MARDİ N DE GECEKONDU OLGUSU Bİ R ALAN ARAŞTI RMASI. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Fatı ma OLĞAÇ. Anabili m Dalı : Mİ MARLI K. Progra mı : Bİ NA Bİ LGİ Sİ

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ MARDİ N DE GECEKONDU OLGUSU Bİ R ALAN ARAŞTI RMASI YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Fatı ma OLĞAÇ Anabili m Dalı : Mİ MARLI K Progra mı : Bİ NA Bİ LGİ Sİ OCAK 2005

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ MARDĠ N DE GECEKONDU OLGUSU BĠ R ALAN ARAġTI RMASI YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Fatı ma OLĞAÇ ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 27 Aralı k 2004 Tezi n Savunul duğu Tari h : 25 Ocak 2005 Tez DanıĢ manı : Prof. Dr. Atilla YÜCEL Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Yıl dız SEY(Ġ.T. Ü. ) Prof. Dr. Ġhsan BĠ LGĠ N ( BĠ LGĠ ÜNĠ VERSĠ TESĠ) OCAK 2005

3 ÖNSÖZ Yapıcı el eştirileri ile t ez çalış ma mı sabır ve titizlikle yönl endiren danışmanı m sayı n Pr of. Dr. Atilla YÜCEL e teşekkür ederi m. Anket formunun oluştur ul masında, değerli bilgileri ve deneyi ml eri ni beni ml e payl aşan sayı n Dr. Ali Eşref Turan a, Mardi n deki al an çalış ması sırası nda ve sonrası nda desteği ni ve yardı mı nı hi ç esirge meyen sevgili arkadaşı m ve mesl ekt aşım Fet o ya, Mar di n ÇATOM görevlileri ne ve Saraçoğl u Mahallesi sakinl eri ne yardı ml arı ndan dol ayı teşekkür ederi m. Kaynaklara ulaş ma m konusunda her t ürl ü kol ayl ığı sağl ayan ve destekl eri ni her za man yanı mda hissettiği m başta sevgili Peli n Der viş ol mak üzere t üm At mosfer ailesi ne t eşekkür ederi m. Arkadaşlarıma, aile me ve özellikle yeğeni m Mehmed Can a destekl eri ve hoşgörüleri nden dol ayı teşekkür ederim. Ocak, 2005 Fatma OLGAÇ i

4 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR iv TABLO LİSTESİ ŞEKİL LİSTESİ vi ÖZET viii SUMMARY ix v 1. GİRİ Ş 1 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE GECEKONDU OLGUSU Geliş mekte Ol an Ül kelerde Enfor mel Yerleş mel er Enformel Yerleş mel eri n Ort aya Çıkışı ve Fi zi ksel Yapısı Enformel Yerleş mel eri n Sosyo-Ekono mi k Yapısı Enformel Yerleş mel ere Karşı Geliştirilen Politikalar Türkiye de Gecekondu Olgusu Gecekondu - Ortaya Çıkışı ve Tanı mı Gecekondunun Geçirdiği Süreç Gecekondu Kullanıcıları nı n Sosyo- Ekonomi k ve Mekansal Yapısı 3. MARDİN Coğrafi Konu m Fiziki Veriler Tarihi Gelişi m ii

5 Geleneksel Şehir Dokusu 3.5. Kentin Sosyo - Kültürel Yapısı Kentin Sosyo - Ekonomik Yapısı Kentte Yaşanan Nüf us Hareketleri ve Göç Gönüllü Göç Zorunlu Göç Kentteki İ mar Faali yetleri ve Konut Ür etimi 4. ALAN ÇALIŞ MASI Araşt ır ma Varsayı ml arı nı n Ortaya Kon ması Araşt ır ma Yönt e mi Mahallenin Kurulma ve Geliş me Hi kayesi- Yerleş meyi Et kileyen Fakt örler Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Değerlendir me Nüfus Kompozisyonu ve Demografik Özellikler Eğiti m Göç Hikayeleri Gelir Kaynakları ve Tüketi m Alışkanlı kları Yerleşi m Dur u mu Konutun Yapım Süreci ve Fi zi ksel Özellikleri Mekan Kullanı mı Altyapı iii

6 Konutun Geleceği ile İl gili Planl ar Dış Dünya Kentle İlişkiler Topl umsallaş ma Gereksi ni ml eri Kent Dışı ile İlişkiler Ayrıl dı kları Yerle İlişkiler ve Gelecekt en Bekl entiler Kadını n Topl umsal Konu mu Mardin deki Rehabilitasyon Çalış mal arı na Duyarlılık Kent Yerlisinin Gecekondu Kullanıcısı na Karşı Tut umu Genel Değerlendir me 4.5. Morfolojik Analiz Geleneksel Mardin Evi Tasarı mı nı Et kileyen Fakt örler ve Mekan Organizasyonu Gecekondu Konutunda Mekan Organizasyonu SONUÇ 79 KAYNAKÇA 82 EKLER 83 ÖZGEÇMİŞ 113 iv

7 KISALTMALAR ÇATOM UNDP GEEYAK GAP MERDİNAR İTÜ CHP HADEP DEHAP DEP : Çağdaş Topl um Mer kezi : Birleş mi ş Milletler Kal kın ma Progra mı : Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kur ul u : Güneydoğu Anadol u Projesi : Mardin Katılı mcı Kentsel Rehabilitasyon Projesi, Mar di n Araşt ır mal arı : İstanbul Teknik Üniversitesi : Cumhuriyet Halk Partisi : Halkın De mokrasi Partisi : Demokratik Halk Partisi : Demokrasi Partisi TABLO LİSTESİ Sayfa No v

8 Tablo 3.1. Mardin in nüfus Gelişi mi... Tablo 4.1. Mahallelere Göre Nüfus, Konut, Hane Büyüklüğü vi

9 ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 2.1 Şekil 2.2 Şekil 2.3 Şekil 2.4 Şekil 3.1 Şekil 3.2 Şekil 3.3 Şekil 3.4 Şekil 3.5 Şekil 3.6 Şekil 3.7 Şekil 3.8 Şekil 3.9 Şekil 3.10 Şekil 3.11 Şekil 3.12 Şekil 3.13 Şekil 3.14 : Kahire : Kolombiya : Peru : Rio de Janerio : Mardin in havadan fotoğrafı... : Mardin e ait bir gravür : 1930 larda Mardin : Gabriel e ait çizimler : Mardin den genel görünüşler... : Mardin Kalesi nden kentin görünüşü... : Abbara : Mahalleler : Tarihi çarşı : Kası mi ye Medresesi : Ulucami : Mardin Haritası... : N. ve T. Pertev tarafından yapılan Mar di n in ilk i mar planı... : Mardin in genel görünüşü vii

10 Şekil 3.15 Şekil 3.16 Şekil 3.17 Şekil 3.18 Şekil 3.19 Şekil 4.1 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Şekil 4.4 Şekil 4.5 Şekil 4.6 Şekil 4.7 Şekil 4.8 Şekil 4.9 Şekil 4.10 Şekil 4.11 Şekil 4.12 Şekil 4.13 Şekil 4.14 Şekil 4.15 Şekil 4.16 Şekil 4.17 Şekil 4.18 : Eski kent dokusu : Yenişehir : Yenişehir... : Saraçoğl u Mahallesi : Saraçoğl u Mahallesi... : Saraçoğl u Mahallesi... : Saraçoğl u Mahallesi... : Saraçoğl u Mahallesi... : Saraçoğl u Mahallesi : Mardin genel haritası içi nde Saraçoğl u Mahallesi... : Saraçoğl u Mahallesi... : Yeniyol : Çocuk yuvası... : Gecekondularda zaman içinde yapıl an ekl entilere örnek... : Gecekondularda zaman içinde yapıl an ekl entilere örnek... : Mahallede yapıl an ilk gecekondul ardan örnekl er... : Mahallede yapıl an ilk gecekondul ardan örnekl er... : Farklı gelire sahi p kullanı cıları n farklı mekan kullanı mı... : Saraçoğl u Mahallesi... : Geleneksel evlerin araziye yerleşi mi... : Geleneksel evlerin araziye yerleşi mi... : Geleneksel Mardin evinde yaşa ma biri mi... : Geleneksel Mardin evinden bir örnek viii

