli Hançam Serisi / 650 3x1.5 Ege 2.2 ALA Manisa Soğanlı Serisi / G,GD 3x1.5 Ege 2.2 ALİ Menemen Güzelhisar Serisi / G, GD 3x1.5 Ege 2.1 MHS Marmaris İnbükü Serisi / GD 3x1.5 Ege 2.1 ULA Muğla Çiçekli Serisi / K 3x1.5 Ege 2.2 İNK Çanakkale İntepe, Kayışlar / K, B 3x1.5 Marmara 3.0 İNY Çanakkale İntepe,Yığınçakıl / G, D 3x1.5 Marmara 3.0 KŞN Keşan Çınarlıdere Serisi / G 3x1.5 Marmara 3.0 KAR Karabük Karatepe Serisi / K 3x1 Marmara 3.0 GYN Göynük Ekinciler Mvk / KB 3x1.5* Marmara 3.0 BOY Boyabat Kayalı Mvk / D 3x1.5 Marmara 3.0 MUD Mudanya Zeytinbağı /D 3x1.5 Marmara 3.0 İLY Ankara İlyakut Mvk / GD 3x1.5 - KZT Mardin Kızıltepe Or. Fid / G,GD 3x1.5 - KIB Güzelyurt Tepebaşı Mvk x1.5 - * İşaretli deneme alanlarında işçi ile toprak işleme yapılmıştır. Diğer deneme alanlarında ise makine kullanılmıştır. 13

30 Deneme Alanlarında Yapılan Gözlemler Deneme alanlarında dikimden hemen sonra ve ilk 5 yıl boyuncu her yıl yaşayan fidanlar sayılmış ve boyları (cm duyarlıkla) ölçülmüştür. Beşinci yıl sonunda fidanlar üzerinde biyotik ve abiyotik zararlar gözlenmiştir. Araştırma planına göre beşinci yıl sonunda her deneme alanında fidanların boy ve çapları ölçülmüş; sürgün sayısı ile gövde düzgünlüğü belirlenmiştir. Beşinci yıl sonuçları Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğünce bir teknik bülten olarak yayınlanmıştır (Cengiz ve ark. 1999). Araştırma planına göre onuncu yıl sonunda bütün deneme alanlarında ağaç boyu (cm) ve 1.30m yükseklikteki çapı (mm) ölçülmüştür. Gövde düzgünlüğü için en düzgün ağaçlara 6, iki taraflı eğri ağaçlara ise 1 puan verilmiştir (Şekil 3). Gövde kalitesine göre diğer ağaçlara ise ara puanlar verilmiştir. Her orijin için yaşama yüzdesi bir parseldeki 10. yaş fidan sayısının üçüncü yaştaki fidan sayısına bölünmesi ile elde edilmiştir. Böylece ilk iki yıl dikim hatalarından veya bakımın ihmal edilmesi nedeniyle ortaya çıkan ve orijinlerin çevreye uyumu ile ilgili olmayan fidan kayıpları analizlere katılmamıştır. Diğer bir deyişle yaşama oranının hesabında fidanların biyolojik bağımsızlıklarını elde etmesinden sonraki fidan kayıpları esas alınmıştır. Bu fidan kayıplarının insan müdahalesi ve bakımın ihmali gibi nedenler dışında fidanların çevreye uyum göstermemesinden kaynaklandığı varsayılmıştır Ġstatistik Analizler Ön Ġstatistik Analizler Her bir deneme alanına ait verilere önce SAS programının Univariate analizi uygulanarak sıradışı değerlerin olup olmadığı kontrol edilmiştir (SAS/Stat 1990). Sıradışı değerler bir orijine ait genel ortalamayı önemli ölçüde etkileyebilmektedirler (Sokal ve Rohlf 1995). Sıradışı veya anormal verilerin belirlenmesi halinde bu değerler ayıklanarak veriler analize hazır hale getirilmiştir (Işık 1998-a). Yaşama yüzdesi oran olarak elde edilen bir değişkendir ve standart normal dağılım göstermemektedir. Bu nedenle yaşama oranının varyans analizlerinden önce uygun bir dönüşüme tabi tutulması beklenir. Bu çalışmada analizlere tabi tutulan karakterler için dönüşüm gerekip gerekmediğini ortaya koymak için SAS için yazılan bir Makro program kullanılmıştır. Program, ölçülen bir değişken için yeni standart değişkenler hesaplamakta ve ölçülen karakter ile standart değişkenler arasında regresyon analizi yürütmektedir. Regresyon katsayısının istatistik olarak önemli 14

31 (p=<0,05) olması halinde ölçülen karakter için varyans analizinden önce dönüşüme karar verilmektedir (Işık 1998-a) ġekil 3. Gövde formu için kullanılan ıskala (Tulukçu ve ark den numaraları değiģtirilerek alınmıģtır) Figure 3. Scale of stem form (Tulukçu et al. 1987) 15

32 Deneme Alanlarının Güvenilirliği Bir deneme alanındaki heterojenlik yada deneme deseninin çevresel varyansı ne ölçüde kontrol ettiği (denemenin güvenilirliği) çeşitli yöntemlerle ortaya konulabilmektedir. Bir deneme alanında parsel varyansının (orijin-blok etkileşimi) deneme alanı ortalamasına bölünerek elde edilen varyasyon katkısı, denemenin heterojenliği konusunda yaklaşık bir bilgi vermektedir (Loo Dinkins 1992). Bu çalışmada parsellere ait varyasyon katsayısı (VK) aşağıdaki eşitlik ile hesaplanmıştır: MS bo [E.1] VK x100 Eşitlikte: MS bo = Blok-orijin kareler ortalaması y = Deneme alanı ortalaması y Bu oran blok-orijin etkileşimi varyansının standartlaştırılmış şeklidir ve farklı deneme alanlarının çevresel varyansı kontrol etmelerinin bir ölçütü olarak alınmıştır. Genel olarak bu oranın büyük olması deneme alanında çevresel varyansın uygulanan deneme deseni ile iyi kontrol edilemediğine işaret etmektedir. Tersine, küçük VK değerleri deneme alanının göreceli olarak homojen olduğunu göstermektedir. Denemelerin güvenirliliği konusunda parseller arası varyasyon katsayısına ek olarak parsel içi varyasyon katsayısı (VK) ve blok-orijin etkileşimi varyans bileşenin toplam varyans içindeki oranı da birer kriter olarak alınmıştır Varyans Analizleri Her deneme alanında orijinler arasında boy, çap, hacim, gövde düzgünlüğü ve yaşama oranı bakımından fark olup olmadığını belirlemek için varyans analizleri yapılmıştır. Varyans analizlerinde SAS istatistik analiz programı kullanılmıştır (SAS/Stat 1990). Yaşama oranı dışındaki karakterlerin analizleri bireysel fidanlar üzerinden, yaşama yüzdesi ise parsel ortalamaları üzerinden yapılmıştır. Bir deneme alanında boy, çap, gövde düzgünlüğü ve hacim için orijin ortalamalarının hesaplanmasında SAS ın en küçük kareler yöntemi (Least Squares) seçeneği ve aşağıdaki doğrusal model kullanılmıştır (SAS, 1990). 16

33 [E.2] Y ijk bi p j bpij ek(ij) Eşitlikte: y ijk = i. bloktaki j. orijinin k. ağaca ait gözlem değeri, = Deneme alanına ait genel ortalama, b i = i. bloğun rastlantısal etkisi, i=1, 2, b, E b ) p j =j. orijinin rastlantısal etkisi, j=1, 2, p, bp ij = Orijin x blok etkileşimi (parseller arası hata), 2 E bp ) 0, Var( ) ( ij bp ij bp E 2 ( i 0, Var( b i ) b 2 ( pi ) 0, Var( p i ) p e (ij)k = i. bloktaki j. orijine ait k. ağacın rastlantısal ve bağımsız sapması 2 (parsel içi hata), k=1, 2, n, E e ) 0, Var( e ( ( ij) k ( ij) k ) e Orijin ortalamalarının hesaplanmasında en küçük kareler yöntemi (Least Squares Means) fidan ölümlerinin söz konusu olduğu bir durumda daha güvenilir sonuçlar vermektedir (SAS/STAT 1990). Yaşama yüzdesi parsel ortalamaları üzerinden analiz edildiği için varyans analizi için uygulanan modelde blok x orijin etkileşimi (bp ij ) tek hata terimi olarak modelde yer almıştır. Orijin ortalamalarının birden fazla deneme alanından tahmini için aşağıdaki doğrusal model kullanılmıştır: [E.3] y sl b / s ijlk li p j psjl ( bp) / slij e( lij) k Eşitlikte: y ijk = l. deneme alanındaki, i. blok, j. orijinin k. ağacına ait gözlem değeri, = Genel ortalama, s = l. deneme alanının rastlantısal etkisi, l=1, 2, l 2 s, E s ) 0, Var( ), ( l s l s s li 2 ( b/ s li ) b / s b / = l. denemedeki i. bloğun rastlantısal etkisi, i=1, 2, b, E b / s ) 0, Var, j ( li 2 P = j. orijinin rastlantısal etkisi, j=1, 2,...p, E p ) 0, Var ), ( j ( p j p 17

34 ps = j. orijinin l. deneme alanı ile rastlantısal etkisi, E ps )0, jl 2 Var ( ps jl ) ps, bp / s( lij) rastlantısal etkisi, e ijl ) k ( jl = l. deneme alanında j. orijinin i. blok ile E, 2 (( bp) / sijl) 0, Var(( bp) / s ijl ) ( bs) / p ( l. deneme alanı i. bloktaki j. orijine ait k. ağacın rastlantısal ve bağımsız dağılımlı sapması (parsel içi hata), k=1, 2, n. 2 E e ) 0, Var( e ( ( ijl) k ( ijl) k ) e Orijinler, deneme alanları, bloklar ve aralarındaki etkileşimler doğrusal modelde rastlantısal olarak kabul edilmiştir. Analizlerden elde edilen sonuçlar kızılçamda orijin varyasyonu için genelleştirilecektir. Bir diğer deyimle, elde edilen sonuçlar yalnızca denemede yer alan orijinler için değil tüm kızılçam için geçerli olarak kabul edilecektir. Deneme alanları ise rastlantısal olarak seçilen ve kızılçamın yetiştirilebileceği çevrelerin birer örneği olarak algılanmıştır. Deneme alanlarının bağımsız analizinde orijin ortalamalarının test edilmesinde (F istatistiği) blok x orijin (bp) terimi hata terimi olarak kullanılmıştır. Deneme alanlarının birleşik analizinde ise deneme alanı x orijin (parsel varyansı (sp) hata terimi olarak alınmıştır. Orijinler arasında ilgili karakterler için istatistik olarak p 0.05 olasılık düzeyinde önemli fark bulunması halinde orijinler ortalamaları kendi arasında karşılaştırılmıştır. En küçük kareler yöntemi ile elde edilen ortalamaların karşılaştırılması için düzeltilmiş (adjusted) Tukey testi uygulanmıştır (SAS/STAT 1989). Deneme alanında istatistik olarak birbirinden farklı olmayan ve ilk gruba giren orijinler çizelgelerde koyu olarak yazılmıştır. Bir deneme alanında herhangi iki orijin ortalamasının farklı olup olmadığı, deneme alanına ait sütunun altında verilen standart hata (s.e.) kullanılarak test edilebilir (Andrew ve Wright 1976, Sokal ve Rohlf 1995). Bir deneme alanında veya deneme alanlarının birleşik analizinde bir karakter için gözlenen varyans SAS VARCOMP seçeneği kullanılarak bileşenlerine ayrılmıştır. (SAS/STAT 1990). Modellerde yer alan varyasyon kaynakları için varyans bileşenleri hesaplanmıştır. Her varyasyon kaynağı için gözlenen varyans oranı toplam varyansa bölünerek denemedeki her faktör için varyans oranları hesaplanmıştır. Tüm deneme alanlarında gövde düzgünlüğü ile büyüme ve gözlenen tüm karakterler ile bazı coğrafik karakterler arasında korelasyonlar hesaplanmıştır. Korelasyon analizlerinde daha çok orijinin geldiği yükselti 18

35 ve enlem dereceleri ile deneme alanları arasındaki boy büyümesi ilişkileri irdelenmiştir Orijin-Çevre EtkileĢimi Kızılçam ıslah programı için iklim ve coğrafik değişkenler esas alınarak dokuz ağaçlandırma ve ıslah alt zonu önerilmiştir (Koski ve Antola 1993). Orijin-deneme alanı etkileşimi irdelenerek ıslah programında önerilen zonlama test edilmiştir (Şekil 4). Uygulanan varyans analizinde zonlar bir faktör olarak alınmıştır. Önce her bir zon kendi içinde analiz edilmiş ve zon içinde orijin-deneme alanı etkileşimi (ODE) irdelenmiştir. Etkileşimin istatistik olarak (p=<0.05) önemli çıkması halinde zon içinde bir seri varyans analizleri yürütülmüş ve varyans bileşenleri hesaplanmıştır. Her defasında bir deneme alanı analizden dışlanmış ve ODE varyansındaki değişim % olarak ortaya konmuştur. Varyans oranındaki değişim ve hesaplanan B tipi korelasyonlar deneme alanının ODE varyansına katkısı olarak değerlendirilmiştir. Varyans analizi ile genotip-çevre etkileşiminin önemli olup olmadığı ortaya konabilmektedir. Ancak genotip-çevre etkileşimi B tipi korelasyonlar ile daha sağlıklı olarak ortaya konabilmektedir (Burdon 1977). İki karakter x =x/std(x) ve y =y/std(y) şeklinde standart hale getirildiğinde varyansları birbirine eşit olur: V(x )=V(y )=1. ANOVA da iki deneme alanı söz konusu olduğunda Falconer (1989) in verdiği korelasyon formülü: Esitlikte: p x 2 2 N E G N E 2 2 G I 2 I 2 = İki karakter arasındaki genetik varyans, G = Genotip-çevre etkileşimi varyansı, 2 I N E = Deneme alanı sayısıdır. 19

36 ġekil 4. Kızılçam için coğrafik değiģkenlere göre önerilen ana tohum transfer zonları ve orijin-çevre etkileģimi için dahil edilen deneme alanları Figure 4. Provisional seed trannsfer zones based on geographic information and experiment sites included for genotypeinteraction studies 1