11 Şekil 4.19 Şekil 4.20 Şekil 4.21 Şekil 4.22 Şekil 4.23 Şekil 4.24 : Geleneksel Mardin evinden bir örnek... : Gecekondu konutlarından örnekl er... : Gecekondu konutlarından örnekl er... : Gecekondu konutlarından örnekl er : Gecekondu konutlarından örnekl er... : Gecekondu konutlarından örnekl er ix

12 ÖZET Mardin, yirminci yüzyılı n başı ndan beri hı zlı bir yapısal dönüşüm i çerisi ndedir. Yüzyılı n başı ndan iti baren kenti n yerlileri ekono mi k ve et nik nedenl erden dol ayı kenti t erk ederken, kent e kırsal al andan ekono mi k ve si yasi nedenl erden dol ayı göç eden dar gelirliler yerleş mi ştir. Bu çalış mada, kenti n özellikle son 20 yıl dır çehresi ni değiştiren bu dönüşümün ür ünü ol an gecekondu ol gusu ve kullanıcıları nı n geçirdikleri kentlileş me ve moder nl eş me süreçleri incelenecektir. Bu süreç; istihda m,t üketi m, kentsel hi z metlerden yararlanma, kadı nı n t opl umsal konu mu ve mekan kullanı ml arı üzeri nden analiz edilecektir. Birinci bölümde, çalış manı n a macı, kapsamı ve yönt e mi anl atıl makt adır. İki nci böl ümde, gecekondu ol gusunun dünyada ve Tür ki ye de ortaya çı kması nı n nedenleri, geçirdi ği süreç ve sosyo-ekono mi k, mekansal yapısı i ncelenmekt edir. Üçüncü böl ümde, Mar din i n t ari hsel gelişi mi, kent hal kı nı n sosyal, kültürel ve ekono mi k yapısı, kentteki nüf us hareketleri ve konut üreti m süreci i ncelenmekt edir. Dör düncü böl ümde, Mardi n deki al an çalış ması sosyal, kült ürel ve ekono mi k ol arak değerlendiril miş, gecekondu mekanı nı n morfol oji k analizi yapıl mıştır. Sonuç böl ümünde, tezle ilgili genel bir değerlendir me yapıl mıştır. x

13 SUMMARY Mardin has been in a fast structural transformation since the beginning of the 20th century. While the locals of the city have left the city due to ethnical and economical reasons since the beginning of the century, low-income holders from rural areas who immigrated due to economical and political reasons have settled in the city. The study focuses around the fact of slum area, which is a product of this certain transformation, and the process of citizenship and modernization of which the users have been going through. The certain process will be analysed through employment, consumption, benefiting from urban service, women s social condition and space usage. In the first chapter, the purpose, scope and method of the study are stated. In the second chapter, the reasons, which caused the fact of slum area to come into existence all around the world and in Turkey, the process it has gone through, and socio-economical, spatial structure are analysed. In the third chapter, Mardin s historical development, the social, cultural and economical structure of the citizens, the movements of population, and the process of residence production are analysed. In the fourth chapter, the field study in Mardin is evaluated socially, culturally and economically, and a morphological analysis of the slum area is produced. In the conclusion chapter, there is a general evaluation of the thesis. xi

14 1. Gİ Rİ Ş Gecekondu ol gusu; özellikle geç sanayileşen, hı zlı ve pl ansız kal kı nan, geliş mekt e ol an ül kelerde ( Güney As ya, Lati n Ameri ka Ül kel eri, Tür ki ye vb.) görül en bir t ür konut sunu m bi çi mi dir. Tür ki ye de özellikle 1950 lerden itibaren başlayan kırsal al andan batı daki kentlere hı zlı ve kitlesel göç, kentleri n pl ansız büyü mel eri ne neden ol muşt ur. Kitlesel göçe mar uz kal an İstanbul, Ankara, İz mir gi bi kentlerde yoğun göçü karşılayacak konut sunu munun ol ma ması bu kentlerde gecekondu bölgeleri ni n ol uş ması ile sonuçl anmı ştır. Gecekondu konut u bel edi ye, devl et veya özel şahıslara ait araziler üst ünde kullanı cı nı n kendi ol anakl arı yla t e mel gereksi ni mi ol an barı nma ihtiyacı nı karşıla mak i çin yaptı ğı konutt ur. Başlangı çta barı nma a maçlı yapılan gecekondu konut u, za manl a bir ticari ür ün haline gel mi ş, gecekondu böl geleri kentleri n öne mli rant alanl arı ol muşt ur. Gecekondu ol gusu aynı za manda sosyal bir ol gudur. Gecekondu kullanı cısı nı n kentle kur duğu ilişkiler, kentte t ut unmak i çi n ol uşt urduğu ağ ilişkileri, kırsal ki mli ği ile kent kült ürü arası nda ol uşt urduğu ara kült ür, büt ün bu dönüşüm süreci ve süreci n ür ünl eri gecekondu ol gusunun sosyal boyut udur. Mar di n; geliş mekt e ol an bir ül keni n, kal kı nmada önceli kli böl gesi nde yer al an bir kenti ol arak gecekondul aş ma süreci ni büt ün f akt örleri ile ol dukça sancılı yaşa makt adır. Mar di n, Anadol u ve Mezopot a mya nı n bul uşt uğu bir böl gede Güneydoğu Anadol u Böl gesi nde yer alır. Bu özel coğrafi konu mu sayesi nde öne mli ticaret yolları nı n durağı ol an kent, tari h öncesi nde ve t ari h çağl arında farklı kült ürleri n et kisi altı nda kal mı ştır. Asur, Babil, Pers, Ro ma, Bi zans, Ar ap, Art ukl u ve Os manlı gi bi farklı kült ür kat manl arı bu kentte ege men ol muşt ur. Bu çeşitlilik şehirde Müsl üman, Hı ristiyan ve Yahudi inançl arı ile Er meni, Süryani, Arap, Tür k ve Kürt et ni k gr upl arı nı ol uşt ur muşt ur. 20. yy ı n başı ndan beri Mar di n de yaşanan ekono mi k, sosyal ve politik değişi ml er kentteki zengi n sosyal ve mi mari yapı yı ol umsuz yönde et kile mi ştir. Mar di n bu 1

15 dönüşüm süreci nde i ki öne mli döne m yaşa mı ştır; biri nci döne m; t ari hi boyunca öne mli ticaret yolları nı n uğrak yeri ol an kent, Bi ri nci Dünya Savaşı ndan sonra değişen sı nırlar ve ticaret yolları ile böl gedeki öne mi ni yitir meye başl amı ştır. Bu dur um kentte ekono mi k gerilemeni n yaşanması na neden ol muşt ur. Bu gerile me ve o döne mde yaşanan si yasi baskılar, kenti n önemli ticaret burj uvazisi ni ol uşt uran gayri müsli m et ni k t opl ulukl arı n şehri t erk et mesine neden ol ur lerle birli kte kenti n yerli eşrafı ndan aileler de batı daki büyük şehirlere doğr u göç et meye başlar. İki nci döne m; özellikle 1960 ları n i ki nci yarısı ndan iti baren kırsal al andan tari hi kent mer kezi ne doğr u başlayan göç. Ekono mi k ve si yasi kaynaklı bu göçt e kırsal al andan göç edenl eri n büyük çoğunl uğunu Kürtler ol uşt urmakt adır. Kent mer kezi bir sür e bu göçü e mebil miş ancak özellikle 1984 ten iti baren böl gedeki t erör ol ayl arından sonra artan hı zla deva m eden göçü, kentteki konut st oku karşılaya ma mı ş bu dur um kent mer kezi ni n saçakl arı nda gecekondu mahalleleri nin ol uş ması na neden ol muşt ur. Bu çalış mada; Mar di n deki gecekondul aş ma süreci, bu süreci ol uşt uran koşullar ve fakt örler ile gecekondu kullanıcıları nı n nasıl bir kentlileş me süreci i çi nde ol dukl arı ekono mi k, sosyal ve mekansal yönl eri ile analiz edilecektir. Bu kadar geniş bir çerçeveyi biraz daha t anı ml a mak gerekirse gecekondu kullanıcıları nı n kentleş me deneyi mi istihda m, t üketi m, kentsel hi z metlerden yararlanma, kadı nı n topl umsal konu mu, mekan kullanıml arı; sosyal, kült ürel, ekono mi k ve politik kimli kl eri yl e mevcut kült ürle yaşadıkl arı uyu m ve gergi nlik gi bi daha so mut ve öl çül ebilir kavra ml ar üzeri nden değerlendiril meye çalışıl mıştır. Büt ün bunl arın t espit edilebil mesi i çi n bir al an çalış ması yapıl mıştır. Çalış ma Mar di n deki il k gecekondu mahallesi ol an Saraçoğl u Mahallesi nde gerçekl eştiril miştir. Çalış ma yönt emi ol arak ise, belirlenen bu sorunl ara ilişki n literat ür araştırması, harita, fot oğraf vb. bel gel eri n incelenmesi ile başlanmı ş, bunl arı n sonucunda konunun derinle mesi ne incelenebil mesi a macı yla ol uşt urulan sorular kullanı cılara yöneltil mi ştir. Gör üş mel er topla m 14 hanede kullanı cı nı n da yönl endirdi ği, yüz yüze deri nle mesi ne gör üş me for matı nda gerçekl eş mi ştir. Ol uşan gecekondu ör ünt üsünü ve konut i çi ndeki mekansal organi zasyonu anl a maya yöneli k krokiler ol uşt urul muşt ur. 2

16 2. DÜNYADA VE TÜRKİ YE DE GECEKONDU OLGUSU 2. 1 Geliş mekte Ol an Ül kel erde Enf or mel Yerl eş meler Enf or mel Yerl eşmel eri n Ort aya Çı kışı ve Fi zi ksel Yapısı Tari h boyunca kentleri n nüf usu hep kırsal alanl ardan göçen nüf usla art mı ştır. Fakat özellikle İ ki nci Dünya Savaşı ndan sonra, ekonomi si ni n t e meli hal a t arıma dayanan topl uml arda, kent e göçenl eri n, yaşantıları farklılıkl ar göster mekt edir. Gecekondul ar yal nızca, t arı mda pazara yöneli k üreti me (cash cr oppi ng) geçişi n göresel ol arak hı zlandı ğı ve kentteki nüf us yı ğıl ması nı n hı zla art ması na karşılık, çok yavaş bir sanayileş meni n gerçekl eştirdi ği t opl uml arda ortaya çı kmı ştır. Bu gözl eme, ayrı ca gecekondul arı n, sosyal ekono mi k değiş mel eri n yal nız kl asi k pazar mekani z ması yl a düzenl endi ği topl uml arda yer al dı ğı nı da ekl e mek gerekir( Kıray, 1998). İki nci Dünya Savaşı ndan sonra sanayileş me mi ş topl uml arı n t arı ma dayanan feodal topl um yapısı ndan çı kma çabal arı nda şehirleş me ve şehirde yerleş me ol uşuml arı yeni özellikler göst er meye başla mı ştır. Bugün bi zim t opl umu muzda, he m di ğer geç sanayileş mi ş t opl uml arda Lati n Ameri ka daki ve Asya daki benzer ül kel eri n şehirleri nde ul aşı m, sanayi ve bunl arla aynı za manda gelişen ör gütleş mel eri n moder n düzene geçiş hı zı 19. yüzyıl batı t opl uml arı nı n şehirleş mel eri nden çok daha yavaş ol makl a beraber t arı msal üreti mde, nüf us artışı ve t eknol oji k değiş me ile t oprakt an kop ma şi mdi ye dek olmadı ğı kadar hı zlı ve büyük çapt a ol muşt ur. Başka t ürl ü söyl e mek gerekirse bu t opl uml arda şehirlere nüfus yı ğıl ması oranı sanayileş me ve ör gütleş me hı zı ndan çok daha fazladır( Kıray, 1998). Yör esel farklılıklara rağmen geliş mekt e ol an ülkel eri n kentleri nde enf or mel konut ör ünt üsü aynı dır. Kentte yaşayanl ara konut sunan for mel konut pazarı za manl a kent e yeni gel en dar gelirli kesi mi n istekleri ne yanıt ver mekt en uzakl aş mı ş, bu pazar dan konut al ma gücünden yoksun dar gelirli yeni kentli grup başı nı sokacak bir barı nak ararken, günü müzde enfor mel sekt ör ol arak t anı ml anan sekt örden yararlanmaya başla mı ştır. İl k kez ekono mi st P. T. Bauer t arafından t anı ml anan enf ormel konut 3

17 sekt örü, dünyada geliş mekt e ol an veya az gelişmi ş ül keleri n kentleri nde ayrı ntı da farklılaş makl a birlikte, genel de ül keleri n tümünde görülen bir ol gudur( Pul at, 1991). Yasal konut pazarı dışı nda ol uşan bu dar gelirli konut pazarı nı t anı ml ayan üç ana kriter vardır: 1. Arazi ni n el de ediliş biçi mi, 2. Konut biri ml eri ni n fiziksel özellikleri, 3. Kullanıcı nı n stat üsü. Bu kriterlerden biri ni n dahi yasal ol ma ması dur umunda konut enfor mel sekt ör i çi nde yer al makt adır. Tü m geliş mekt e ol an ül keleri n kentleri nde farklı adl ar al an dar gelirlileri n kendi ürettikleri bir çözü m ol an spontane yerleş mel er bu ana kriterlere göre bi çi ml enmi ş, kullanı cı nı n fi nans gücü, sağlayabil di ği mal ze melere göre değiş mi ş, geliş mi ştir(pulat, 1991). 1. Ar azi ni n el de ediliş biçi mi: Kent e göç eden i nsanl ar sahi bi ni n i zni ol maksı zı n, ya da parsellenme i şle mi yapıl maksızı n (i mar dur umu ol mayan) arazi yi işgal et mi şler ve bu arazi ye barı nakl arını i nşa et mi şlerdir. Geliş mekt e ol an ül kel erin büyük şehirleri nde böyl e yerleşmel eri n oranı ( %30-85) ol dukça yüksektir. Arazi bazen özel şahsa, bazen de hazi neye aittir. 2. Konut biri ml eri ni n fizi ksel özellikleri: Dar gelirli grup konut unu i nşa eder ken çeşitli yapı mal ze mel eri kullanmı ştır. Bu mal ze mel eri n çoğu geçi ci ve artı k mal ze medir ya da i ki nci kez kullanıl makt adır. Çuval, t ahta, kerpiç, bri ket, mukavva, teneke, saz, sa man vb. mal ze mel erle yapılan konutlar dayanı ksız, kalitesiz ve yet ersiz ol makt adır. 3. Kullanıcı nı n stat üsü: Ail eler barı nak edi nirken ya satı n al mak ya da kiral a mak dur umunda kal mı şlar, satın al ma gücü ol mayan aileler bazen konut u başka ailelerle payl aş mı şlar, böyl ece bir konutta birden fazla aileni n ot urduğu, kal abalı k yerleş mel er ortaya çı kmı ştır. Hong Kong da %73. 6, Filipi nler de %78. 2, Kore de %68. 5, Kol ombi ya da %85. 1 oranı nda konutta birden fazla aile yaşa makt adır(pul at, 1991). Tü m bu yerleş mel er kur ul dukl arı nda kent hiz metleri nden yoksundurlar. Lati n Ameri ka da za manl a elektri k, su, alt yapı sağlanmakt aysa da Asya ve Afri ka da yerleş mel eri n pek çoğu bu hi z metlere hi ç ul aşa ma mı ştır. Jakarta da evl eri n %76 sı nda ne su, ne elektri k vardır, %8 i nde i se he m su he m el ektrik vardır. 4