37 Analizde yalnızca iki deneme alanı yer aldığında (N E =2) yukarıdaki formül eşitlik 4 te verilen şekli alır. Bu eşitlik yardımıyla elde edilen parametre B tipi fenotipik korelasyondur ve genotipler için tahmin edilen varyans bileşeninin fenotipik varyansa oranıdır. Bu oran genotip-çevre etkileşiminin önemli olup olmadığını yaklaşık olarak ortaya koyabilmektedir (Robertson 1959): [E.4] r B 2 p 2 p 2 ps Eşitlikte: r = Orijin düzeyinde B tipi fenotipik korelasyon B 2 p = Orijinler arası farklılıklardan kaynaklanan varyans, 2 ps = Orijin-Çevre etkileşimi varyansıdır. B tipi korelasyonun standart hatası Delta yöntemi kullanılarak bulunmuştur. Kızılçamda B tipi orijin korelasyonlar hesaplanarak hangi deneme alanlarının benzer yetişme ortamına sahip oldukları ve/veya hangi deneme alanlarının farklılık gösterdiği ortaya konmaya çalışılmıştır. B tipi korelasyonlar ve deneme alanlarının ODE katkısına göre mevcut ıslah zonlarının geçerliliği test edilmiş ve zonlama konusunda öneriler getirilmiştir. Varyans bileşenlerinin hesaplanmasından önce her deneme alanında boy ve çap değerleri standart hatalarına bölünerek veriler standartlaştırılmıştır. Böylece ölçme biriminden kaynaklanan etki veya deneme alanları arasında olası farklı varyanslar homojenleştirilmiştir Orijinlerin Stabilite Değerlerinin Hesaplanması Orman ağaçları için tohum transfer mıntıkalarının belirlenmesindeki amaç, benzer yetişme ortamlarına sahip bölgeleri belirleyerek uyum yeteneği yüksek verimli ormanlar/ağaçlandırmalar kurmaktır. Ancak potansiyel ağaçlandırma alanlarının kendi içinde benzer ekolojik zonlara ayırmak bazen verimi artırmak için yeterli olmayabilir. Bunun yanında test edilen bitkinin farklı çevrelere tepkisinin de belirlenmesi arzulanır. Tarım bitkilerinde ve daha sonra orman ağaçlarında yapılan çalışmalar her ailenin veya orijinin farklı çevrelere tepkisinin farklı olabileceğini ortaya koymuştur (Finlay ve Wilkinson 1963, Eberhart ve Russel 1966, McKeand ve ark. 1990). Genotiplerin farklı deneme alanlarında başarı sıralarının değişmesi, hangisinin gerçek anlamda üstün olduğunu belirlemede güçlük 21

38 yaratmaktadır (Eberhart ve Russel 1966). Farklı çevrelere iyi adapte olan ve dengeli bir şekilde performans gösteren orijinlerin veya ailelerin bulunması başarılı ağaçlandırmanın önemli bir unsurudur (Zobel ve ark 1987). Orman ağaçlarında öncelikle orijin düzeyinde daha sonra aile ve klon düzeyinde çok sayıda genotip-çevre etkileşimi çalışılmıştır. Kızılçam için bu çalışmada Finlay ve Wilkinson tarafından (1963) önerilen regresyon analizi, Wricke (1962) ve Shukla nın (1972) stabilite parametreleri hesaplanmıştır. Bunun için her orijinin her deneme alanındaki ortalaması hesaplanarak orijinler deneme alanları tablosu oluşturulmuştur. Regresyon analizinde bir genotipe ait ortalamalar ile deneme alanı ortalamaları arasındaki doğrusal regresyon ilişkileri irdelenmektedir. Her deneme alanı ortalaması deneme alanı ve benzeri yörelerin bonitetinin sayısal bir ifadesi olarak değerlendirilmektedir (Finlay ve Wilkinson 1963). Her genotip için elde edilen regresyon katsayısı b ve belirtme katsayısı R 2 genotipin stabilitesi konusunda bir fikir vermektedir. Regresyon katsayısının yaklaşık b=1.0 olması halinde genotip orta düzeyde stabiliteye sahiptir. Katsayı b>1.0 ise genotip tepkiseldir, değişen çevre şartlarına paralel olarak performansı artar veya azalır. Küçük katsayıya sahip genotipler (0 b<1.0) ise stabildir. Çevrenin olumlu veya olumsuz olması onların performansını fazlaca etkilemez (Finlay ve Wilkinson 1963, McKeand ve ark. 1990). Bu tip genotipler sulama ve gübreleme gibi kültürel işlemlere dahi fazla tepki göstermezler. Genotipin GÇE (genotip çevre etkileşimi) varyansına ne oranda (%) katkıda bulunduğunu belirlemek için Wricke tarafından önerilen ecovalence hesaplanmıştır (Wricke 1962): [E.5] W 2 i j 1 y ij y. i y. j y.. 2 Eşitlikte: 2 W i =Genotip tarafından toplam genotip çevre etkileşimi varyansına yapılan katkı, y ij = i. orijinin j. deneme alanındaki ortalaması, y i. = i. deneme alanı ortalaması, y. j = Genotipin (orijin) j deneme alanı üzerinden ortalaması, y.. = Genel ortalama. Eşitlik ile her genotip için bir stabilite varyansı elde edilmekte ve bu varyansın toplam varyansa oranı genotipin genotip-çevre etkileşimine 22

39 katkısı olarak yorumlanmaktadır. Yüksek oranlar genotipin tepkisel olduğunu ve değişen çevre şartlarına göre sıralamada önemli düzeyde yer değiştirdiğini göstermektedir. Buna karşılık sıfıra yaklaşan oranlar genotipin dengeli olduğunu, çevrenin büyüme için olumlu veya olumsuz değişmesinin genotipin performansına önemli tepki göstermediğini işaret etmektedir (Wricke 1962). Shukla (1972) tarafından önerilen yöntem ile her genotip için elde edilen stabilite parametreleri regresyon ve Wricke yöntemlerine göre istatistik olarak daha güvenilir sonuçlar vermektedir: [E.6] ˆ 2 i ( 1 s t s 2 t( t 1) ( ij i.) s 1)( t 1)( t 2) j 1 i 1 j 1 ( ij i.) Eşitlikte: 2 ˆ i =i. genotipe ait stabilite varyansı s=deneme alanı sayısı t=toplam genotip sayısı y y. ij i ij s ij j 1 ij j. s i. genotipin j deneme alanı üzerinden ortalaması y y. ij j Shukla nın stabilite varyansı genotip-çevre etkileşimi kareler toplamını heterojenlik ve artık kareler toplamı (KT) olmak üzere iki kısma ayırmaktadır (Shukla 1972). Heterojenlik kareler toplamı, genotiplere ait regresyon doğrularının genel regresyon doğrusundan olan sapmasından kaynaklanmaktadır ve çevrenin genotiplere ait ortalamalar üzerindeki etkisinin sonucudur. Shukla yönteminin istatistik olarak üstünlüğü bu heterojenliği ayırmasıdır. Geriye kalan artık KT her genotipin gerçek anlamda etkileşime yaptığı katkının toplamıdır. Bu kareler toplamı daha sonra genotipler arasında bölünerek her genotipin katkısı hesaplanmaktadır. Her genotipe ait KT gruplar içi varyansa bölünerek yaklaşık F değerleri bulunmaktadır. Hesaplanan F değerinin tablo F değerinden büyük olması halinde genotipin etkileşime katkısı istatistik olarak önemlidir (Shukla 1972). 3. BULGULAR 23

40 3.1. Her Deneme Alanında Orijinlerin KarĢılaĢtırılması Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Bu bölge içinde 11 deneme alanı değerlendirilerek boy, çap, hacim, yaşama yüzdesi ve gövde formu karakterleri için analizler yürütülmüş ve elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur (Çizelge 3) Finike Gülmez deneme alanı (GUL, 550 m) Finike Gülmez deneme alanında 10. yıl sonunda orijinler arasında istatistik olarak boy, çap, yaşama yüzdesi ve gövde düzgünlüğü için bir fark bulunmamıştır (Çizelge 4). Bu deneme alanında beşinci yaş sonunda yapılan değerlendirmede de orijinlerin boy büyümesi bakımından istatistiksel olarak farklı olmadığı görülmüştür (Cengiz ve ark 1999). Deneme alanında bloklar arası ve blok içi çevresel çeşitliliğin oldukça yüksek olması orijinlerin istatistik olarak farklı çıkmamasının temel nedenidir. Deneme alanları arasında boy ve çap için en yüksek varyasyon katsayıları (sırasıyla 93 ve 168) bu deneme alanında gözlenmiştir (Çizelge 3). Arazide yapılan gözlemlerde bu deneme alanındaki bloklar içinde toprak derinliği gibi çevresel değişimler dikkati çekmektedir. Bu deneme alanındaki çevresel varyans orijinler arası varyanstan daha yüksektir ve orijinler arasındaki olası büyüme farklılıklarının ortaya çıkmasını engellemektedir. Örneğin boy ve çap için orijin-deneme alanı etkileşim varyansı, toplam varyansın %50 sinden fazlasını oluşturmaktadır (Çizelge 3). Bu oran diğer deneme alanlarında gözlenen oranların iki misline yakındır. Gülmez deneme alanının çevresel varyansı kontrol etmedeki başarısızlığı, homojen bir arazi yapısına sahip bir fidanlıkta kurulmuş olan Kızıltepe (KZT) deneme alanı ile karşılaştırıldığında daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Gülmez deneme alanında boy için gözlenen orijin-blok etkileşim varyans oranı (%51) KZT deneme alanına göre (%7) yedi kat daha yüksektir. Yerinde yapılan gözlemler ve analiz sonuçları bu deneme alanından elde edilebilecek bilgilerin sağlıklı olamayacağını ortaya koymuştur. Bu nedenle Gülmez deneme alanının kızılçam orijin denemelerinin ileride yapılacak değerlendirmelerinde analizlere dahil edilmemelidir. Ancak bu şekilde bile olsa uzun vadede elde edilebilecek bazı yararları göz önünde tutularak bu deneme alanının korunmasında yarar vardır. 24

41 B. K. deniz Marmara Ege Akdeniz Çizelge 3. Deneme alanlarına ait parseller arası ve parsel içi değiģkenlik katsayıları ve parseller arası varyansın toplam varyansa oranı Table 3. Coefficient of variation for plot to plot (CV pa ) and within plot (CV pi ), Percentages of the provenance-block interaction varyans to the total variance observed at each site Deneme Alanı Boy (cm) Çap (mm) Bölge Kodu Adı x VK VK pi V/T x VK VK pi V/T GÜL Finike Gülmez YAZ Finike Yazır SUS Korkuteli Susuz PAL Kaş Palamut GDL Gazipaşa Delihöyük GNR Gazipaşa Narma GDV Gazipaşa Devrentbaşı MUT Mersin Mut TML Tarsus Melemez TKS Tarsus Kirsecik KIB Kıbrıs, Güzelyurt ALA Alaşehir ALİ Menemen Güzelhisar MHS Marmaris Hisarönü NAZ Nazilli Hançamı ULA Ula YUN Manisa Yuntdağı İNY İntepe, Kayışlar İNK İntepe, Yığınçakıl KŞN Keşan MUD Mudanya Zeytinbağı BOY Boyabat Kayalı Mv GYN Göynük Ekinciler KAR Karabük Karatepe KZT Mardin Kızıltepe İLY Ankara İlyakut x : Deneme alanı ortalaması, VK Parseller arası varyasyon katsayısı VK pi :Parsel içi varyasyon katsayısı, V/T Parsel-Orijin etkileşimi varyansının toplam varyansa oranı 25

42 Çizelge 4. Finike Gülmez deneme alanı (GÜL) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 4. ANOVA results and provenances least square means at Finike Gülmez site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV* PEMB TK FP AKDE GÜZO FP46* ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY* DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. * İşaretli orijinler için aritmetik ortalama verilmiştir. 26

43 Finike Yazır deneme alanı (YAZ, 950 m) Finike Yazır deneme alanında boy, çap, hacim ve gövde düzgünlüğü için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 5 te verilmiştir. Deneme alanında yer alan orijinler 10. yaşta çap bakımından 0.029, boy bakımından ise olasılık düzeyinde istatistiksel olarak farklı bulunmuşlardır. Hacim için orijinler arasındaki farklılık düzeyi istatistik olarak önemli olmamasına rağmen (0.056), kritik değer olarak kabul edilen olasılık düzeyine (0.05) oldukça yakın bulunmuştur. Orijinler yaşama yüzdesi bakımından farklı değildirler (0.494). Deneme alanında orijinlerin ortalama yaşama oranı % 99 gibi oldukça yüksek ve değişim aralığı % 95 (İÖZÜ, #43) ile % 100 arasında birbirine mutlak değer olarak yakındır (Çizelge 5). Orijinlerin en küçük kareler ortalamalarının (Least Squares Means) düzeltilmiş Tukey testine göre sıralanmış şekli çap için Şekil 5 te boy için Şekil 6 da sunulmuştur. Şekil 5 te koyu olarak verilen çubuklar çap bakımından en üstün grubu belirtmektedir. Boy için ise Tukey testine göre sıralanmış en küçük kareler ortalamaları % 95 güven aralığı ile birlikte sunulmuştur. Sıralamada ilk ona giren orijinler en fazla boy büyümesini yapan gruptur. Yazır deneme alanında en hızlı çap ve boy büyümesini Muğla Yaraş (MYAR, #39) orijini yapmıştır (Şekil 5 ve Şekil 6). Bu orijin, 10. yaşta deneme alanı ortalamasına göre (33 mm) 1.4 standart hata kadar daha hızlı çap artımı yapmıştır. Diğer bir deyişle Muğla-Yaraş orijini denemede yer alan tüm orijinlerin ortalamasına göre % 27 daha fazla boy, % 51 daha fazla çap ve % 102 daha fazla hacim yapmıştır. Bu orijinin en yavaş çap ve hacim büyümesi yapan Alanya Kargı (KARG, #22) orijinine göre farkı sırasıyla % 117 ve 4.3 kat düzeyindedir. MYAR ile aynı gruba giren diğer 10 orijin istatistiksel olarak farklı değildir ve MYAR ile aynı oranda hızlı büyümektedir. En hızlı çap artımını yapan 11 orijin arasında KUML (#23) hariç, diğer orijinler kızılçamın optimum yayılışı olan Akdeniz ve Güney Ege nin orta-yüksek doğal yayılış zonundan gelmektedirler (Çizelge 1). Buna karşılık deneme alanında boy ve çap için sıralamada sonlarda yer alan orijinlerin önemli bir bölümü ya Düzlerçamı (#16), Alanya Kargı (#22) ve Kıbrıs (#50) gibi alçak yükseltilerden ya da türün optimum doğal yayılışından uzak ve deneme alanına göre daha kuzey enlemlerden (İbrahim Özü #43, Orhaneli #31) gelmektedirler (Çizelge 1, Çizelge 5). Muğla Yaraş (MYAR) orijinin en az boy yapan İÖZÜ (#43) orijinine göre 10. yılda yaptığı fark % 61 kadardır. Orijinler gövde düzgünlüğü bakımından 10. yaşta istatistik olarak farklıdır (P<0.004). Hızlı büyüyen orijinlerin genellikle gövde düzgünlüğü 27