18 Br ezil ya da Sao Paul o kenti nde evl eri n %4 ünde su yokt ur. Kal küt a da aileleri n %77 si t uval eti di ğer ailelerle ortak kullanmaktadır ve %10 ailede hi çbir hi z met yokt ur( Gil bert, 1983). III. Dünya kentleri ni n çoğunda yoksull uğu konut ve konut üzeri ndeki et kileri yle sapta mak ol ası dır. Kent hi z metleri ni n sağl anması, hane hal kı yoğunl uğu, konut un fizi ksel kalitesi gi bi veriler geliş miş ül keleri n koşulları yla kı yaslandı ğı nda kesi nli kle kabul edile meyecek st andartlarda yaşandı ğı nı göster mekt edir. Hi ndistan da kentsel hane hal kları nı n yarı dan fazlası bir odada yaşa makt a ve oda başı na ortalama 4. 4 kişi düş mekt edir. Büyük Bombay da aileleri n %77 si bir odada yaşa makt a, oda başı na ise ortala ma 5. 5 kişi düş mektedir( A. Gil bert, 1983). As ya da gecekondul ar he men he men t üm büyük kentlere yayıl mıştır. Filipi nl er i n başkenti Manila da 1985 yılı na göre 5 mil yonun üzeri ndeki nüf usun %30 u gecekondul udur, 1990 yılında nüf us i bul muşt ur. Hi ndistan da Kal küt a da işgalcileri n 2/ 3 den fazlası t ek odalı konutta yaşar. Yakl aşı k kişiden hepsi ol masa bile büyük kısmı hi çbir barı nak ve kamu hi z meti ol madan kaldırı ml arda yaşa ml arı nı sürdürürler(tur ner, 1988). As ya ül keleri içi nde en yoksulları nı Bangl adeş, Endonezya, Hi ndistan ve Pakistan ol arak sayabiliriz. Bu ülkel erde ol ukl u kart onun bi nalarda i nşaat mal ze mesi ol arak kullanıl dı ğı, su, kanal ve di ğer sağlı k koşullarından yoksun yaşa m sürdür ül düğü gör ül mekt edir( Abra ms, 1964). Pakistan da Dacca, Karaşi, Haydarabad gi bi al anlarda gecekondul ar büyük kü mel er ve seyrek kol oniler halindedir. Pakistan Hi ndistan dan ayrılıp bağı msı z bir devl et kur unca bi nlerce Müslü man yeni sı nırı geçerek barı nakl ara mi safir ol arak yerleş mi şlerdir. Pakistan ve Hi ndistan arası ndaki göçl erde mil yonl arca kişi evsi z kal mı ştır. Gecekondul ar Karaşi de ka muya ait arazilere, mezarlıklar i çi ne, ca mil eri n arkası ndaki boşl ukl ara taşı nmı şlardır( Abra ms, 1964). Mal ezya da res mi ol mayan t ahmi nl ere göre nüf usun yakl aşı k %35 i 1980 yılı na göre nüf usu ol an başkent Kual a Lu mpur da gecekondu yerleşmel eri nde yaşa makt adır. Et ni k gr upl ar kenti n özel yerleri ne yerleş meye eğili mli dir. Mal ezya gecekondul arı genellikle ayaklı klar üzeri ne di kili kereste çatılı karakt eristik kırsal ka mpung evi dir. Ol dukça geniş ailelere sahi ptirler. %70 i seyyar satıcı, öne msi z 5

19 ticaret yapan, %25 i yarı m gün çalışan işçi dir. Yakl aşı k %5 i ustalıklı mesl ek sahi bi dir(payne, 1977). Güney Ameri ka ül keleri nden Venezuella nı n başkenti Karakas ta gecekondu topl ul ukl arı gerek kent içi gerekse çevresi ne egemen ol muşt ur. Kent merkezl eri nde alışveriş al anları na yakı n, ranchos adı verilen bu yerleş mel er dağ di zileri üzeri ne yerleş mi şlerdir. Ranchos yapı mal ze mel eri i çi nde t oprak, kart on, eski hur dal ar ve tuğla, kire mit gi bi gel eneksel mal ze mel er sayılabilir. Ül ke nüf usunun %65 ini n yasal tapusu ol madı ğı t ahmi n edil mekt edir. Hükü met bazı gecekondu t oplul ukl arı na el ektri k, su, sağlı k hiz metleri getir miş olsa bile yaşa mil kel dir( Abra ms, 1964). Şekil 2. 1: Kahire Şekil 2. 2: Kol ombi ya Ja mai ka da belli başlı gecekondu t opl ul ukl arı Trencht own ve Ki ngst on Penn dir. Ki ngst on da özel arazilerden gecekondul arı polis süratle çı karttığı hal de, gecekondul ar t ekrar geri taşı nmı şlardır. Barı nakl arın çoğu eğreti ağaç, hurda t eneke, kart on gi bi mal ze mel erden yapıl mıştır. Sağlı k koşulları köt ü, 8 aileni n yaşayabil di ği 6, 5 m 2 de tek odalı yerlerdir( Abra ms, 1964). Şekil 2. 3: Peru Şekil 2. 4: Ri o de Janeri o 6

20 Gecekondul aş manı n ol duğu her ül kede kendi ne özgün bi çi ml er olsa bile ort ak ol an nokt alar özetlenirse; 1. Arsa mül ki yeti kendilerine ait değil dir. 2. Bi nalar der me çat ma, sağlı k koşulları ol dukça köt üdür. 3. Kent mer kezi ve kent saçakl arı nda bul unabilirler. 4. Birçoğu te mel altyapı hi z metleri nden yoksundur. 5. Gecekondul arda yaşayan bireyleri n birçoğunun işleri sürekli değil dir. Hi z met sekt örü en önde gelen çalış ma alanı dır( Kere m, 1993) Enf or mel Yerl eşmel erde Sosyo - Ekonomi k Yapı Kendi kendi ne yet en basit t eknol ojili t arıml a üreti mi gerçekl eştiren kl asi k köyl ül üğün hı zla kaybol duğu ve değişi k t e mpol arda sanayileşen ve ko mpl eks ör gütleri gelişen ül kelerde şehirler t ari hi n hi çbir döne mi nde ol madı ğı kadar, kırsal al andan za man i çi nde değişen çeşitli mekani z malarla t oprakt an kopan nüfusun göç baskısı altındadır. Bu durumda geliş mekt e ol an topl uml arı n şehirleri nde üç boyutl u bir uyum ve fakirlik sorunu ortaya çı kmakt adır( Kıray, 1998). Tür ki ye ni n kl asi k ör nek ol uşt urduğu bu dur um Güney Asya ve Güney Ameri ka topl uml arı nda da benzer koşullar ol uşt ur maktadır. Topl umun t e mel yapısı nı n değiştiği döne ml erde özellikle t oprakt an kopmanı n hı zlandı ğı ve köyl ül üğün kaybol duğu döne ml erde şehirlere yı ğılan grupl arı n uyu m sor unl arı, durağan aşa mal arda t ort umsu fakirleri n ol uşt urduğu sorunl ardan çok farklı dır( Kıray, 1998). İki nci Dünya Savaşı ndan sonra geç sanayileşen t opl uml arda köyl ülerin t oprakt an kopup şehirlere göçü başlayı p hı zlanı nca, kentlerdeki fakir gr upl ar yeni bir yapı ve boyut kazanmı ştır. Gözle mciler güvenceli uz manl aş mı ş işleri n sanayi ve ör gütlerde yet eri nce geliş me mi ş olduğu bu t opl uml arı n kentleri nde çevre işlerde kal an, başkal arı ndan daha çok i ş değiştiren, bel ki de daha öne mlisi gel eneksel köy çevresi ndeki güvence mekani z mal arı nı n da kaybol duğu orta mda şehirlerdeki göçen fakirler (urban poor) kendileri ne has uyu ml ar ya da sorunl ar doğur muşl ardır( Kıray, 1998). Bu ül kelerdeki gel eneksel yapılardaki çözül me kentlere gel en bu gr upl arı yeni bir topl umsal düzene entegre edecek hı zda ol ma mı ştır. Yeni ilişki bi çi ml eri 7