44 için de üst sıraları paylaştıkları gözlenmiştir (Çizelge 5). En kötü gövde formunu ya Siirt Fındık gibi (SIFN) ana doğal yayılıştan uzak ve izole orijinler yada Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinleri (#3, #16, #22) yapmaktadırlar. Boy için üst sıraları paylaşan grupta yer alan orijinlerin önemli bir kısmı denemelerin beşinci yaşında da üst sıraları paylaşmışlardır (Cengiz ve ark. 1999). Beşinci yaştan sonra özellikle #23, #1 ve #33 gibi orijinlerin sıralamada tırmanışa geçtikleri gözlenmiştir. Kızılçamda yaş ilerledikçe özellikle orta sıralarda yer alan orijinlerin daha çok yer değiştirmeleri olasıdır (Işık ve ark 1987, Işık 1998a). Bu deneme alanında yaşla birlikte orijinler arasındaki ayrışmanın daha belirginleşmesi beklenmelidir. Kumluca (KUML, 250 m), ve Yayladağı (YAYL, 480 m) gibi alçak rakımlı orijinler büyüme bakımından daha alt sıralara düşebilirler. Denemenin denizden yükseltisi de göz önünde tutularak ekstrem soğuklara duyarlı olabilecek alçak rakımlı bu tip orijinlerden kaçınılmalıdır. Buna karşılık Muğla Yaraş (MYAR, 750 m), Anamur Gökçesu (ANGÖ, 600 m), Sütçüler Karadağ (SÜKD, 650 m), Pos Karsantı (KRST, 600 m) ve Bucak Merkez (BMER, 800 m) gibi orijinlerin ekstrem soğuklardan etkilenme olasılığı daha azdır. Ayrıca bu orijinlerin gövde düzgünlüğü (5.7) Kumluca (KUML) ve Yayladağı (YAYL) orijinlerine (5.2) göre daha iyidir (Çizelge 5). Çizelge 5. Finike Yazır deneme alanı (YAZ) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları 28

45 Table 5. ANOVA results and provenances least square means at Finike Yazır site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F(Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait Fdeğerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 29

46 Boy (cm) Deneme A. Ortalamasından sapma (SE) Orijin No ġekil 5. Finike Yazır deneme alanında (YAZ) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata (SE) olarak sapması Figure 5. Standard error of mean diameter of provenances from the site mean at Finike Yazır experimental site Orijin No ġekil 6. Finike Yazır deneme alanında (YAZ) orijin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 6. Mean height and %95 confidence intervals of provenances at Finike Yazır experimental site 30

47 Korkuteli Susuz deneme alanı (SUS, 900 m) Korkuteli Susuz (SUS) deneme alanı 10. yıl sonuçlarına göre orijinler arasında boy (0.001), çap (0.005) ve hacim (0.004) için önemli düzeyde farklılık gözlenmiştir (Çizelge 6). Ancak orijinler, yaşama yüzdesi (0.103) ve gövde düzgünlüğü (0.206) için farklı bulunmamışlardır. Orijinlere ait en küçük kareler çap ve boy ortalamalarının Tukey testine göre sıralanmış hali Şekil 7 ve Şekil 8 de sunulmuştur. Deneme alanında en fazla boy büyümesini Bafra Çamgölü (ÇAMG #44), en fazla çap büyümesini ise Yılanlı Boyalı (BOYL #40) orijini yapmıştır. BOYL orijini deneme alanı ortalamasından 1.25 standart sapma kadar daha fazla çap yapmıştır. Bu orijinin en az çap yapan Kıbrıs (#50) orijinine göre yaptığı büyüme % 138 daha fazladır. Denemede yer alan 44 orijinden 34 ü çap bakımından en başarılı ilk grup arasında yer almaktadırlar ve istatistik olarak birbirinden farklı değildirler. Orijinlerin boy ve çap için sıralanmaları kesintili değildir ve gruplar çakışmaktadır (Şekil 7). Boy bakımından BOYL ikinci sırada olmasına rağmen birinci sıradaki ÇAMG (#44) ile arasında istatistik olarak bir fark yoktur. ÇAMG ile deneme alanı ortalaması ve en yavaş büyüyen Kaş Karaçay (K355) arasındaki fark sırasıyla % 21 ve % 63 çıkmaktadır. Denemenin 5. yılında da en az büyümeyi K355 nolu orijin yapmıştır (Cengiz ve ark. 1999). Deneme alanında orijinlerin yükseltisi ile büyüme arasında belirgin bir ilişki gözlenmemiştir. Ancak en az hacim büyümesini Kıbrıs (#50) (0.48 dm 3 ) gibi en güney enlemden ve alçak rakımdan gelen bir orijinin yapması dikkat çekicidir. Tarsus Karakoyak (TK43 #4), Kaş-Karaçay (K355 #20) ve M.K. Paşa (MKCB #30) orijinleri hacim bakımından sıralamanın alt kısımlarında yer alan diğer orijinlerdir. Bafra Çamgölü orijini, deneme alanı ortalamasına göre % 61, en yavaş büyüme yapan Kıbrıs (#50) orijinine göre ise 5 kat daha daha fazla hacim yapmıştır. Susuz deneme alanında diğer deneme alanları ile karşılaştırıldığında göreceli olarak çevresel varyansın daha düşük olduğu gözlenecektir. Deneme alanı, Akdeniz iklimi ile karasal iklim arasındaki bir geçiş zonunda yer almaktadır. Bir çok kızılçam orijini için ekstrem sayılabilecek bu yetişme ortamında yaş ilerledikçe özellikle alçak rakımlardan gelen Kıbrıs gibi orijinlerin erken ve geç donlardan dolayı ayıklanmaları beklenmelidir. Yine orijinler arası büyüme ve yaşama oranı bakımından istatistik olarak farkın artması olasıdır. Bu deneme alanında başarılı olabilecek orijinler Akdeniz iklimi ile karasal iklimin geçiş zonlarının ağaçlandırmalarında tohum kaynağı olarak kullanılabilirler. Denizli, Antalya ve Isparta gibi bir çok Orman Bölge Müdürlükleri sınırları içinde büyük bir potansiyel 31

48 ağaçlandırma alanı olduğu bilinmektedir. Ancak bu zonun ağaçlandırmalarında orijinlerin seçimi için ağaçlandırma ile getirilen ormanların idare süresinin en az yarısı kadar (30 yıl) beklenmelidir. Aksi taktirde donlardan ve hastalıklardan zarar görmüş, çalılaşmış ve verimsiz ağaçlandırmalar ile karşı karşıya kalınabilecektir. Orijin denemelerinden sonuç alınıncaya kadar Korkuteli ve benzeri geçiş zonlarının kızılçam ağaçlandırmaları tohum ihtiyacı için sıralamada en iyi gruba giren, ancak yöre ile benzer iklim ve yükseltilere sahip orijinlerden temin edilebilir. Bu aşamada Muğla Boyalı (#40), Anamur Gökçesu (#5), Dursunbey (#42), Muğla Yaraş (#39) ve Gülnar Pembecik (#7) gibi denizden 650 ve daha yüksekten gelen orijinler Korkuteli Susuz gibi Akdeniz Bölgesi ile karasal iklime geçiş zonunda kullanılabilirler. Ancak sıralamada üstte yer almalarına rağmen Silifke Akdere (#10) gibi Akdeniz Bölgesinin alçak zonundan veya Bafra Çamgölü gibi orijinlerin kullanılmasından kaçınılmalıdır. Denemeler henüz 10. yılını tamamlamıştır. Uzun aralıklarla ortaya çıkan ekstrem soğuklar ve donlar nedeniyle bu tip orijinlerin daha riskli olabileceği göz önünde tutulmalıdır. 32

49 Çizelge 6. Korkuteli Susuz deneme alanı (SUS) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 6. ANOVA results and provenances least square means at Korkuteli Susuz site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 2 BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 33

50 Ortalama Boy (cm) D. Alanı Ortalamasından sapma (SE) Orijin No ġekil 7. Susuz deneme alanında (SUS) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapması Figure 7. Standard error of mean diameter of provenances from the site mean at Susuz experimental site Orijinler ġekil 8. Susuz deneme alanında (SUS) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 8. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Susuz experimental site 34

51 KaĢ Palamut deneme alanı (PAL, 200 m) Orijinler Kaş Palamut deneme alanında 10. yaşta boy için istatistik olarak farklıdırlar (<.0001). Çap için orijinler arasındaki farklılık yaklaşık yüzde beş düzeyinde ve önemlidir (Çizelge 7). Gövde düzgünlüğü için orijinler istatistik olarak farklı bulunmuştur (<.0001) Ancak, hacim (0.084) ve yaşama yüzdesi (0.335) için orijinler istatistik olarak farklı bulunmamıştır. Orijinler boy bakımından PAL deneme alanında üçüncü yaşta 0.001, beşinci yaşta ise 0.01 olasılık düzeyinde farklı bulunmuşlardı (Cengiz ve ark.1999). Orijinler arasındaki farklılaşma düzeyi beşinci yaştan sonra artmıştır. Orijinlerin çap için en küçük kareler ortalamaları Şekil 9 da, boy ortalamaları Şekil 10 da verilmiştir. Kaş Palamut deneme alanında 10. yaştaki orijin boy ortalamaları 131 cm ile (Siirt Fındık, #47) ile 274 cm (Muğla Boyalı, #40) arasında değişmiştir (Çizelge 7). Başarılı orijinler arasında farklı bölgelerden ve yükseltilerden orijinler bulunmaktadır. Muğla Boyalı (#40), Kumluca (#23) ve Anamur Yivil (#6) boy ve çap bakımından sıralamada üstte yer almaktadırlar (Şekil 9 ve 10). Bu orijinlerin yaşla birlikte deneme alanındaki sıralamada üstte çıktıkları gözlenmiştir (Cengiz ve ark 1999). Ancak orijinler arasındaki farklılaşma belirgin değildir ve boy % 95 güven aralıkları çakışmaktadır (Şekil 9). Deneme alanında yer alan 49 orijinden 41 i çap, 26 orijin ise boy bakımından en hızlı büyüyen grup içinde yer almaktadır. Muğla Boyalı (#40) orijini deneme alanına göre 1.2 standart hata kadar daha fazla çap artımı (% 30) yapmıştır. Bu orijinin en yavaş büyüyen Siirt Fındık (SİFN #47) orijinine göre çap farkı ise yaklaşık iki katından (% 117) daha fazladır. Boyalı orijininin deneme alanı ortalaması ve Siirt Fındık orijinine göre yaptığı boy farkı sırasıyla % 19 ve % 109 düzeyindedir. Büyüme bakımından belirgin bir şekilde yavaş büyüyen orijinler daha çok deneme alanından uzak, yada kızılçamın ana doğal yayılış alanları dışından gelen orijinlerdir. Örneğin Siirt Fındık (SIFN #47), Niksar Huridağı (#45) ve Göynük İbrahimözü (#43) gibi orijinler daha çok türün kenar ve izole yayılışlarından gelmektedirler. Gövde düzgünlüğü için orijinlerin altı üzerinden aldığı ortalama değer 1.2 (SIFN) ile 4.3 (ANYV) arasında değişmiştir. Çap bakımından en başarılı ilk grup içinde yer alan Düzlerçamı (#16), Kıbrıs Karaağaç (#3) ve Kumluca (#23) gibi orijinler 3.1 ile 3.4 arasında değişen gövde formu puanları ile Anamur Yivil (4.3) göre daha kalitesiz gövde şekline sahiptirler. Orijinlerin geldiği yükselti ile gövde düzgünlüğü arasında önemli ve pozitif korelasyonlar gözlenmiştir (EK Çizelge 3). 35

52 PAL deneme alanında fidanlar dört yaşında iken önemli bir otlatma zararı gözlenmiştir. Ancak denemeye yapılan bu müdahaleye ve yavaş büyümeye rağmen deneme alanı diğerlerine göre oldukça homojendir. Nitekim deneme alanı için hesaplanan değişkenlik katsayıları boy için % 26, çap için % 48 dir (Çizelge 3). Diğer taraftan boy ve çap için hesaplanan orijin-blok etkileşimi varyansı (sırasıyla 0.14 ve 0.11) yine diğer deneme alanlarına göre oldukça düşüktür. Deneme alanında yetişme ortamı şartlarının iyi olmaması, orijinler arasındaki farklılaşmanın belirgin olarak ortaya çıkmamasına neden olduğu söylenebilir. Olumsuz çevre şartları aynı zamanda orijinlerin gerçek genetik potansiyellerini tam olarak ortaya koymalarını da önlemiştir. Yaş ilerledikçe orijinler arasındaki farklılaşmanın daha belirgin olması beklenmelidir. Palamut deneme alanında en başarılı grup içinde farklı rakımlardan orijinler yer almaktadır. Ancak Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinlerinin fazla olması da dikkat çekmektedir. Bu orijinler daha kalitesiz gövde yapmaktadırlar. Akdeniz ve Ege Bölgesinin alçak zonunun ağaçlandırmaları için hızlı büyüme kadar gövde düzgünlüğü de önem taşıyorsa, Boyalı (BOYL) ve Anamur Yivil (ANYV) gibi orijinler tercih edilebilir. Ancak orta ve yüksek zon orijinlerinin alçak rakımlarda adaptasyon sorunu olmadığı gözlenmeli bunun için gerekirse denemelerin daha ileri yaşları beklenmelidir. 36

53 Çizelge 7. KaĢ Palamut deneme alanı (PAL) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 7. ANOVA results and provenances least square means at Kaş Palamut site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda verilen bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 37

54 Boy ve % 95 güven aralığı DAO'dan SE olarak sapma Orijin No ġekil 9. KaĢ Palamut deneme alanında (PAL) orijin çap ortalamalarının denem alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Figure 9. Standard error of mean diameter of provenances from the site mean at Kaş Palamut experimental site Orijin No ġekil 10. KaĢ Palamut deneme alanında (PAL) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 10. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Kaş Palamut experimental site 38

55 GazipaĢa Delihöyük deneme alanı (GDL, 300 m) Gazipaşa Delihöyük deneme alanında 10. yıl için yapılan varyans analizleri sonuçları Çizelge 8 de sunulmuştur. Orijinler boy (0.207), çap (0.234), hacim (0.145) ve yaşama yüzdesi (0.214) bakımından istatistik olarak farklı değildirler. Denemelerin üçüncü ve beşinci yaşında da orijinler boy için farklı bulunmamışlardı (Cengiz ve ark 1999). Orijinler gövde düzgünlüğü için ise olasılık düzeyinde farklıdırlar. Gazipaşa deneme alanında en düzgün gövde formunu Kaş Karaçay (#19) yapmıştır. Gövde düzgünlüğü için en üstün grubu oluşturan orijinlerden Alanya Kargı (#22) ve M.K. Çaltılıbük (#30) hariç tamamı Akdeniz Bölgesinin orta-yüksek zonundan gelmektedirler. Gazipaşa Delihöyük gerek blok içi gerekse bloklar arası varyansı en fazla olan deneme alanlarından biridir. Deneme alanında boy için hesaplanan varyasyon katsayısı (%79), Gülmez ve Mudanya Zeytinbağı deneme alanlarından sonra en yüksektir (Çizelge 3). Orijin-blok etkileşiminin toplam varyans içindeki payının yüksekliği (0.38) orijinlerin bloktan bloğa göre oldukça farklı davrandıklarına işaret etmektedir. Uygulanan deneme deseni eğimin de neden olduğu çevresel faktörleri kontrol etmede başarılı olamamıştır GazipaĢa Narma deneme alanı (GNR, 450 m) Gazipaşa Narma deneme alanı 10. yıl varyans analizi sonuçları Çizelge 9 da verilmiştir. Orijinler boy (0,127), çap (0,158), hacim (0,295) ve yaşama yüzdesi (0,696) bakımından istatistik olarak farklı bulunmamışlardır. Gövde formu bakımından ise orijinler olasılık düzeyinde farklıdırlar. Denemelerin üçüncü ve beşinci yaşlarında orijinler arasında gözlenen farklı olma olasılığı yaşa bağlı olarak azalmış (Cengiz ve ark. 1999) ve istatistik olarak kritik değer olan % 95 in altına düşmüştür. Bunda deneme alanı için yalnızca üç yineleme ile yetinilmesinin yanı sıra, sürgün kontrolü gibi bakımların zamanında ve yeterince yapılmamasının etken olduğu sanılmaktadır. Deneme alanında yapılan gözlemlerde maki vejetasyonunun yer yer bazı parselleri baskı altına aldığı belirlenmiştir. Deneme alanında boy (%70) ve çap (%108) için hesaplanan varyasyon katsayıları diğer deneme alanlarına göre oldukça yüksektir (Çizelge 3). Deneme alanında orijinlerin boy bakımından aynı olma olasılığı % 12.7 dir. Bu oran tarım ve ormancılıkta kabul edilen % 5 hata payına göre yüksektir. Sonuç olarak Gazipaşa Narma deneme alanının orijin seçiminde nesnel sonuçlar vermesi beklenmemelidir. Deneme alanının ileriki yıllarda 39

56 analizlere katılması bilimsel kaygılar açısından yerinde olmayacaktır. Ancak denemelerin diğer fonksiyonları göz önünde tutularak bakım ve korunmaları sağlanmalıdır GazipaĢa DevrentbaĢı deneme alanı (GDV, 850 m) Gazipaşa Devrentbaşı deneme alanında orijinler hiç bir karakter için farklı değildirler (Çizelge 10). Bu deneme alanında orijinlere ait boylar arasındaki fark 0.05 düzeyinde anlamsız bulunmuştur. Deneme alanında üçüncü yaşta orijinler 0.05 olasılık düzeyinde farklı bulunmuşken, beşinci yaşta orijinler boy büyümesi için istatistik olarak farklı bulunmamıştır (Cengiz ve ark 1999). Yaşa bağlı olarak orijinlerin farklılaşma olasılığı azalmıştır. Deneme alanının ortalama yaşama oranı % 91 dir. Ancak çizelge 10 da * ile işaretli orijin sayısından anlaşılacağı üzere, bir çok orijinin bazı parsellerde fidanlarının tümünü yitirdikleri belirlenmiştir. Bu orijinler için en küçük kareler ortalamaları hesaplanamadığı için çizelgede aritmetik ortalama değerler sunulmuştur. Boy (%73) ve çap (%112) için hesaplanan varyasyon katsayıları ve orijin-blok etkileşim varyansının toplam varyans içindeki oranları (boy 0.35, çap 0.28) deneme alanında heterojenliğin fazla olduğuna işaret etmektedir (Çizelge 3). Yerinde yapılan gözlemler analiz sonuçlarını destekler niteliktedir. Gazipaşa yöresinde bir yükselti basamağı boyunca kurulan deneme alanlarından yüksek zonda yer alan Devrentbaşı deneme alanı arazi eğimi en fazla (%40) olanlardan biridir (Çizelge 2). Topraktaki değişimin fazla olduğu bu alanda yalnızca üç yineleme ile yetinilmiştir. Deneme alanında fidan bakımlarının ihmali var olan çevresel heterojenliği daha da arttırmıştır. Gazipaşa Devrentbaşı deneme alanının nesnel sonuçlar vermesi beklenmemelidir. 40

57 Çizelge 8. GazipaĢa Delihöyük deneme alanı (GDL) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 8. ANOVA results and provenances least square means at Gazipaşa Delihöyük site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. 41

58 Çizelge 9. GazipaĢa Narma deneme alanı (GNR) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 9. ANOVA results and provenances least square means at Gazipaşa Narma site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 42

59 Çizelge 10. GazipaĢa DevrentbaĢı deneme alanı (GDV) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 10. ANOVA results and provenances least square means at Gazipaşa Devrentbaşı site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK68* ANGÖ ANYV* PEMB TK43* FP AKDE GÜZO FP ANCA* MELL* BMER* DZCA GÜZB* ESKB K K PGÖZ KARG* KUML* KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB *OELI GÖLH SUKD* SUSÖ ULUC *SUCA YAYL* CETB* MYAR* BOYL* SKAY* DLDE IOZU CAMG NIHD* SIFN IZKD* KDDE KIBG* DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirlemektedir. * İşaretli orijinler için aritmetik ortalama verilmiştir. 43

60 Mut DiĢtaĢ deneme alanı (MUT, 400 m) Mut deneme alanı 10. yıl varyans analizi sonuçları Çizelge 11 de verilmiştir. Varyans analizleri sonuçlarına göre farklı bulunan orijinleri sıralamak için düzeltilmiş Tukey çoğul karşılaştırma testleri uygulanmış ve sonuçlar çap için Şekil 11 de ve boy için Şekil 12 de sunulmuştur. Orijinler 10. yılda boy (0.007), çap (0.040), hacim (0.030) ve gövde düzgünlüğü (0.005) için istatistik olarak farklı bulunmuşlardır. Yaşama oranı açısından ise orijinler farklı değildir. Denemenin üçüncü yaşında boy bakımından orijinlerin farklılık düzeyi 0.01, beşinci yaşında 0.05 düzeyinde idi (Cengiz ve ark 1999). Beşinci yaştan sonra boy büyümesi açısından orijinler arasındaki farklılık düzeyi artmıştır. Orijinlere ait en küçük kareler ortalamaları her karakter için ayrı bir sütunda verilmiş ve üstün grubu oluşturan orijinler koyu olarak belirtilmiştir (Çizelge 11). Deneme alanında en fazla boy, çap ve dolayısıyla hacim büyümesini alçak zondan gelen Marmaris Çetibeli (CETB, #38) yapmıştır. CETB ile deneme alanı ortalaması ve en az boy yapan Kıbrıs Güzelyurt (#50) arasındaki fark sırasıyla % 27 ve % 67 düzeyindedir. Bu orijin, deneme alanı ortalamasına göre yaklaşık 1.5 deneme alanı standart hatası kadar (% 50) daha fazla çap ve % 88 daha fazla hacim yapmıştır. CETB orijini, en yavaş büyüyen Kıbrıs Güzelyurt (#50) orijinine göre % 140 daha fazla çap ve 4.4 kat daha fazla hacim yapmıştır. Çizelge 11 de koyu olarak verilen orijinler boy ve çap için istatistik olarak Marmaris Çetibeli orijininden farklı değildirler. Denemenin beşinci yaşında da #38, #35, #37 ve #12 gibi orijinler boy bakımından üst sıraları paylaşmışlardır (Cengiz ve ark 1999). Hızlı büyüyen bu grup arasında farklı yükseltilerden ve bölgelerden orijinler yer almaktadırlar. Bu nedenle orijinlerin başarı durumu ile coğrafik değişkenler arasında bir bağıntı kurmak güçtür. Ancak, Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinlerinin fazlalığı dikkat çekmektedir. Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı ve göreceli olarak yağışın az olduğu potansiyel ağaçlandırma sahaları için Marmaris Çetibeli ve Antakya Uluçınar (#35) gibi orijinler önerilebilir. Gövde düzgünlüğü ıslahına ağırlık verilmesi durumunda orta yükselti kuşağından gelen Anamur Yivil (#6) veya başarılı grup arasında yer alan yüksek zondan gelen Mersin Fındıkpınarı (#12) gibi orijinler tercih edilebilir. Ancak #12 gibi orijinlerin alçak yükselti kuşağındaki alanlara uyum sağlamaları gözetilmeli, bunun için denemelerin en azından yaş sonuçları beklenilmelidir. Mut deneme alanında boy ve çap için gözlenen parseller arası varyasyon katsayıları % 63 ve % 101 gibi yüksek değerlerdir (Çizelge 3). 44

61 Ancak deneme alanında blok-orijin için gözlenen varyans oranı özellikle boy için en düşük oranlardan biridir. Bu deneme alanında bakım çalışmalarının yeterince ve zamanında yapılması durumunda, deneme alanı kızılçamın Akdeniz Bölgesi alçak zon ağaçlandırmaları için değerli bilgiler sağlamaya devam edecektir Tarsus Melemez deneme alanı (TML, 200 m) Tarsus Melemez deneme alanı (TML) için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 12 de verilmiştir. Orijinler denemenin 10. yaşında boy (0.127), çap (0.181), hacim (0.367) ve yaşama oranı (0.072) bakımından istatistik olarak farklı değildirler. Gövde düzgünlüğü bakımından ise orijinler <.0001 olasılık düzeyinde farklı bulunmuştur. Orijinler denemenin üçüncü ve beşinci yaşında da boy bakımından istatistik olarak farklı değildi (Cengiz ve ark 1999). Genellikle orta ve yüksek zondan gelen orijinler türün doğal yayılışından uzak ve izole orijinlere göre gövde düzgünlüğü bakımından büyük bir üstünlük göstermişlerdir. Örneğin Tarsus Karakoyuk (#4) orijini altı üzerinden 5.0 ortalama gövde düzgünlüğü puanı ile Niksar Hüridağı (#45) orijinine göre (3.2) oldukça farklıdır. Tarsus Melemez deneme alanında uygulanan deneme deseni ve sınırlı yineleme sayısı ile çevresel varyans iyi bir şekilde kontrol edilememiştir. Deneme alanında boy ve çap için hesaplanan parseller arası varyasyon katsayıları sırasıyla % 71 ve % 136 düzeyinde oldukça yüksektir (Çizelge 3). Boy ve çap için parseller arası varyansın toplam varyans içindeki oranı 0.30 civarında ve yine yüksektir. Deneme alanında eğim fazla olmamasına rağmen (% 10) varyasyon katsayılarının yüksek çıkmasında bakımların ihmal edilmesinin de rolü oynadığı söylenebilir. Yapılan gözlemlerde bir çok parselin maki bitkilerinin baskısında olduğu gözlenmiştir. 45

62 Çizelge 11. Mut DiĢtaĢ deneme alanı (MUT) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 11. ANOVA results and provenances least square means at Mut Diştaş site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 46

63 Ortalama Boy ve % 95 GA DAO'dan SE olarak sapma Orijin No ġekil 11. Mut deneme alanında (MUT) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Figure 11. Standard errors of mean diameter of provenances from the site mean at Mut experimental site Orijin No ġekil 12. Mut deneme alanında (MUT) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 12. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Mut experimental site 47

64 Tarsus Kirsecik deneme alanı (TKS, 530 m) Tarsus Kirsecik deneme alanında orijin ortalamaları arasında boy (0.061), çap (0.067) ve hacim (0.389) bakımından istatistik olarak fark yoktur (Çizelge 13). Orijinler denemenin 10. yılında yaşama oranı (0.047) ve gövde düzgünlüğü (0.006) bakımından istatistik olarak farklıdırlar. Boy bakımından orijinler denemelerin üçüncü ve beşinci yaşında da istatistik olarak farklı bulunmuştur (Cengiz ve ark 1999). Orijinlerin yaģama yüzdesi bakımından farklı bulunmalarının temel nedeni Niksar Huridağı (#45) orijinin diğer orijinlere göre oldukça düşük yaşama yüzdesine (0.89) sahip olmasıdır. Diğer tüm orijinlerin yaşama yüzdesi 0.96 ile 1.00 arasında değişmektedir ve istatistik olarak farklı değildirler. En iyi gövde düzgünlüğüne sahip ilk grup içine çok sayıda orijin girmektedir. Ancak Kıbrıs orijinleri (#2 ve #50) ve ana doğal yayılışın dışından gelen diğer izole orijinler en düşük gövde formu puanları almışlardır. Tarsus Kirsecik deneme alanı arazi eğiminin (% 45) en fazla olduğu deneme alanlarından biridir (Çizelge 3). Boy (% 73) ve çap (% 143) için hesaplanan yüksek varyasyon katsayıları uygulanan deneme deseninin ve yineleme sayısının arazideki değişimi yeterince kontrol edemediğine işaret etmektedir. Denemede çok sayıda orijinin yer alması da blok içi heterojenliği arttırmıştır. Sonuç olarak Tarsus yöresinde kurulan bu iki deneme alanının bilimsel sonuçlar vermesi beklenmemeli ve bu iki denemenin daha sonraki yıllarda analizlerden çıkarılması düşünülmelidir. Ancak denemeler aynı zamanda gen koruma görevini de yerine getirdiklerinden bakımlarının yapılıp korunmasında yarar vardır. 48

65 Çizelge 12. Tarsus Melemez deneme alanı (TML) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 12. ANOVA results and provenances least square means at Tarsus Melemez site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 49

66 Çizelge 13. Tarsus Kirsecik deneme alanı (TKS) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 13. ANOVA results and provenances least square means at Tarsus Kirsecik site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 50

67 Kıbrıs Güzelyurt deneme alanı (KIB, 230 m) Kıbrıs Güzelyurt deneme alanının 10. yıl varyans analizi sonuçları Çizelge 14 te sunulmuştur. Kıbrıs deneme alanında orijinler boy ve çap için 0.001, hacim için ve gövde düzgünlüğü için <.001 olasılık düzeyinde istatistik olarak farklı bulunmuşlardır. Varyans analizine göre farklı bulunan orijinleri için Tukey testleri yapılmış ve sonuçlar Şekil 13 ve Şekil 14 te sunulmuştur. Deneme alanında en fazla boy, çap ve hacim artımını Mersin Fındıkpınarı (FP46, #12) orijini yapmıştır. FP46 orijini üçüncü yaşta boy bakımından sıralamada 13. iken, beşinci yaşta 2. sıraya ve onuncu yaşta 1. sıraya yükselmiştir (Cengiz ve ark 1999). Bu orijin deneme alanı ortalamasına göre % 31 daha fazla çap, % 22 daha fazla boy ve % 71 daha fazla hacim yapmıştır (Çizelge 14). FP46 nın en yavaş büyüyen İÖZÜ (#43) orijinine göre yaptığı çap % 96 ve hacim 4.4 kat daha fazladır. Deneme alanında yer alan 48 orijinden 11 i çap bakımından en hızlı büyüyen ilk grup içinde yer almaktadır ve istatistik olarak FP46 dan farklı değildir. Akdeniz Bölgesinden FP88 (#9), MYAR (#39) ve ANGÖ (5#) orijinlerinin hızlı büyümeleri dikkat çekmektedir (Şekil 12). Kıbrıs deneme alanında Kıbrıs orijinli BUFA (#2), KARA (#3) ve KIBG (#50) orijinler gerek çap bakımından gerekse boy bakımından en başarısız grup içinde yer almaktadırlar. Bu orijinler çap bakımından sırasıyla 28, 31 ve 35. sıraları paylaşmışlardır. Üç orijin de deneme alanı ortalamasına göre daha az çap yapmışlardır (Şekil 13). Orman ağaçlarında lokal ırklar doğanın selektif güçleri altında biyolojik olarak bir çevreye en iyi uyumu sağlamışlardır (Bradshaw 1972). Ancak bu biyolojik uyum lokal ırkların büyüme bakımından her zaman üstün olabilecekleri anlamına gelmemektedir. Denemenin üçüncü yaşında boy bakımından 1. sırada yer alan #35 nolu orijin onuncu yaşta 9. sıraya düşmüştür. Benzer şekilde üçüncü yaşta 2. sırada yer alan #44 orijin beşinci yaşta 5 ve onuncu yaşta 13. sıraya düşmüştür. Bu sonuçlar genç yaşlardaki orijin sıralamalarının zamana bağlı olarak önemli değişiklikler gösterebileceğini ve orijin seçiminin yanıltıcı olabileceğini göstermektedir. Bu nedenle denemelerin beşinci yaşında ilgili yöre için tohum kaynağı önerilmesinden kaçınılmıştır (Cengiz ve ark 1999). FP46 aynı zamanda gövde düzgünlüğü en iyi olan orijindir. Büyüme bakımından olduğu gibi en kötü gövde formuna sahip orijinlerin büyük bölümü kızılçamın optimum yayılışının dışından gelen kenar orijinleridir. Kıbrıs orijinli üç orijin (#2, #3, #50) gövde düzgünlüğü bakımından en üstün grup arasında yer almamıştır (Çizelge 14). 51