21 gelişe me mi ş, si vil t oplu m kur uml arı ol uşa mamı ş, t opl umsal yapı ve si yasal ideol ojiler kristalize hale gel e me mi ştir( Tekeli, 1998). Toprakt an kopup şehre gel en nüf us gereği gi bi şehirsel faali yetlere giriş me mekt e köyl ü kal a madı kları gi bi ta m şehirli de ol a mamakt a, üreti me belirli bir kat kısı bul unmayan dağı nı k, küçük servis işleri nde kalmakt adırlar. Onun i çi n bugün kırsal böl geleri mi zde şehirlere gel en ve moder n bir iş ve t abakal aş ma düzeni ne gire meyen ki msel eri n mekanda yerleş mel eri değişi k ol makt a ve birçok yeni sorunun doğ ması na sebep ol makt adırlar( Kıray, 1998). Geri kal mış ül kelerde bu gr upl arı n oranl arı çok yüksek ol ması na rağmen, benzer mert ebedeki işsizlik oranl arı nı n geliş mi ş ül kelerde doğuracağı, sosyal krizleri doğur ma makt adır. Ampirik gözl e ml ere dayanan bu i ki genelle me gösterir ki, geliş mekt e ol an ül kel erin, yapısal dönüşüml eri sırası nda ortaya çı kan bu gr upl arı incele mekt e, ekono mi nin istihda m ve işsizlik kat egorileri yetersiz kal makt adır. Bu gr upl arı belirli istihda m özellikleri ne sahi p bir sekt ör anl ayışı i çi nde el e al mak gerekecektir. Bu sekt ör, kal kı nma yazı nı nda marjinal sekt ör veya i nformal sekt ör di ye adl andırıl makt adır. Bu gr up şehirde büyük sosyal krizler doğur madan varlı ğı nı kor umakt adır. Şehri n modern kesi ml eri ne hi z met ederek, yeni iş i mkanları bul arak (innovati ve), daha çok kendi e mekl eri ne dayanan, düzensiz ör gütleşme mi ş iş i mkanl arı nı kullanarak, şehirde geçi mli k bir gelir düzeyi ne ul aşabil mekt edir. Bu düzensiz, örgütleş me mi ş gr up, şehirdeki marji nal sekt örü ol uşt ur makt adır. Şehirdeki marji nal sekt ör, kırsal kesi mdeki marji nal sekt örle ilişki hali ndedir ve onun tarafı ndan beslenir. Şehirdeki marji nal sekt ör de aynen kırdaki marji nal sekt ör gi bi, şehirdeki modern sekt örün yarattığı fırsatlardan yararlanarak varlı ğı nı kor umakt adır( Tekeli, 1998) Enf or mel Yerl eşmel ere Karşı Geliştirilen Politi kal ar Günü müzde konut sor unu, dünyada yaşa mı nı sürdüren t üm t opl uml arı n ortak sor unu ol arak gör ül mekt e, ancak ül kel eri n geliş mişli k düzeyl eri ve sosyo-ekono mik yapıları nedeni yle farklı boyutlar kazanmakt adır. Gelişmi ş ül kelerde sadece niteli k sor unu iken, geliş mekt e ol an ülkel erde za man za man niceli k, za man za man da he m ni celi k he m nitelik sorunu ol arak ortaya çı kmakt adır. Buna karşılık soruna et ki eden fakt örler, t opl umdan t opl uma önceli kleri değişse de, özellikle geliş mekt e ol an ül kelerde aynı ol makt adır. Bunl arı n başı nda nüf us artışı, kırdan kent e göç ve 8

22 kentleş me gel mekt e, konut el de et me bi çi ml eri, yapılan konutları n niteli kleri ve ül keni n ekono mi k dur umu di ğer öne mli fakt örler ol arak ortaya çı kmakt adır. Sor una tari hsel süreç i çi nde bakıl dı ğı nda; dünyada ve özellikle geliş mekt e ol an ül kel erde hükü metler t arafı ndan çözü m bul mak a macı yl a çeşitli politikaları n geliştirildi ği ve uygul a maya konduğu, bu politikaları n bazıları nın başarılı, bazıları nı n ise başarısız ol duğu gör ül mekt edir. Ül keden ül keye yerel farklılıklar göster mekl e bi rlikte, hı zlı kentleş me sonucunda özellikle büyük kentlerde ol uşan konut açı ğı sorununun çözü münde bazı t e mel politikalar uygul anmı ştır. Ancak t üm politi ka ve uygul a mal ara rağmen dar gelirli kentli gereksi nme sahi pleri ne ul aşıla ma mı ş, kentlerde bu gr upl arı n kendi ürettikleri enf or mel yerleş meler hı zl a çoğal mı şlardır(pul at, 2001). Geliş mekt e ol an ül kelerde 2. Dünya Savaşı sonrası hı zlanan kentleş me ve kırsal al anl ardan büyük kentlere göç ile kentlerde ol uşan konut açı ğı sorunl arı na 1960 l ara kadar hükü metleri n pek çoğu öne m ver me mi ştir. Oysa konut sorununu t üm boyutları ile dar gelirli kentli kesi m yaşa makt a ve hükümetleri n konut sağl a ma konusunda yet ersiz kal dı ğı duruml arda kendi çözüml eri ni kendi üret mekt edirler(pul at, 2001). Bu geliş mel er hükü met ve pl ancıları tavır al maya göt ür müş, beni msenen ilk politi ka; yaşanan hı zlı ekono mi k geliş mel er sonucu ortaya çı kan ve bu gelişmeni n il k aşa mal arı nda önl ene meyen geçi ci bir ol gu olarak nitelenen gecekondul arı ve gecekondul arı öne mseme me, gör mezden gelme ol muşt ur. Ancak 1960 lardan sonra kentleri n za man i çi nde hı zlı de mografi k ve fizi ksel büyü mesi nden endişe duy maya başlayan hükümetler t arafı ndan sayıları hı zla artan gecekondul ar karşısı nda başarısızlığa uğrayan bu gör üş değiştirilerek boşalt ma ve yı kı m politikaları günde me getiril miştir. Öncel eri daha çok yeni yollar aç ma ya da i mar yasası nedeni yle bazı yapıları n yı kı mı şekli nde başlayan yı kı m politikası, sonraları kent yenile me, i mar yasalarını kor uma ve kent e göçü azalt ma a macı yla uygul a maya kon muşt ur. Hükü met t arafı ndan kenti n kanserleri ol arak gör ülen ve düzensi z, sürekli ve hı zla büyüyen bu yerleş mel eri yı kmak i çi n çı karılan yasalar, yapılan uygul a mal ar, kentleş meni n t e meli nde yat an t opl umsal ve ekono mi k ol gul ar göz önüne alı nmaksızı n hazırlandı ğı i çi n istenen sonucu ver me mi ştir. Yı kı m politi kası nı n ardı nda yat an bir başka düşünce ise gecekondu ve benzeri enfor mel yerleş mel eri n fizi ksel ol arak ortadan kal dırıl mal arı yla kent al anl arı nda bu t ür yerleş mel eri n sayıları nı n azal acağı dır. Oysa yı kılan gecekondulardan çı karılan i nsanl ar, çoğu kez 9