68 Her ne kadar FP yıl sonuçlarına göre en hızlı büyüyen orijin ise de, Kıbrıs yöresindeki ağaçlandırmalar için denizden 1150 metre yükseltiden gelen bu tip ekstrem orijinlerin kullanılmasında temkinli davranılmalıdır. Uzun vadede bu orijinin Kıbrısta 230 m yükseltiye nasıl uyum sağlayacağı bilinmemektedir. Orijin seçiminde denemelerin yıllık sonuçlarına göre karar verilmelidir. İleride doğabilecek çevreye uyum ve hastalıklara yakalanma gibi olası sorunlar gözönünde tutalarak Kıbrıs ta ağaçlandırmaların tohum ihtiyacı, FP46 ile istatistik olarak aynı düzeyde büyüyen ve Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlarından gelen Antakya Uluçınar (#35), Marmaris Çetibeli (#38), ve Silifke Akdere (#10) gibi orijinlerinden karşılanabilir. Hızlı büyüme ile birlikte gövde düzgünlüğü ıslahına önem verilmesi halinde Uluçınar ve Çetibeli yerine Akdeniz Bölgesinin orta yükselti kuşağından Güzelbağ (#17) düşünülebilir. Bafra Çamgölü (#44) orijini her ne kadar en üstün grupta yer alıyorsa da, bu orijinin yaşa bağlı olarak gerilediği göz önünde tutulmalı ve tohum kaynağı olarak kullanılmasından kaçınılmalıdır. Kıbrıs Güzelyurt deneme alanı Akdeniz Bölgesinde boniteti en yüksek deneme alanlarından biridir (Çizelge 3). Deneme alanı ortalama boy (390 cm) bakımından Gazipaşa Delihöyük ten sonra ikinci sıradadır. Boy için parseller arası varyasyon katsayısı (%53) Susuz deneme alanı ile birlikte en düşük düzeydedir. Çap için ise parseller arası varyasyon katsayısı ve bu iki karaktere ait parsel içi varyasyon katsayısı göz önünde tutulduğunda Susuz ile birlikte Akdeniz Bölgesinde çevresel varyansın en iyi kontrol edildiği deneme alanıdır. 52

69 Çizelge 14. Kıbrıs Güzelyurt deneme alanı (KIB) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 14. ANOVA results and provenances least square means at Kıbrıs Tepebaşı site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 53

70 Orijin Boy ort. ve % 95 GA DAO'dan SE olarak sapma Orijin No ġekil 13. Kıbrıs deneme alanında (KIB) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Figure 13. Standard errors of mean diameter of provenances from the site mean at Kıbrıs experimental site Orijin No ġekil 14. Kıbrıs deneme alanında (KIB) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 14. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Kıbrıs experimental site 54

71 Ege Bölgesi Deneme Alanları Bu bölge içinde altı deneme alanı değerlendirilerek boy, çap, hacim, yaşama yüzdesi ve gövde formu karakterleri için analizler yürütülmüş ve elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur AlaĢehir Soğanlı deneme alanı (ALA, 475 m) Manisa Alaşehir Soğanlı deneme alanı onuncu büyüme mevsimi sonu varyans analizi sonuçları Çizelge 15 te verilmiştir. Orijinler boy (0.001) ve hacim (0.03) için istatistiksel olarak farklı bulunmuşlardır. Çap, yaşama yüzdesi ve gövde formu bakımından orijinler arasında farklılık bulunmamıştır. Denemenin üçüncü ve beşinci yaşlarında da boy bakımından orijinler istatistiksel olarak sırasıyla ve 0.05 düzeyinde farklı bulunmuşlardı (Cengiz ve ark. 1999). Varyans analizi sonuçlarına göre farklı bulunan orijinleri sıralamak için düzeltilmiş Tukey çoğul karşılaştırma testleri uygulanmış ve boy ortalamaları için sonuçlar Şekil 15 te verilmiştir. Boy bakımından ilk sıraları paylaşan orijinler, Sütçüler Söğütdağı (SUSÖ #34), Orhaneli (OELİ #31) ve Bucak Merkez (BMER #15) orijinleri olmuşlardır. SUSÖ ve OELİ orijinleri beşinci yaşta da boy bakımından ilk beş orijin arasında yer almışlardır. Deneme alanı ortalaması ile SUSÖ orijini arasındaki boy farkı % 19, hem OELİ ve hem de BMER orijinleri arasındaki boy farkı ise % 12 dir. En iyi boy büyümesi yapan SUSÖ orijini ile en düşük boy ortalamasına sahip Silifke Akdere (AKDE #10) orijini arasındaki boy farkı % 40 olmuştur. Hacim bakımından en iyi üç orijin; Orhaneli (OELİ #31), Antalya Olimpos Kesmeçayı (KESÇ #24) ve Antalya Düzlerçamı (DZCA #16) olmuşlardır. Bu orijinlerin hacim bakımından deneme alanı ortalamalarına göre yaptıkları farklar; OELİ ve KESÇ için %56, DZCA için % 51 olmuştur. En iyi hacim ortalamasına sahip OELİ orijini ile en düşük hacim ortalamasına sahip AKDE orijini arasındaki hacim farkı % 63 tür. Alaşehir Soğanlı Deneme alanında boy ve hacim için varyasyon katsayısı % 34 ve % 113 olarak boy bakımından tüm deneme alanları içinde en düşük varyasyona sahip ikinci deneme alanı olmasına rağmen, hacim bakımından oldukça yüksek varyasyon oranı göstermiştir. 55

72 Ort. Boy ve % 95 GA Orijinler ġekil 15. AlaĢehir Soğanlı deneme alanında (ALA) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 15. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Alaşehir Soğanlı experimental site 56

73 Çizelge 15. AlaĢehir Soğanlı deneme alanı (ALA) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 15. ANOVA results and provenances least square means at Alaşehir Soğanlı site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 57

74 Aliağa (Menemen Güzelhisar) deneme alanı (ALĠ, 70 m) Menemen Aliağa deneme alanı için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 16 da verilmiştir. Orijinler denemenin 10. yaşında boy (0.745), çap (0.535), hacim (0.612), yaşama oranı (0.549) ve gövde düzgünlüğü (0.223) bakımından farklı değildir. Denemenin üçüncü ve beşinci büyüme mevsimi sonunda da orijinler arasında, boy değerleri ve beşinci büyüme mevsimi sonunda yaşama oranları açısından farklılık bulunmamıştır (Cengiz ve ark. 1999). Onuncu yaş sonunda Menemen Aliağa deneme alanında gerek boy gerekse çap ortalamaları bakımından diğer deneme alanlarına göre en iyi gelişme gösteren üçüncü deneme alanı olmuştur (Çizelge 3). Varyasyon katsayıları boy için % 49, çap için % 52 gibi diğer deneme alanlarına göre oldukça düşük düzeyde kalmışlardır. Onuncu yaşta en iyi boy büyümesi gösteren üç orijin, Muğla Yaraş (MYAR #39), Antakya Yayladağ YAYL #37) ve Kıbrıs Karaağaç (KARA #3); en iyi çap gelişimi gösteren üç orijin ise Antakya Yayladağ YAYL #37), Kıbrıs Karaağaç (KARA #3) ve M.K.Paşa Çaltıbükü (MKÇB #30) olmuştur. 100 m) Marmaris (Hisarönü) Ġnbükü serisi deneme alanı (MHS, Marmaris İnbükü deneme alanı için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 17 de verilmiştir. Orijinler denemenin 10. yaşında boy (0.334), çap (0.783), hacim (0.440), yaşama oranı (0.576) ve gövde düzgünlüğü (0.299) bakımından farklı değildir. Denemenin üçüncü büyüme mevsimi sonunda orijinler arasında, boy değerleri bakımından 0.05 olasılık düzeyinde farklılık bulunmuş olmasına rağmen, daha sonraki yıllarda bu farklılık kapanmıştır (Cengiz ve ark. 1999). Deneme alanının olumsuz yetişme ortamında kurulmuş olduğu ve yoğun çamkese böceği ve rüzgar zararlarına uğradığı, alanın yoğun diri örtü baskısı altında olduğu yapılan ölçümler sırasında rapor edilmiştir. Onuncu yaş için orijinler arasında çap (%106) ve hacim (%363) bakımında varyasyon katsayısı çok yüksek bulunmuştur. Ayrıca parseller arası varyansın toplam varyans içindeki oranının da yüksek (0.40) çıkması, alanda yaşanan sorunların sonucu olarak değerlendirilebilir. Sonuç olarak bu deneme alanından güvenilir bilgilere ulaşmak olanaksız görülmektedir. 58

75 Çizelge 16. Aliağa deneme alanı (ALA) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 16. ANOVA results and provenances least square means at Aliağa site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır 59

76 Çizelge 17. Marmaris Ġnbükü deneme alanı (MHS) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 17. ANOVA results and provenances least square means at Marmaris İnbükü site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. 60

77 Nazilli Hançam serisi deneme alanı (NAZ, 650 m) Nazilli Hançam deneme alanında onuncu yıl büyüme mevsimi sonu verilerine göre orijinler arasında çap (0.037), hacim (0.017) ve gövde düzgünlüğü (0.004) bakımından istatistiksel olarak 0.05 ve 0.01 olasılık düzeylerinde farklı bulunmuşlardır (Çizge 18). Orijinler, boy (0.190) ve yaşama oranı (0.694) bakımından farklı çıkmamışlardır. Üçüncü yaşta orijinler boy bakımından istatistiksel olarak 0.05 düzeyde farklı olmalarına rağmen beşinci yaşta bu fark kapanmıştır (Cengiz ve ark. 1999). Orijinler arasında yaşama yüzdesi bakımından beşinci yaşta da bir farklılık bulunmamıştır. Nazilli deneme alanı, ortalama çap ve boy değerleri bakımından diğer deneme alanlarına göre oldukça iyi gelişme gösteren alanlardan biridir (Çizelge 3). Deneme alanında en iyi çap gelişimi yapan orijinler sırasıyla; Çan Ayvacı Baharlar (AYBA #26), Antalya Kesmeçayı Olimpos (KESÇ #24), Gündoğmuş Güzelbağ (GÜZB #17) olmuşlardır. En iyi hacim gelişimi gösteren orijinler ise sırasıyla; Çan Ayvacı Baharlar (AYBA #26), Antalya Kesmeçayı Olimpos (KESÇ #24) ve Mersin Fındıkpınarı (FP88 #9) orijinleridir. Dolayısı ile en iyi çap gelişimi gösteren ilk iki orijin hacim olarak da ilk iki sırada yer almışlardır. Orijinlerin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapması Şekil 16 da verilmiştir. Deneme alanında en iyi çap gelişimi yapan AYBA orijini; deneme alanı ortalamasına göre % 22, en az çap gelişimi gösteren Niksar Huridağı (NİHD #45) ve Siirt Fındıkpınarı (SİFN #47) orijinlerine göre % 66 daha fazla çap yapmıştır. Hacim bakımından yine AYBA orijini, deneme alanı genel ortalamasından % 49, en az ortalama hacme sahip olan SİFN orijininden yaklaşık % 183 oranında daha fazla hacim yapmıştır. Gövde düzgünlüğü bakımından en iyi orijinler sırasıyla Pos Karsantı (KRST #1), Anamur Çaltıbükü (ANÇA #13) ve Bucak Melli (MELL #14) orijinleri olmuşlardır. Deneme alanında varyasyon katsayısı boy için % 46 ve çap için % 59 ile diğer deneme alanlarına göre oldukça düşük düzeyde kabul edilebilir. Boy ve çap değerleri için parseller arası varyansın toplam varyans içindeki oranı % 21 olmuştur. Bu oran diğer deneme alanları arasında orta sıralarda yer almıştır (Çizelge 3). 61

78 Çizelge 18. Nazilli Hançam deneme alanı (NAZ) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 18. ANOVA results and provenances least square means at Nazilli Hançam site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. FAO 62

79 DAO'dan SE olarak sapma miktarı Orijinler ġekil 16. Nazilli Hançam deneme alanında (NAZ) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Figure 16. Standard errors of mean diameter of provenances from the site mean at Nazilli Hançam experimental site Ula Çiçekli deneme alanı (ULA, 570 m) Ula Çiçekli deneme alanı onuncu büyüme mevsimi sonu varyans analizi sonuçları Çizelge 19 da verilmiştir. Orijinler boy (0.097), çap (0.055), hacim (0.076), yaşama yüzdesi (0.648) ve gövde formu bakımından (0.051) istatistiksel olarak farklı bulunmamışlardır. Denemenin üçüncü ve beşinci yaşlarında orijinlerin boy bakımından istatistiksel olarak sırasıyla ve 0.05 olasılık düzeyinde farklı olduğu bulunmuştur (Cengiz ve ark. 1999). Onuncu yaşta orijinler arasındaki boy farklılığının kapanmış olduğu söylenebilir. Deneme alanında orijinler arasında çap bakımından Alanya Kargı (KARG #22), Muğla Yaraş (MYAR #39) ve Kumluca (KUML #23) orijinleri en iyi ilk üç sırayı paylaşmışlardır. KARG ve MYAR orijinleri aynı zamanda gövde düzgünlüğü bakımından da ilk sıraları almışlardır. 63

80 Çizelge 19. Ula Çiçekli deneme alanı (ULA) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 19. ANOVA results and provenances least square means at Ula Çiçekli site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır 64

81 Manisa Yuntdağı deneme alanı (YUN, 475 m) Manisa Yuntdağı deneme alanında onuncu yaşa ait varyans analizi sonuçlarına göre orijinler, ölçülen karakterlerden sadece gövde düzgünlüğü bakımından düzeyinde istatistiksel olarak farklı bulunmuşlardır (Çizelge 20). Ancak boy ve çap ortalamaları bakımından diğer deneme alanları ile karşılaştırıldığında, 74 mm çap ve 480 mm boy ile en iyi gelişme yapan deneme alanı olma özelliği göstermiştir (Çizelge 3). En iyi çap ve boy gelişimi yapan orijinleri, Silifke Akdere (AKDE #10) ve Tarsus Karakoyak (TK68 #4) orijinleri olmuştur. Bunlardan TK68 orijininin yüksek zona ait olduğu unutulmamalıdır. Üçüncü yaşta orijinler boy bakımından istatistiksel olarak düzeyde farklı olmalarına rağmen beşinci yaşta bu fark 0,05 olasılık düzeyine inmiştir (Cengiz ve ark. 1999). 65