23 benzer yeni yerleş mel er kur muşl ar ve bu yeni al anl ar da kentte daha da yoksul koşullar ol uşt ur muşl ardır(pul at, 2001). Gecekondu, t eri m ol arak Tür ki ye ye özgü olması na karşı n, ol gu olarak başka ül kelerde de, özellikle III. Dünya ül keleri nde de benzer koşullar i çi nde, benzer nedenl erle yer al makt adır. Meksi ka da j acale, Arj anti n de favel a, Pana ma da rancho, Fas ta bi donville, Hi ndistan da bustee, Tunus ta gour beville, Cezayir de casbah, Brezil ya da maca mbo gi bi adl ar al an gecekondu t üm bu ül kelerde büyük kent nüfusunun %20-70 i arası nda değişen bir orandaki düşük gelirli kentli kesi mi n yaşa mı nı si mgel e mekt edir. Gerçekt en de kent nüf usunun Li ma da %36 sı, Manila ve Karakas ta %35 i Kalkütta da %33 ü, yoksul kent yerleş mel eri nde yaşarken, Ankara da %65 i, İstanbul da, %45 i gecekondu böl geleri nde yaşa msür mekt edir( Kel eş, 1984) Türki ye de Gecekondu Ol gusu Gecekondu - Ortaya Çı kışı ve Tanı mı Gecekondu, İ ki nci Dünya Savaşı sonrası nda, Tür ki ye de hı zlanan kentleş meni n gerektirdi ği sayı da konut sunu munun t opl umun meşru gör düğü kanallar i çi nde sağlana mayışı nı n ortaya çı kardı ğı, kent e göç etmi ş düşük gelirli grupları n konut gereksi nmesi ni karşılayan bir sunu m bi çi mi dir ( Tekeli, 1994). Genellikle bu ol gunun ortaya çı kışı nda i ki önemli bağı msı z değişkeni n et kili ol duğu kabul edil mekt edir. Bi ri ncisi, Tür ki ye de nüfus artış hı zı nı n çoğal ması, i ki ncisi ise t arı msal kesi mde hı zlı bir mekani zasyona gi dilmesi. Bu i ki bağı msı z değişken bir di ğeri ni n et kisini artırarak kırsal alandaki daha önceki dengeni n bozul ması na sebep ol muş ve yapısal bir dönüşümü başlat mıştır( Tekeli, 1977). Gecekondul ar t arı m ve nüf us değişi kli klerine uy mayan, sanayileş meyen, ör gütleş meyen şehirlerimi ze yayılan hi ç i htisaslaş ma mı ş az gelir getiren işlerde çalışan büyük kitleleri n barı nak yerleri dir( Kıray, 1998). Işı k ve Pı narcı oğl u ( 2001), Tür ki ye ni n son 60 yıl i çi nde geçirdi ği kentleş me deneyi mi ni şöyl e özetlemekt edir; 1945 yılı nda mil yon ol an ül ke nüfusu 1997 de mi l yona çı ktı de kent olarak adl andırılabilecek yerleşi ml erde 4. 7 mil yon i nsan yaşarken bugün 40 mil yonu aşkı n kişi kentlerde yaşa makt a. Nüf usunun %25 i kentlerde yaşayan t arı m ağırlıklı bir ül keden, %70 i kentlerde yaşayan, daha da öne mlisi kent kökenli faali yetleri n ve kararların belirleyi ci bir r ol oynadı ğı bir ül keye dönüşt ü Tür ki ye bu sürede. Kentleş me süreci, salt nüfusun mekânda yer 10

24 değiştir mesi ni aşan bir değişim s üreci ne i şaret et mekt e ve bu süreç, ekono mi k, politik, topl u msal ve kült ürel düzeyl erde bir dizi çarpı cı değişi ml e birlikte yaşanmakt adır. Hı zlı ve pl ansız kal kı nma sonucunda dar gelirli kentli kesi mi n konut sorunu, Tür ki ye ve geliş mekt e ol an ül kelerde gi derek büyü mekt e ve kar maşı klaş makt adır. Tür ki ye de konut sorunu 1950 lerde başlayan ve 1960 sonrası hı zlanan i ç göçe dayan makt adır. Kı rsal alanlardan büyük şehirlere ol an bu dramati k de mografi k hareket, kentsel al anl arda ci ddi konut sıkı ntısı nı n ortaya çı kmasına neden ol muşt ur. Yasal konut üreti m süreçleri ile karşılana mayan bu büyük konut açı ğı gecekondu örünt üsünü doğur muş; böyl ece 1950 lerden başlayarak yüz bi nl erce gecekondu yapıl mı ş ve Tür ki ye ni n büyük kentleri gecekondu yerleş mel eri ile kuşatıl mıştır( Turgut,1996). Tür ki ye de gecekondu olgusu 775 sayılı yasa t arafı ndan t apusuz ve i zi nsiz arsal ar üzeri ne r uhsatsız ve yasa dışı konut i nşaatı ol arak t anı ml anmakt adır. Bu t anı ma göre gecekondu, mül ki yet, i mar pl anı ve mevzuatı na aykırılık açısı ndan el e alın makt adır. Oysa gecekondu ol gusu çok yönl ü ve kar maşı k bir ol gudur( Tur gut, 1996). Gecekondu ol gusunu incel eyen ve t anı ml a maya çalışan araştır macılar farklı yakl aşı ml arla ol guyu betiml e meye çalış mışlardır. Bu yakl aşı ma göre; 1. Gecekondu, kırsal dan kentsel yaşayışa bir geçiş, bir transitional/ dönüşü msel yaşayış şekli ve bu özellikl eri n mekana yansı masıdır. 2. Gecekondu, t opl umun kırsal böl geleri nden kop muş; şehirlerde sanayi ve onunl a beraber gelişen ör gütlenme de ol madı ğı i çin, e mile me mi ş nüf usun mekana yansı ması dır. 3. Gecekondu sorunu bir barı nma sonucundan çok, bir gelir dağılı mı, sı nıfsal yapı ve sosyal güvenli k sorunudur. 4. Gecekondul ar, kendisine ait ol mayan arazi ve arsalar üzeri nde, sahi bini n rızası alı nmadan yapılan izi nsiz yapılardır. Bu t anı ml ar da göst er mekt edir ki gecekondu ol gusu çok yönl ü t opl umsal-ekono mi k ve fizi ksel mekan fakt örleri ni n ol uşt urduğu kar maşı k bir sorundur( Tur gut, 1996). Gecekondu özünde enf or mel bir ol gudur. Gecekondu, for mel ol arak adl andırılan ekono mi k ve t opl umsal ilişkileri n dışı nda enf or mel süreçlerde doğar ve gelişir; yi ne enfor mel süreçler vasıtası yla saki nleri ne kentte bir yaşa m sunar. Bu süreçl er, he m kent hukuku dışı nda kaçak yapılaş ma ol arak enf or mel konut pi yasası nın, he m de 11