82 Çizelge 20. Manisa Yuntdağı deneme alanı (YUN) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 20. ANOVA results and provenances least square means at Manisa Yuntdağı site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir 66

83 Marmara Bölgesi Deneme Alanları Bu bölge içinde 4 deneme alanı değerlendirilerek boy, çap, hacim, yaşama yüzdesi ve gövde formu karakterleri için analizler yürütülmüş ve elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur Çanakkale Ġntepe KayıĢlar deneme alanı (ĠNK, 410 m) Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanı onuncu büyüme mevsimi sonu varyans analizi sonuçları Çizelge 21 de verilmiştir. Orijinler boy (0.001), çap (0.001), hacim (0.001) ve gövde düzgünlüğü bakımından istatistiksel olarak farklı bulunmuşlardır. Yaşama yüzdesi bakımından orijinler arasında farklılık bulunmamıştır. Denemenin üçüncü ve beşinci yaşlarında da orijinler boy bakımından istatistiksel olarak 0.01 düzeyinde farklılık vermişlerdir (Cengiz ve ark. 1999). Çanakkale İntepe Kayışlar (INK) deneme alanında orijinlerin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Şekil 17 de verilmiştir. Çap bakımından ilk üç sırayı, Muğla Yaraş (MYAR #39), Tarsus Karakoyak (TK43 #8) ve Anamur Yivil (ANYV #6) orijinleri paylaşmışlardır. En iyi çap gelişimi yapan MYAR orijini deneme alanı ortalamasından % 32 oranında daha fazla çap yapmıştır. Orijinlere ait Boy ortalamalarının sıralanmış hali Şekil 18 de verilmiştir. Boy bakımından ilk sıraları paylaşan orijinler yine, Muğla Yaraş (MYAR #39), Anamur Yivil (ANYV #6) ve Tarsus Karakoyak (TK43 #8) orijinleri olmuşlardır. En iyi boy gelişimi yapan MYAR orijini deneme alanı ortalamasından % 22 oranında daha fazla boy yapmıştır. Aynı orijin (MYAR), deneme alnında en düşük boy ortalamasına sahip olan Kıbrıs Buffavento (BUFA #2) orijininden % 56 oranında daha fazla boy yapmıştır. Çanakkale İntepe Kayışlar deneme alanında boy için varyasyon katsayısı % 50, çap için varyasyon katsayısı da % 78 dir. 67

84 Çizelge 21. Çanakkale Ġntepe KayıĢlar deneme alanı (ĠNK) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 21. ANOVA results and provenances least square means at İntepe Kayışlar site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) < <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 68

85 Orijin boy ortalamasi ve % 95 GA Cap, DAO'dan SE olarak sapma Orijinler ġekil 17. Çanakkale Ġntepe KayıĢlar deneme alanında (ĠNK) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı. Figure 17. Standard errors of mean diameter of provenances from the site. mean at Çanakkale İntepe Kayışlar experimental site Orijinler ġekil 18. Çanakkale Ġntepe KayıĢlar deneme alanında (ĠNK) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları. Figure 18. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Çanakkale İntepe Kayışlar experimental site. 69

86 Çanakkale Ġntepe Yığınçakıl deneme alanı (ĠNY, 240 m) Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanının 10. yıl varyans analizi sonuçları Çizelge 22 de verilmiştir. Yığınçakıl deneme alanında orijinler boy, çap, hacım, yaşama yüzdesi ve gövde düzgünlüğü bakımından olasılık düzeyinde farklı çıkmıştır. Denemenin beşinci yaşında yaşama yüzdesi olasılık düzeyinde, üçüncü ve beşinci yaşlarında boy değerleri bakımından sırasıyla ve 0.05 olasılık düzeyinde farklı bulunmuştur (Cengiz ve ark.1999). Varyans analizine göre farklı bulunan orijinlere ait en küçük kareler ortalamalarını karşılaştırmak için Tukey testleri yapılmış ve sonuçlar çap için Şekil 19 da, boy için Şekil 20 de verilmiştir. Deneme alanında en iyi çap, boy, hacim artımı ve gövde düzgünlüğünü Anamur Yivil (ANYV #6) orijini yapmıştır. Ayrıca bu orijin, gövde düzgünlüğü bakımından da en iyi orijin olma özelliği taşımaktadır. Çap bakımından Anamur Çaltıbükü (ANÇA #13) ve Alanya Kargı (KARG #22) orijinleri en iyi gelişme gösteren ikinci ve üçüncü orijinler olmuşlardır. Çap gelişimi bakımından en iyi gelişme gösteren ANYV orijini; deneme alanı ortalamasının % 32 si, en zayıf gelişen Niksar Huridağı (NİHD #45) orijininin % 127 si kadar daha iyidir. Boy bakımından da yine en iyi gelişme gösteren ANYV orijini; deneme alanı ortalamasının % 25 i, en zayıf gelişme gösteren NİHD orijininin % 65 i kadar daha iyi gelişme yapmıştır. Çap gelişiminde olduğu gibi hacim bakımından da en iyi gelişen ANYV orijinini, ANÇA ve KARG orijinleri izlemişlerdir. Hacim bakımından ANYV orijini, deneme alanı ortalamasına göre % 74, en az hacim gelişimine sahip NİHD orijinine göre % 444 daha fazla hacim gelişimi sağlamıştır. Çanakkale İntepe Yığınçakıl deneme alanı, boyda % 44, çapta % 68 varyasyon katsayısı değerleri ile çevresel varyansın oldukça iyi kontrol edildiği deneme alanlarından biri olarak kabul edilebilir (Çizelge 3). 70

87 Çizelge 22. Çanakkale Ġntepe Yığınçakıl deneme alanı (ĠNY) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 22. ANOVA results and provenances least square means at İntepe Yığınçakıl site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA EZNE BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN IZKD KDDE KIBG DAO SE VK F (Pr) <.0001 < <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda verilen bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 71

88 Boy ve % 95 GA DAO'dan SE olarak sapma Orijinler ġekil 19. Çanakkale Ġntepe Yığınçakıl deneme alanında (ĠNY) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı. Figure 19. Standard errors of mean diameter of provenances from the site mean at Çanakkale İntepe Yığınçakıl experimental site Orijinler ġekil 20. Çanakkale Ġntepe Yığınçakıl deneme alanında (ĠNY) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları. Figure 20. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Çanakkale İntepe Yığınçakıl experimental site. 72

89 KeĢan deneme alanı (KġN, 220 m) Keşan deneme alanı (KŞN) varyans analizi sonuçları Çizelge 23 te sunulmuştur. Orijinler, boy (0.008), çap (0.004), hacim (0.009) ve gövde düzgünlüğü bakımından istatistik olarak farklıdır. Denemenin 3. ve 5. yaşında da orijinler boy bakımından olasılık düzeyinde farklı bulunmuştur (Cengiz ve ark. 1999). Yaşama oranı bakımından 10. yılda orijinler arasında önemli bir farklılık gözlenmemiştir. Orijinlere ait en küçük kareler ortalamalarının karşılaştırılması için Tukey çoğul karşılaştırma testleri yapılmıştır. Orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapması Şekil 21 de, sıralanmış boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Şekil 22 de sunulmuştur. Keşan deneme alanında en fazla boy, çap ve hacim büyümesini Bucak Merkez (BMER, #15) orijini yapmıştır. BMER orijini deneme alanı ortalamasına göre % 37 daha fazla çap, % 22 daha fazla boy ve % 71 daha fazla hacim yapmıştır. Bucak Merkez orijininin en yavaş büyüyen Kumluca (KUML #23) orijinine göre yaptığı çap, boy ve hacim artımı sırasıyla % 92, % 65 ve % 247 daha fazla olmuştur. Denemenin üçüncü ve beşinci yaşında ikinci sırada yer alan Bucak Merkez orijini, onuncu yılda birinci sıraya yükselmiştir. Hacim bakımından B. Merkez (BMER #15) ile birlikte en hızlı büyüyen ilk grup içinde yer alan 11 orijin istatistik olarak B. Merkez orijininden farklı değildir. Çizelge 23 te boy, çap, hacim ve gövde düzgünlüğü için istatistik olarak aynı olan ve en üstün grubu oluşturan orijinler koyu olarak belirtilmiştir. Bu orijinlerden Düzlerçamı (DZCA, #16) ve Antakya Uluçınar (#35) hariç diğer yedi orijin ya Akdeniz Bölgesinin orta yüksek zonundan yada kızılçamın Marmara (Orhaneli, #31) ve Karadeniz (Bafra Çamgölü, #44) gibi kuzey yayılışından gelmektedirler. Akdeniz ikliminden karasal iklime geçiş zonunda yer alan 1100 m rakımlı Gölhisar (#32) orijininin en hızlı boy büyümesi yapan grup içinde yer alması dikkat çekicidir. Deneme alanında en yavaş gelişen orijinlerin önemli bir bölümü kızılçamın ana yayılışından uzak ve izole Siirt Fındık (#47) ve Niksar Huridağı (#45) veya Akdeniz Bölgesinin (Kumluca #23) kuzey rüzgarlarına kapalı alçak rakımlarından gelmektedirler. Yavaş büyüyen orijinlerin önemli bir bölümü kalitesiz gövde formuna sahiptirler (Çizelge 23). Marmara orijinli Orhaneli (#31) altı üzerinden 1.6 ortalama puan ile en kötü gövde formuna sahiptir. En hızlı büyüyen grup içinde yer almalarına rağmen Düzlerçamı (#16) ve Uluçınar (#35) gibi alçak rakımlı Akdeniz Bölgesi orijinleri gövde düzgünlüğü için en iyi grup içinde yer almamışlardır. Buna karşılık Bucak Merkez (#15) gibi 73

90 Akdeniz Bölgesinin bir çok orta ve yüksek zon orijinleri gövde düzgünlüğü için başarılıdırlar. Keşan, endüstriyel kızılçam ağaçlandırmalarının en kuzey sınırını oluşturmaktadır. Bölgedeki olası erken ve geç donlar kızılçam için başlıca selektif doğal güçlerdir. Bu nedenle yöre için kızılçam tohum kaynaklarının belirlenmesinde türün idare süresinin yarısı kadar (25 yıl) beklenmelidir. Denemenin 10. yaşında sıralamada en hızlı büyüyen grup arasında almalarına rağmen Antakya Uluçınar (#35) ve Antalya Düzlerçamı gibi (#16) gibi Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinlerinden kaçınılmalıdır. Bu orijinler hem olası ekstrem soğuklardan daha çok etkilenebilirler hem de gövde formları kaliteli değildir. Denemelerden sonuç alınıncaya kadar bölgenin endüstriyel amaçlı ağaçlandırmalarının tohum gereksinimi Bucak Merkez (#15, rakım 800m), Bafra Çamgölü (#44) ve Gündoğmuş Eskibağ (#18, rakım 1000 m) gibi orijinlerinden karşılanabilir. Keşan deneme alanında boy için hesaplanan parseller arası varyasyon katsayısı % 45 dir (Çizelge 3). Bu varyasyon katsayısı ile Keşan çevresel varyansı kontrol etmede en iyi dört deneme alanı arasında yer almaktadır. Çap için 26 deneme alanı arasında varyasyon katsayısı (% 66) en düşük beşinci deneme alanıdır. Deneme alanında ilk bir kaç yıl yapılacak sürgün kontrolü ile çevresel varyansın daha da azaltılması olasıdır Mudanya Zeytinbağı deneme alanı (MUD, 310 m) Mudanya Zeytinbağı deneme alanında onuncu yıl büyüme mevsimi sonunda çap, boy, hacim, yaşama oranı bakımından orijinler arasında istatistiksel olarak farklılık bulunmamıştır (Çizelge 24). Gövde formu bakımından ise olasılık düzeyinde farklılık olduğu görülmüştür. Denemenin beşinci yaşında da yaşama yüzdesi bakımından farklılık bulunmamıştır. Üçüncü ve beşinci yaşlarında da orijinler boy değerleri bakımından sırasıyla 0.01 ve 0.05 olasılık düzeyinde farklı bulunmuşlardır (Cengiz ve ark.1999). Gövde düzgünlüğü bakımından en iyi gelişme gösteren Sütçüler Söğütdağı (SÜSÖ #34) orijini, aynı zamanda deneme alanında en iyi çap ve en iyi boy gelişimi yapan orijin olmuştur. Mudanya Zeytinbağı deneme alanında boy için varyasyon katsayısı %84, çap içinse % 110 gibi oldukça yüksek bulunmuştur (Çizelge 3). 74

91 Çizelge 23. KeĢan deneme alanı (KġN) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 23. ANOVA results and provenances least square means at Keşan site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST KARA TK ANGÖ PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC YAYL MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KDDE DAO SE VK F (Pr) <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 75

92 Orijin boy ortalamaları ve % 95 GA DAO'dan SE olarak sapma miktari 2.0 Bucak Merkez, # Orijin No ġekil 21. KeĢan deneme alanında (KġN) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata olarak sapma miktarı Figure 21. Standard errors of mean diameter of provenances from the site mean at Keşan experimental site Orijin No ġekil 22. KeĢan deneme alanında (KġN) orijin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 22. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Keşan experimental site 76

93 Çizelge 24. Mudanya Zeytinbağı deneme alanı (MUD) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 24. ANOVA results and provenances least square means at Mudanya site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST KARA TK TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY IOZU CAMG NIHD KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir Batı Karadeniz Bölgesi Deneme Alanları 77

94 Bu bölge içinde 3 deneme alanı değerlendirilerek boy, çap, hacim, yaşama yüzdesi ve gövde formu karakterleri için analizler yürütülmüş ve elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur Karabük Karatepe Serisi deneme alanı (KAR, 450 m) Karabük Karatepe deneme alanı 10. yıl varyans analizi sonuçları Çizelge 25 te sunulmuştur. Kızılçam orijinleri boy bakımından olasılık düzeyinde istatistik olarak farklıdırlar. Buna karşılık orijinler çap (0.096), hacim (0.237), gövde düzgünlüğü (0.084) ve yaşama yüzdesi (0.154) bakımından farklı bulunmamışlardır. Denemenin 5. yaşında ise orijinler boy için yine olasılık düzeyinde farklı bulunmuşlardır (Cengiz ve ark. 1999). Karatepe deneme alanında en fazla boy büyümesini yapan en başarılı ilk grup içine 31 orijin girmektedir (Çizelge 25, Şekil 23). Orhaneli orijini (OELİ #31) boy için sıralamada en başta yer almaktadır. Denemenin 5. yaşında ilk sırada olan CAMG (#44) orijini, beş yıl içinde 5. sıraya düşmüştür. Buna karşılık ikinci sırada olan Bucak Merkez orijini (BMER #15) sıralamadaki yerini korumuştur. Deneme alanındaki 10 yıllık ortalama boy büyümesi 1.86 metredir. Bu ortalama ile KAR deneme alanı, İlyakut ve Göynük deneme alanlarından sonra büyümenin en yavaş olduğu üçüncü deneme alanıdır. Deneme alanında en az büyümeyi yapan orijinlerin önemli bir bölümü ya Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlarından, ya da güney enlemlerden gelmektedirler. Karatepe deneme alanında boy için parseller arası varyasyon katsayısı orta düzeydedir (Çizelge 3). Deneme alanında yavaş büyümenin ana nedenlerinden biri Karabük şartlarında çevrenin (yağış şekli, ekstrem sıcaklıklar ve donlar) tür için elverişli olmaması ile açıklanabilir. Uzun vadede bir çok orijinin adapte olamayarak doğal olarak ayıklanması beklenmelidir. Kızılçam için marjinal olan Karabük gibi bölgelerde bu tür ile ekonomik amaçlı ağaçlandırmalardan kaçınılmalıdır. Çizelge 25. Karabük Karatepe deneme alanı (KAR) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları 78