25 yaşa mak i çi n gerekli ücreti n kazanıl ması nı sağl ayacak enf or mel işgücü piyasası nı n ol uş ması ile gerçekl eşir(işı k, Pı narcı oğl u, 2001). Moder nl eş meci ya da kalkı nmacı bir bakışla, enfor mel süreçler azgeliş mi ş ül kel eri n özgül koşulları nı n ür ünü ol arak t anı ml anmakt adır. Bu bakışta, enfor mel konut ve i ş pi yasaları, for mel pazar mekani z ması i çerisi nde kal kı nma çabası gösteren geri kal mı ş ül keleri n bağı mlı ekonomil eri ni n bir sonucudur. Tarı msal ekol oji it halatını n kırda açı ğa çı kardı ğı atıl işgücü şehre doğr u hı zlı bir şekil de göç et mekt e; göç edenl eri n he m barı nacak yer, hem de geçi necek bir gelire sahi p ol mak i çi n gösterdi kleri çabalar, enfor mel bir pi yasanı n ol uşumunu sağlamakt adır(işı k, Pı narcı oğlu, 2001). Gecekondu kavra mı, esas ol arak kent e göç edenl eri n, kentsel t oprakl arı barı nak a macı yla işgal et mel eri anl a mı nı ifade et mekt edir. Çevre ül keleri nde yaygı n ol arak gözl e ml enen bu t ür konut edi nme ol gusu, özel ticari ser mayeni n yoksullar içi n konut yap mayı cazi p bul mayışı yla da açı klanmakt aydı. Bu t ür gecekondul aş manı n i ki temel özelliği vardır: birincisi, konut un yapıl dı ğı toprağa para öde me me; iki ncisi ise konut un yi ne para ödemeden kullanıcılar t arafından yapıl ması. Bu t ür bir konut edi nme, t a ma men parasal ekono mi dışı nda kal an ve sadece kentte var ol mayı sağlayan, barı nma a maçlı, dol ayısı yla, sadece kullanı m değeri ol an bir konut edi nme anla mı nı taşı maktadır( Erder, 1996). Gecekondu böl geleri çalışıldı ğı za man i ki t e mel değişken ortaya çı kar: Bunl ar geliş miş ve bir t opl um t ipi nden di ğeri ne geçen ve hal a her i ki yapı nı n karakt eri ni taşı yan t opl uml arda ortaya çı kmakt adır. Gecekondu böl gel eri bu karakt eristikleri n bir mekansal yansı ması dır. Gecekondu sosyal güvenli k ve barı nacak bir yer i çi n yeni gel enl eri n ihtiyaçları na cevap olarak çı kan bir ol gudur( Özsoy, 1993) Gecekondunun Geçirdi ği Süreç Gecekondunun barı nak ol makt an çı kı p ticarileş mesi, kentlini n ve yerel yöneticileri n 1950 lerde gecekonduya, gecekondul uya bakış açısı nı n 1990 da t a ma men değiş mesi ni getir miştir. Geliş mekt e ol an bir di zi ül kede gör ülen bu ol guyu Kel eş üç döne me ayırarak i ncelemekt edir. Buna göre, 1. döne m, 1960 a geli nceye kadar ki döne mi kapsar. Bu döne m, gecekondul u yoksul aileleri n masu m barı nma gereksi ni ml eri ni kendi güç ve ol anakl arı yla ufak tefek yardı ml arla karşılamaya çaba gösterdi kleri döne mdir. Bu döne mde gecekonduları n kiralandı ğı na ender r astlanır. Ail eler, yapmayı başarabil di kleri gecekondul arda kendileri ot ururlar; 2. döne m, 12

26 arası dır. Bu döne mde gecekondu genellikle, sahi bi ni n e meği nden yararlanılarak yapıl makta, ancak kiraya veril me oranı yüksel mekt edir. Bi r başka deyişle, gecekonducu birçok gecekondu yaparak kendi gereksi nmesinden arta kal anı nı kiraya ver mekt edir; arası ndaki üçüncü döne mde ise, gecekondu yapı m süreci t ümüyl e ticarileş mi ş, yoksul kitle içi n arsa sağl ayı p yapı gereçleri ni bul an ve gecekondu yaparak bunl arı satışa çı karan gecekondu fir mal arı türe mi ştir. Bugün i çi n gecekondul arda kiralı k konut oranı, kenti n düzgün ve geçiş hali ndeki böl geleri ndeki kiralık konut oranı ile aynı düzeydedir( Kel eş, 1993). Konut sorununun t ari hsel süreci i ncelendi ği nde kırdan kent e göç ederek kentte dar gelirli kesi mi ol uşt uran kişiler devl et ya da özel şahsa ait arazileri işgal ederek illegal konut yapı mı nı başlatmı şl ar, il k gecekondu yerleş mel eri ni kur muşl ar ve geliştir mişlerdir. Özellikle 1950 li yıllarda artan göç ol gusu yir mi yıl boyunca büyük bir hı zla sür müş, sonraki yıllarda il k başlardaki hı zını kaybet mi şse de devam et mi ştir. Gecekondul ar il k önce, dar gelirli yeni kentli aileleri n barı nma gereksi ni ml eri ni karşılamak a macı yla, kendi güç ve çabal arıyla karşılıklı yardı ml aş ma il e gerçekl eştirilirken, daha sonraları aileleri n kullanmadı kları böl üml eri kiraya verdi kleri bir gelir aracı ol maya başla mı ştır. Bu aşa madan sonra gecekondu ticari bir met a hali ne gel mi ş, dar gelirli ailelere arsa ve yapı mal ze mel eri sağl ayan gecekondu tacirleri t üre mi ş, hatta bu kişiler gecekondu yapı p sat maya başla mı şlar dır(pul at, 2001). İlk kuşak gecekondul arın t e mel özelliği, yapı mcı ve kullanıcı arası nda ayrış ma ol ma ması dır. Bu konutlar, kentte kendileri ne bir yer edi nmek isteyenl er tarafı ndan kendi gereksi nmel eri ne göre üretil mekt edir. İl k kuşak gecekondul arı sonraki yıllarda ortaya çı kan yeni bi çiml eri nden ayıran en öne mli öğe de, yapı mcı ve kullanı cı arası ndaki bu özdeşli ktir. Bu döne m gecekondul arı, birçok açı dan 3. Dünya metropolleri nde gör ül en ve kendi evi ni yap ma (self-hel p housi ng) ol arak bili nen konut türleri ne benze mektedir(işı k, Pı narcı oğl u, 2001). Kentleş meni n il k evrelerinde ortaya çı kan gecekondul aş manı n en öne mli özelliği, değişi m değeri değil de kullanı m değeri i çi n üretiliyor ol ması dır. Bu gecekondul ar, neredeyse t ümüyl e parasal ilişkiler dışı nda üretil mekt edir. Gecekondu özeli nde yerleşen ilişkileri n hepsi esnekli k t e meli nde kur ul muşt ur. İnşaat süreci, gecekondunun fi nans manı, esnekli k üzeri ne kurul udur. Bir kez i çi nde yaşan maya başladı ktan sonra gecekondudaki hayat t arzı da esnektir. Za manl a ailenin değişen 13

27 gereksi ni ml eri ne göre, konut a çeşitli ekl entiler yapılabil mekt e, konut un yerleşti ği arsa üzeri nde ufak çaplı da olsa t avuk ya da meyve yetiştir mek gi bi faali yetlere uygun mekan bile kal makt adır. Bu anl a mda il k döne m gecekondul arı, he m gelir düzeyi, he m de kentte yaşadı ğı deneyi ml er dal gal anmal ar gösterebilen bir kesi mi n konut udur(işı k, Pı narcı oğl u, 2001). Er ken döne m gecekondul arı na ilişki n ol arak belirtil mesi gereken bir diğer öne mli özelli k, ağ t ür ü ilişkil eri n, en başı ndan beri gecekondul aş ma sür eçl erine haki m ol ması dır. Bu ilişki ağları arası nda varlı ğı ve et ki nli ği en çok vur gul an mı ş ol anı he mşehrilik ilişkileri dir. Kent e il k gel enler, kendileri nden önce kent e gel mi ş he mşehrileri ni n deneyiml eri nden öne mli öl çüde yararlanmı şlardır. Bu ilişkiler, özellikle kentte t ut unabil mek açısı ndan t e mel öne m t aşı yan konut ve i şgücü pi yasaları nda baskı n olarak gözlenebil mekt edir(işık, Pı narcı oğl u, 2001) lerde ortaya çı kan gecekondu ol gusu zaman i çerisi nde değişi me uğra mı ş, der me çat ma, dört duvar ve bir çatı dan ol uşan, bir gecede yapılıveren ( gece kondu ), pencereleri ne perde çekilip, çatısı na da bir bayrak asılarak, yaşanı yor izleni mi veril meye ve böyl ece yı kı mdan kurtarıl maya çalışılan 1950 leri n gecekondusu, 1990 lara geli ndi ği nde ki mi bet onar me birkaç katlı bi nalar hali ne gel mi ş, ayrıca apart kondu l ar da, i marsız ol uşlar yüzünden gecekondu çerçevesi nde tanı ml anır ol muşt ur( Er man, 1998). 50 yıl da gecekondu ol gusu i nanıl maz bir geliş me göst ererek alt yapısız, der me çat ma barakal ardan apart manlara dönüşt ü, gecekondu nüf usu da marji nal sekt ör kapsa mı ndaki işlerden enfor mel ve küçük çaplı işlere geçti. Gecekondu, kent e eklenen bir öğe ol maktan çı kı p, kenti n t e mel rantları ndan biri nden payl aş ma hakkı isteyen bir güce erişti. Gecekondu nüf usu sosyal mekan i çi nde de il gi nç bir geliş me yaşadı. 50 yıllık gecekondu yol cul uğu i çi nde kentler gecekondu nüf usunu i şgücü bağl a mı nda kabul et meleri ne karşı n, sosyal ilişki ağl arı i çi nde kabul et mediler. Sosyal mekanda gecekondu nüfusu kentler ile bütünl eşe medi( Şenyapılı, 1998) Gecekondu Kull anı cıl arı nı n Sosyo- Ekono mi k ve Mekansal Yapısı Geç sanayileşen t opl umlarda yüzyılını n i ki nci yarısı na da mgası nı vuran geliş me köyl ül üğün çözül mesi ve t oprakt an kopan i nsanl arı n kentsel al anlara göçüdür. Köyl ül er yal nızca t arı msal al anlarda yaşayan kişiler ol arak t anıml ana maz. Köyl ül ük ti pi k ol arak, küçük, i zol e, kapalı ve kendi kendi ne yet erli topl ul ukl ar 14