95 Table 25. ANOVA results and provenances least square means at Karabük site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait Fdeğerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. İşareti ilgili orijin için yeterli gözlem olmadığını göstermektedir. 79

96 ġekil 23. Karabük Karatepe deneme alanında (KAR) orijin boy ortalamaları ve % 95 güven aralıkları Figure 23. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Karabük Karatepe experimental site Göynük Ekinciler deneme alanı (GYN, 570 m) Göynük deneme alanında kızılçam orijinleri arasında boy (0.919), gövde düzgünlüğü (0.091) ve yaşama oranı bakımından istatistik olarak fark bulunmamıştır (Çizelge 28). Denemenin beşinci yaşında orijinler boy için 0.05 olasılık düzeyinde farklıydılar (Cengiz ve ark 1999). Deneme alanında orijinlerin 10 yıllık büyümesi yaklaşık 100 cm kadar olduğu için göğüs hizası çapı yalnızca çok az sayıda ağaçta ölçülmüştür. Bu nedenle çap ve hacim için varyans analizleri yapılmamıştır. Orijinler için gözlenen fidan sayısı 11 ile 39 arasında değişmiş ve her oijin için ortalama 22 kadar ağaç ölçülebilmiştir. Geriye kalan yaklaşık 28 fidanın kaybı, genel olarak deneme alanındaki olumsuz toprak koşulları ve hayvan otlatması gibi nedenlerden kaynaklanmıştır. Bir çok orijin için bazı bloklarda fidan olmadığından boy için en küçük kareler ortalamaları (LSM) hesaplanamamıştır (Çizelge 28). Bu orijinler için ilgili sütunda verilen aritmetik ortalamalar bir yada iki bloktaki gözlemlere dayanmaktadır. Orijin ortalamalarına ait yüksek standart hatalar bu ortalamaların güven sınırlarının geniş olduğuna işaret etmektedir. 80

97 Tüm deneme alanları arasında istisnasız bütün orijinler için en yavaş boy büyümesi Göynük deneme alanında gözlenmiştir. Deneme alanında orijinlerin 10 yılda yaptığı ortalama boy 73 cm (SKAY, #41) ile 120 cm (BOYL, #40) arasında değişmiştir. SKAY orijini beşinci yaştan sonra beş yılda yalnızca 9 cm boy artımı yapmıştır. Buna karşılık en fazla boy büyümesi yapan BOYL (#40) ise 48 cm boy artımı yapmıştır. GÜZO (#11) gibi bazı orijinlerin ise beş yılda hiç büyümedikleri belirlenmiştir. Deneme alanında orijinlerin çok yavaş büyümelerinin nedeni olumsuz toprak özellikleri yanısıra hayvan otlatması zararı olmuştur. Bu deneme alanı Tarsus Kirsecik ve Gazipaşa Devrentbaşı deneme alanlarından sonra arazi eğiminin en fazla olduğu (% 30) ve elle teras yapımı gerçekleştirilen deneme alanıdır (Çizelge 2). Deneme alanının eğimi ve uygulanan deneme deseni sahadaki heterojenliği önemli ölçüde artırmıştır. Göynük deneme alanından daha sonraki yıllarda bilimsel olarak sağlıklı sonuçlar beklenmemelidir. Deneme, ileriki yıllarda yapılacak değerlendirilmelere dahil edilmemeli ve asıl çaba bölgede kalan diğer iki deneme alanının daha iyi korunmasına harcanmalıdır. 81

98 Çizelge 26. Göynük deneme alanı (GYN) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 26. ANOVA results and provenances least square means at Göynük site Orijin Boy (cm) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort se LSM se N Ort. se Ort se LSM se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, LSM= orijinlere ait en küçük kareler ortalaması, N=Deneme alanında orijinlere ait gözlem sayısı, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. 82

99 Boyabat Kayalı deneme alanı (BOY, 250 m) Boyabat deneme alanı 10. yıl varyans analizi sonuçlarına göre kızılçam orijinleri arasında çap (0.929), boy (0.826), hacim (0.939) ve yaşama yüzdesi (0.468) bakımından istatistik olarak önemli bir fark bulunmamıştır (Çizelge 27). Buna karşılık orijinler gövde düzgünlüğü için olasılık düzeyinde istatistik olarak farklıdırlar. Denemenin beşinci yaşında orijinler boy bakımından olasılık düzeyinde farklı bulunmuşlardı (Cengiz ve ark. 1999). Deneme alanında gövde düzgünlüğü bakımından en düşük puanları Akdeniz ve Ege Bölgelerinin alçak rakımlı orijinleri almışlardır (Çizelge 27). Örneğin Düzlerçamı (#16), Yayladağ (#37), Marmaris Çetibeli (#38) gibi orijinler düşük gövde formu puanları ile diğer orijinlerden ayrılmaktadırlar. Denemede yer alan 48 orijinden 42 orijin gövde düzgünlüğü için üstün grubu oluşturmaktadırlar ve istatistik olarak farklı değildirler. Boyabat deneme alanında 10. yıl ortalama orijin hacmi 7.6 dm 3 (#16) ile 23.4 dm 3 (#29) arasında değişmiştir. Deneme alanındaki ortalama hacim (15.4 dm3) diğer bir çok deneme alanına göre yüksektir. Ancak deneme alanında gözlenen yüksek varyasyon katsayıları uygulanan deneme deseni ile çevresel varyansın iyi kontrol edilemediğini göstermektedir (Çizelge 3). Boyabat deneme alanında boy ve çap için hesaplanan varyasyon katsayıları sırasıyla % 69 ve % 99 gibi oldukça yüksektir. Bunda, fidanlara yeterince sürgün kontrolü yapılmamasının da etkili olduğu sanılmaktadır. Deneme alanında orijinler arasındaki olası farklılıklar ortaya çıkmamasına karşılık denemenin bakımı ve korunması sürdürülmelidir. Denemenin ileriki yaşlarında yapılacak değerlendirmelerden sonra deneme alanı gen koruma amaçlı olarak hizmet etmeye devam edecektir. 83

100 Çizelge 27. Boyabat deneme alanı (BOY) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 27. ANOVA results and provenances least square means at Boyabat site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL CETB MYAR BOYL SKAY DLDE IOZU CAMG NIHD KKTE SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 84

101 Diğer Deneme Alanları Mardin Kızıltepe deneme alanı (KZT, 540 m) Mardin Kızıltepe deneme alanı varyans analizi sonuçları Çizelge 28 te sunulmuştur. Orijinler onuncu büyüme mevsimi sonunda boy, çap, hacim ve gövde düzgünlüğü bakımından istatistik olarak olasılık düzeyinde farklı bulunmuşlardır. Yaşama oranı bakımından orijin ortalamaları arasındaki farklılık önemli düzeyde değildir (0.552). Üçüncü ve beşinci büyüme mevsimi sonunda da orijinler boy büyümesi bakımından istatistik olarak farklı bulunmuşlardır (Cengiz ve ark. 1999). Deneme alanında orijinler yaşama yüzdesi bakımından farklı bulunmamışlardır (Çizelge 28). Ancak Bafra Çamgölü orijinin (#44) yaşama yüzdesinde beşinci yaşa göre önemli bir azalma söz konusudur. Daha önce %100 olan yaşama yüzdesi onuncu yaşta % 88 e düşmüştür. Orijinler arasındaki yaşama yüzdesinin yaşla birlikte daha da farklılaşması beklenmelidir. Denemelerin çap ve boy bakımından Tukey test sonuçlarına göre sıralanmış durumu Şekil 24 ve Şekil 25 te sunulmuştur. Kızıltepe deneme alanında 10. yıl sonu gözlemlerine göre en fazla çap (84 mm), boy (5.6 m) ve hacim (20.5 dm 3 ) büyümesini Gülnar Pembecik (PEMB, #7) yapmıştır. Bu orijinin deneme alanı ortalamasına göre yaptığı boy, çap ve hacim sırasıyla % 17, % 22 ve %53 daha fazladır. PEMB nin (#7) en yavaş büyüyen Niksar NIHD (#45) orijinine göre (6.6 dm 3 ) yaptığı çap % 79, hacim % 209 daha fazladır. Boy için iki orijin arasındaki fark ise %40 düzeyinde bulunmuştur. Hacim bakımından en hızlı büyüyen ilk grup içine PEMB (#7) ile birlikte 10 orijin katılmaktadır. Bu orijinlerden Silifke Akdere (#10) ve Antakya Uluçınar (#35) Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinleridir (Çizelge 1). MK Paşa Çaltılıbük (#30) dışındaki diğer orijinler (#5, #6, #9, #12) ise yine aynı bölgenin orta ve yüksek zonundan ( m) gelmektedirler. Denemenin beşinci yaşında da en fazla boy büyümesini Pembecik orijini (#7) yapmıştır (Cengiz ve ark. 1999). İkinci sırada olan Siirt Fındık (SIFN (#47) ise beş yıl içinde sıralamada 15. sıraya düşmüştür. Buna karşılık 15. sırada olan MKCB 10. yılda 4. sıraya yükselmiştir. Gülnar Pembecik (#7), Mersin Fındıkpınarı (FP88, #9) ve Anamur Çaltıbükü (#13) 5.2 puan ile en düzgün gövde formu yapan orijinlerdir (Çizelge 28). Orijinler, deneme alanında gövde düzgünlüğü bakımından genelde yüksek puan almışlardır. Bu nedenle orijinlerin önemli çoğunluğu en üstün grup arasında yer almıştır. Orijinlerin gövde düzgünlüğü için farklılaşmasında Antalya Kesmeçay (#24), Antakya Yayladağı (#37), Siirt 85

102 Fındık (#47) ve Göynük İbrahimözü (#43) orijinlerinin düşük gövde formu puanları almaları neden olmuştur. Kızıltepe deneme alanı fidanlıkta kurulduğu için diğer deneme alanlarına göre çevresel varyansın en iyi şekilde kontrol edildiği ve homojenliğin sağlandığı bir deneme alanıdır. Nitekim deneme alanında boy (% 27) ve çap (% 38) için hesaplanan parseller arası varyasyon katsayısı en düşük düzeydedir (Çizelge 3). Boy için parseller arası varyansın toplam varyans içindeki oranı (% 7) diğer deneme alanları için hesaplanan oranların 1/3 ile 1/7 si kadardır. Bu nedenle deneme alanlarının güvenilirliği için Kızıltepe deneme alanı kıstas olarak alınabilir. Güney Doğu Anadolu Bölgesinde var olan odun hammaddesi açığının yakın gelecekte daha da artması beklenmektedir. Bölgenin kızılçam ağaçlandırmaları için uygun tohum kaynağının belirlenmesinde bu denemenin önemli bir yeri vardır. Ancak kızılçam GAP Bölgesi için egzotik bir tür olarak kabul edilmelidir. Bu nedenle GAP Bölgesi kızılçam ağaçlandırmaları için tohum kaynağının belirlenmesinde temkinli davranılmalıdır. Acil tohum ihtiyacı Gülnar Pembecik orijininden karşılanabilir. Ancak orijin seçiminde kesin karar denemelerin yaşlarında verilmelidir. 86

103 Çizelge 28. Mardin Kızıltepe deneme alanı (KZT) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları Table 28. ANOVA results and provenances least square means at Kızıltepe site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu FAO No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Kodu 1 KRST BUFA KARA TK ANGÖ ANYV PEMB TK FP AKDE GÜZO FP ANCA MELL BMER GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KESC SEYD BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL IOZU CAMG NIHD SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) < <.0001 DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir 87

104 Ortalama Boy ve % 95 GA DAO'dan SE olarak sapma PEMB (#7) Orijin No ġekil 24. Mardin Kızıltepe deneme alanında (KZT) orijin çap ortalamalarının deneme alanı ortalamasından standart hata (SE) olarak sapma miktarı. Figure 24. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Kararbük Karatepe experimental site Orijin No ġekil 25. Mardin Kızıltepe deneme alanında (KZT) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 25. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Mardin Kızıltepe experimental site. 88

105 Ankara Ġlyakut deneme alanı (ILY, 1010 m) Ankara İlyakut deneme alanı varyans analizi sonuçları Çizelge 29 da verilmiştir. Orijinler 10. yılda İlyakut deneme alanında boy için olasılık düzeyinde farklıdırlar. Orijinlere ait boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Şekil 26 da sunulmuştur. Orijinler arası farklılık düzeyi denemenin üçüncü yılında 0.05, beşinci yılında ise 0.01 düzeyindeydi (Cengiz ve ark. 1999). Yaşa bağlı olarak orijinler arasındaki farklılık düzeyi artmıştır. Çap (0.075) ve hacim (0.287) bakımından orijin düzeyindeki farklılık istatistik olarak önemli düzeyde değildir. Deneme alanında 10. yıl orijin boy ortalamaları 67 cm (KUML #23) ile 200 cm (ANGÖ #5) arasında değişmektedir. Ilyakut deneme alanında en fazla boy büyümesini Anamur Gökçesu (ANGÖ, #5), Gülnar Pembecik (#7), Silifke Akdere (#10) ve Bigadiç (#29) orijinleri yapmıştır. Silifke Akdere (#10) dışındaki orijinler ya yüksek rakımlı yada Çanakkale Bigadiç gibi kuzey enlemlerden gelmektedirler. En iyi uyumu yapan Anamur Gökçesu orijini deneme alanı ortalamasına göre % 49, en yavaş büyüyen KUML orijinine göre % 199 daha fazla boy yapmıştır. Kıbrıs gibi güney enlemlerden (#2, #50) yada kuzey rüzgarlarına kapalı Akdeniz Bölgesinin alçak zonlarından gelen orijinler (#23, #16) 10 yılda bir metreden daha az boy büyümesi (Şekil 26) yapmışlardır. Silifke Akdere (#10) beşinci yaşta ikinci sırada iken 10. yaşta üçüncü sıraya düşmüştür. Sıralamadaki bu yer değiştirme istatistik olarak önemli olmayabilir, ancak bu orijinin yaşla birlikte daha gerileyebileceğine işaret etmektedir. Orijinler yaģama oranı bakımından olasılık düzeyinde farklı bulunmuştur (Çizelge 29). Deneme alanları arasında en düşük yaşama yüzdesi % 75 ile İlyakut deneme alanında gözlenmiştir. Kıbrıs orijinleri ve Akdeniz Bölgesinin alçak rakımlı orijinleri 10 yılda yaklaşık olarak fidanlarının yarısından fazlasını kaybetmişlerdir. Örneğin Kıbrıs Karaağaç (#3) ve Antalya Düzlerçamı (#16) sırasıyla % 33 ve % 36 yaşama yüzdesi göstermişlerdir. Diğer bir Kıbrıs orijini Buffavento (#2) ve Kıbrıs Güzelyurt (#50) orijinleri % 55 ve % 63 yaşama oranları ile diğer orijinlerden farklılık göstermişlerdir. Buna karşılık Gülnar Pembecik (#7), Bucak Merkez (#15) ve Bayramiç Karaköy (#28) gibi bazı orijinler % 95 ve daha yüksek yaşama yüzdesi göstermişlerdir. Bölgeye iyi adapte olan orijinler ya Akdeniz Bölgesinin yüksek zonundan yada Çanakkale gibi türün kuzey yayılışından Denmenin beşici yılında, #2, #23, #40 ve #50 nolu orijinlerin yaşama yüzdeleri yanlış hesaplanmışlardır. Bu orijinlerin beşinci büyüme mevsimi sonunda yaşama yüzdeleri sırasıyla %56, %52, %83 ve %15 tir. 89

106 gelmektedirler. Orijinlerin yükseltisi ile yaşama oranı arasındaki ilişkiler Şekil 27 de sunulmuştur. Şekilde yalnızca Akdeniz Bölgesinin orijinleri kullanılmıştır. Akdeniz Bölgesinin yüksek rakımlarından gelen orijinlerin alçak rakımlı orijinlerine göre daha iyi adapte olduğu söylenebilir (r=0.47). İlyakut deneme alanı karasal iklimin etkisi altındadır. Kızılçam için ekstrem kabul edilebilecek sıfırın altındaki sıcaklık dereceleri ve kar yağışı söz konusudur. Bu nedenle İLY deneme alanında doğal selektif faktörlerin etkisiyle daha fazla fidan kayıpları beklenmelidir. Uzun vadede bir çok orijinin çalılaşması veya tamamen yok olması kaçınılmazdır. İç Anadolu gibi karasal iklimin sürdüğü bir bölgede ekonomik amaçlı kızılçam ağaçlandırmalarının kurulması söz konusu değildir. Ancak deneme soğuğa dayanıklılık bakımından kızılçamda orijin farklılıklarını ortaya çıkarması açısından önemlidir. Soğuğa dayanıklı genotipler benzer şartları taşıyan yörelerde peyzaj amacıyla yada deniz ikliminden karasal iklime geçiş zonlarında havza ıslahı amacıyla kullanılabilirler. ILY deneme alanı boy için hesaplanan parseller arası % 81 varyasyon katsayısı ile çevresel varyansı kontrol etmede başarılı değildirler (Çizelge 3). Çizelge 29. Ankara Ilyakut deneme alanı (ĠLY) ANOVA sonuçları ve orijin ortalamaları 90

107 Table 29. ANOVA results and provenances least square means at Ankara İlyakut site Orijin Çap (mm) Boy (cm) Hacim (dm3) Yaşama (%) Gövde formu No Kod Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Ort. se Code 2 BUFA KARA ANGÖ ANYV PEMB TK AKDE ANCA MEL L BMER DZCA GÜZB ESKB K K PGÖZ KARG KUML KESC SEYD AYBA BAKA BIGA MKCB OELI GÖLH SUKD SUSÖ ULUC SUCA YAYL BOYL DLDE CAMG SIFN KIBG DAO SE VK F (Pr) FAO DAO=Deneme alanı ortalaması, SE=Deneme alanının standart hatası, se=orijin ortalamalarına ait standart hata, VK=Varyasyon Katsayısı, F (Pr)=Orijinlere ait F değerinin olasılık düzeyi Pr 0.05 ise orijinler ilgili karakter için birbirinden farklıdır. Bir sütunda bir karakter için verilen koyu orijin ortalamaları en üstün grubu belirtmektedir. 91

108 Yaşama (%) Oratalama Boy ve % 95 GA Orijin No ġekil 26. Ankara Ġlyakut deneme alanında (ĠLY) orijinlerin boy ortalamaları ve % 95 güven sınırları Figure 26. Mean height and % 95 confidence intervals of provenances at Ankara İlyakut experimental site Orijinlerin Yükseltisi (m) ġekil 27. Ankara Ġlyakut deneme alanında (ĠLY) Akdeniz Bölgesi orijinlerinin yükseltisi ile yaģama yüzdesi arasındaki iliģki Figure 27. Relationships between altitude and survival rate of Mediterranean provenances at Ankara İlyakut experimental site 92

109 Ege Bölgesi Deneme Alanlarının Ortak Analizi Ege Bölgesinde yer alan altı deneme alanının ayrı ayrı analizinde, deneme alanlarının çoğunda orijinler boy, çap ve hacim için istatistik olarak farklı bulunmamıştır (Çizelge 16, 17, 19 ve 20). Ege Bölgesine bir bütün olarak en iyi uyumu sağlayan orijinlerin belirlenmesi için tüm deneme alanlarına ait veriler birleştirilmiş ve varyans analizleri yapılmıştır. Varyans analizi sonuçları Çizelge 30 da, orijinlere ait boy ve hacim ortalamaları, Duncan test sonuçları ve orijinlerin en küçük kareler ortalamaları (LSM) Çizelge 31 ve 32 de sunulmuştur. Ege Bölgesinde denemelerin 10. yılında orijinler arasında boy (0.0016), çap (0.0001) ve hacim (0.0003) bakımından istatistik olarak önemli düzeyde farklılık bulunmuştur (Çizelge 30). LSM ortalamaları orijinler için gözlem sayısının eşit olmadığı durumlarda daha güvenilir kabul edilmektedir. Bu nedenle orijinlerin karşılaştırılmasında Duncan test sonuçları yerine LSM ortalamaları da dikkate alınmıştır. Ege Bölgesinde en fazla boy büyümesini yapan grup içine 17 orijin girmektedir. Bu orijinlerden altısı Ege Bölgesinden gelmektedirler. Sıralamada en iyi grup içinde yer almasına karşılık EZNE (#27) orijininin Ege Bölgesinde sınırlı sayıda fidanla (92) temsil edildiği göz önünde tutulmalıdır. Keza büyümenin en yavaş olduğu Marmaris (MHS) ve ULA deneme alanlarında temsil edilmeyen IZKD (#48) orijini için LSM ortalaması hesaplanamamıştır. Bu orijin için verilen aritmetik ortalamalar güvenilir olmaktan uzaktır. Ege bölgesinin en başarısız orijinleri, diğer bölgelerdeki deneme alanlarında olduğu gibi daha çok ana doğal yayılışın dışından ve izole olmuş Siirt Fındık (#47), Niksar Huridağı (#45) gibi orijinlerdir. Ege bölgesinde hacim bakımından en hızlı büyüyen grup içine 14 orijin girmektedir. En fazla hacim artımını Antakya Yayladağ (#37) orijini (12.62 dm 3 ) yapmıştır. Ege bölgesinden Muğla Yaraş (#39) ve Marmaris Çetibeli (#38) en başarılı orijinler arasında yer almaktadır. YAYL (#37) orijini Ege bölgesi tüm orijin ortalamalarına göre (9.55 dm 3 ) % 32, en yavaş büyüyen Niksar Huridağı (#45) orijinine göre % 129 daha fazla hacim yapmıştır. Ege Bölgesinde deneme alanları arasında da önemli düzeyde (0.0001) hacim farklılıkları gözlenmiştir. En fazla büyüme Manisa Yuntdağı (YUN) deneme alanında gözlenmiştir (Şekil 28). Bu deneme alanı Marmaris (MHS) alanına göre yaklaşık 12 kat daha fazla hacim yapmıştır. Marmaris deneme alanındaki büyüme anormal şekilde yavaştır. Anakayanın serpantin olması ve toprağın besin maddeleri bakımından fakirliğinin bunda temel etken olduğu sanılmaktadır (EK 1). 93

110 Çizelge 30. Ege Bölgesin deneme alanlarında boy, çap ve hacim için deneme alanlarının birleģik varyans analizi, varyans bileģenleri ve varyans bileģenlerinin toplam varyansa oranı. Table 30. Analyses of variance results of combined sites in Aegean region, varyans components and ratio of component to total variance for height, dbh and volume. a) Boy Varyasyon Kaynağı Deneme Alanları (DA) SD Kareler Ortalaması F Pr Varyans Varyans Oranı < Orijinler* Orijin*DA < Bloklar(DA) < Blok(DA)*Orijin < Parsel içi b) Çap Deneme Alanları (DA) < Orijinler* Orijin*DA < Bloklar(DA) < Blok(DA)*Orijin < Parsel içi c) Hacim Deneme Alanları (DA) < Orijinler* Orijin*DA < Bloklar(DA) < Blok(DA)*Orijin < Parsel içi SD=Serbestlik derecesi, F değeri, Pr=F değerinin olasılık değeri. (*) Orijin sayıları deneme alanına göre 46 ile 48 arasında değişmektedir. 94

111 Çizelge 31. Ege Bölgesinde orijinlerin altı deneme alanı üzerinden boy ortalamalarının karģılaģtırılması Table 31. Height least squares means of provenances and Duncan multiple range test at Aegean Region Orijin # KOD Boy (cm) N Boy LSM 48 İZKD 458 A 185 *- 34 SÜSÖ 441 A B KARG 435 A B C YAYL 432 A B C D MYAR 431 A B C D E BOYL 431 A B C D E GÜZB 427 A B C D E AKDE 427 A B C D E FP A B C D E F KESÇ 422 A B C D E F ÇETB 420 A B C D E F G EZNE 420 A B C D E F G DLDE 419 A B C D E F G ANYV 419 A B C D E F G PEMB 418 A B C D E F G ANGÖ 417 A B C D E F G ÇAMG 413 A B C D E F G KARA 411 A B C D E F G MELL 411 A B C D E F G AYBA 410 A B C D E F G SÜKD 410 A B C D E F G PGÖZ 407 A B C D E F G MKÇB 407 A B C D E F G BMER 405 B C D E F G KUML 404 B C D E F G TK B C D E F G ANÇA 404 B C D E F G ESKB 403 B C D E F G KRST 402 B C D E F G GÜZO 401 B C D E F G ULUÇ 400 B C D E F G BAKA 400 B C D E F G KDDE 399 B C D E F G BUFA 399 B C D E F G DZCA 397 B C D E F G H SEYD 396 B C D E F G H GÖLH 393 B C D E F G H TK B C D E F G H SUÇA 393 B C D E F G H K B C D E F G H OELİ 390 B C D E F G H ŞKAY 386 C D E F G H FP C D E F G H BİGA 383 D E F G H KIBG 381 D E F G H İÖZÜ 379 E F G H SİFN 374 F G H K G H NİHD 345 H N= gözlem sayısı, (-)= İlgili orijin her deneme alanında temsil edilmediği için LSM ortalaması hesaplanamamıştır. LSM ortalamaları koyu olarak verilen orijinler ve bir sütunda aynı harfi taşıyan orijinler istatistik olarak birbirinden farklı değildir. 95

112 Çizelge 32. Ege Bölgesinde orijinlerin altı deneme alanı üzerinden hacim ortalamaları Table 32. Volume least squares means of provenances and Duncan multiple range test at Aegean Region Orijin # KOD Hacim (dm3) Hacim LSM 39 MYAR A YAYL A B İZKD A B C - 9 FP A B C KUML A B C KESÇ A B C D AKDE A B C D E BOYL A B C D E F KARG A B C D E F SÜSÖ A B C D E F G ANGÖ A B C D E F G H KARA A B C D E F G H GÜZB A B C D E F G H MELL A B C D E F G H I ÇETB A B C D E F G H I TK A B C D E F G H I AYBA A B C D E F G H I K A B C D E F G H I DLDE A B C D E F G H I PEMB A B C D E F G H I BUFA 9.97 A B C D E F G H I TK A B C D E F G H I KDDE 9.92 A B C D E F G H I SÜKD 9.84 A B C D E F G H I ULUÇ 9.77 A B C D E F G H I DZCA 9.74 A B C D E F G H I PGÖZ 9.69 A B C D E F G H I KRST 9.56 A B C D E F G H I EZNE 9.51 A B C D E F G H I - 13 ANÇA 9.50 A B C D E F G H I ANYV 9.46 B C D E F G H I OELİ 9.31 B C D E F G H I ESKB 9.26 B C D E F G H I GÖLH 9.20 B C D E F G H I ÇAMG 9.20 B C D E F G H I GÜZO 9.12 B C D E F G H I BMER 9.10 B C D E F G H I MKÇB 9.03 C D E F G H I SEYD 8.99 C D E F G H I İÖZÜ 8.73 D E F G H I BİGA 8.66 D E F G H I J KIBG 8.61 D E F G H I J BAKA 8.40 E F G H I J K F G H I J ŞKAY 8.06 G H I J FP H I J SİFN 7.65 I J SUÇA 7.54 I J - 45 NİHD 5.51 J - N= gözlem sayısı, (-) İlgili orijin her deneme alanında temsil edilmediği için en küçük kareler ortalaması (LSM) hesaplanamamıştır. LSM ortalamaları koyu olarak verilen orijinler ve bir sütunda aynı harfi taşıyan orijinler istatistik olarak farklı değildir. 96

113 ġekil 28. Ege Bölgesi deneme alanlarının hacim bakımından karģılaģtırılması Figure 28. Comparing of experimental sites in Aegean region for volume increment. The same letters show statistically similar experimental sites MHS deneme alanı gözlenen parseller arası varyasyon katsayısının yüksekliği, çevresel varyansın uygulanan deneme deseni ile iyi kontrol edilemediğini göstermektedir. Boy, çap ve hacim için hesaplanan varyans bileşenleri Çizelge 30 da sunulmuştur. Boy ve çap için kızılçam orijinleri arasında gözlenen varyansın yaklaşık % 50 gibi önemli bir bölümü deneme alanları arasındaki büyüme farkından kaynaklanmaktadır. Deneme alanları içinde parsel içi varyans (% 30) ve parseller arası varyans (% 13) diğer önemli varyasyon kaynaklarıdır. Bunlara karşılık orijin için gözlenen varyans oranları her üç karakter için %1 kadardır. Orijin deneme alanı etkileşimi istatistik olarak önemlidir. Ancak her üç karakter için etkileşim varyansın toplam varyansın içindeki oranı yaklaşık sıfır düzeyindedir Akdeniz Bölgesi Deneme Alanlarının Ortak Analizi Akdeniz Bölgesinde toplam 10 deneme alanı vardır. Ancak burada varyans analizleri için göreceli olarak çevresel varyansı daha iyi kontrol eden yüksek zon deneme alanlarından YAZ ve SUS alçak zon deneme alanlarından PAL, MUT ve KIB kullanılmıştır. Beş deneme alanını kapsayan varyans analizi sonuçları Çizelge 33a da, alçak zon deneme alanlarını kapsayan varyans analizleri sonuçları Çizelge 33b de ve yüksek zon deneme alanlarını kapsayan varyans analizi sonuçları Çizelge 33c de sunulmuştur. 97