28 içi nde, yüzyıllar öncesi ne dayanan gel enek, değer ve i nanışları yla i ç i çe yaşa mı ştır. Öküz ve sabana dayanan basit bir t eknol oji kullanarak son derece sı nırlı bir artı değer üret mi ştir. Kentlerle ilişkisi çoğu za man sadece vergi ve askerlikle sı nırlı kal mı ştır. Yaşa mı nda farklılaş ma ya da uz manl aş ma yokt ur(kı ray, 1998). İki nci Dünya Savaşı ndan sonra köyl ül üğün hayatında son derece kökl ü değişi ml er başladı. Bunl ardan il ki ve en öne mli ol anı, yeni ür ünl er, trakt örlerle gel en yeni bir teknol oji ve pazara yöneli k üreti mi n çok büyük bir e mek fazlası yarat ması ydı. Bekl enmedi k bir nüf us artışı na ve ki mi dur uml arda politik çatış mal ara yol açan de mografi k değişi ml erle de birleşen bu e mek fazlası, köyl üleri kendi t oprakları nı t erk et meye zorladı. Bu t ür süreçler geri döndür üle mez bir özellik gösterir. Dol ayısı yla, köyl üler, kendi kendi ne yet erli köy yaşa mı na bir kez daha geri dön memek üzere kentlere göç ettiler( Kıray, 1998). Kent e yeni gel en göç menl er, kırdaki mül kl eri ni n en azı ndan bir böl ümünü elleri nden çı kar madan kent e gel ebilmi şl erdir. Bu da kırdan kent e hi ç de küçü msen meyecek bir ayni gelir transferi anl amı na gel mi ştir. Kır ve kent arası ndaki ilişki ni n en azı ndan kentte yaşanan il k yıllarda koparıl ma mı ş ol ması, kentte karşılaşılan güçl ükl eri aş makt a yardı mcı ol muş, göç men aileye öne mli bir ek gelir sağl a mı ştır. Kırsal kesi ml e sürdürül en ilişkiler, sadece kentteki deneyi mi n kol aylaştırıl ması nı ve kentle ilk t anış manı n yaratabileceği travmal arı n azaltılması nı sağl a makl a kal ma mı ş, aynı za manda kentli yoksulları n refah düzeyl eri üzeri nde öne mli öl çüde belirleyi ci ol muşt ur(işı k, Pı narcı oğlu, 2001). Kentleş me süreci bağl amı nda, özellikle yoksullar, gerek göç sırası nda, gerekse göçt en sonra, yerleş me, iş bul ma ve gündeli k sıradan sorunl arı nı çözebil me a macı yl a aile, akrabalı k ve gi derek he mşerilik gi bi kökene dayalı dayanış ma ilişkilerini yaygı n ol arak kullanmı şlardır. Bu ilişkiler, bugüne kadar he m göç edenl eri n sorunl arı nı çöz mede, he m de devleti n yükünü hafiflet mede öne mli bir rol oynamı ştır. Bu yörelerde yapılan al an araştır mal arı, bu enf or mel ilişkileri n, hanel erin günl ük yaşa mı nda hane i çi ve hanel er arası ilişkiler bakı mı ndan büyük öne m t aşı dı ğı nı göster mekt edir. Ancak bu al anl ar i çi n asıl önemli nokt a, bu ilişkileri n, bural arda gündeli k ortak yaşa mı n kur ul ması ve sürdürül mesi ni sağl a madaki konumudur. Bu nedenl e, bu al anl ardaki ka musal yaşa m, kenti n diğer al anları ndan farklı donanı ml ar a sahi p ol abil mekt edir. Genel ol arak kült ürel bir haslet ol arak kabul edilen ve dayanış macı yönü vur gulanarak ol uml anan bu t ür dayanış ma ilişkileri ni n, hane i çi 15

29 ilişkiler ya da ko mşul uk ilişkileri yle sı nırlı kal madı ğı, akraba msı ilişkiler hali nde, iş yaşa mı ndan, si yasal yaşa ma kadar her al anda yaygı nlaştığı ve ka musal ortak yaşa mı n bir parçası hali ne gel di ği anlaşıl makt adır(er der, 1996). Kent e göç edenl er, kentte varol abil mek i çi n, kentte mevcut ol an yapı yı ve dol ayısı yl a devi ngenli k kanalları nı kullanmak dur umunda kal makt adır. Göçün yerleşi k nüf usa göre öne mi ni n az ol duğu dur uml arda, kentteki mevcut yapı nı n ve devi ngenli k kanalları nı n yeni gel enleri e mebil me ol anağı vardır. Ancak, Tür ki ye gibi, sayısal ol arak geniş kitleleri n çok kısa bir döne me büyük göç hareketleri sı ğdırabil di kleri ül kelerde, göç edenl eri n de yapı yı ve işleyiş kuralları nı et kile mel eri, hatta gi derek değiştir mel eri söz konusudur( Er der, 1996). Gecekondul aş ma ya da yasadışı konut edi nme süreci ni n kendi başı na bir di na mi k süreç ol duğunu söyl e mek mü mkündür. Gecekondu al anl arı nı n ol uşumu bir t araftan kentsel alanl ardaki t abakal aş maya kat kı da bul unur ken, di ğer t araftan bu sürece katılanları n t ürdeş ol mayan, farklılaşan gr upl ara ayrıl ması nı da birlikte getir mekt edir. Bu süreci n kent e yerleşen gr upl arı n iş pi yasası i çindeki konu ml arı üzeri nde de et kisi ol acağı açı ktır( Erder, 1996). Tür ki ye de göç araştır mal arı sonuçl arı kentsel alandaki f or mel iş pi yasasını n kent e göç edenl eri e mebil me gücünden yoksun ol duğunu ve göç edenl erin kentte varol abil mek i çi n daha çok enf or mel ilişki kanalları nı (akrabalı k, he mşehrilik vb.) kullanarak, enfor mel iş piyasası na dahil ol dukl arını ortaya çı kar mı ştır( Erder, 1996). Her ne kadar gecekonduda yaşa mayı seçen gr uplar, kent i çi nde farklı bir topl umsal kat man ya da en azı ndan düşük st at ü gr ubu özelliği gösterseler de, bu gr upl arı n kendi araları nda da katmanl aştı ğı anl aşıl makt adır. Gecekondul aş manı n ticarileşti ği bir orta mda, gecekondulaş manı n kendisi bazı grupları n devi ngenli k kazan ması na uygun bir orta m hazırlamakt adır. Dol ayısı yla gecekondul ar da artı k ho moj en gr upl arı n yoğunl aştığı alanl ar değil dir( Erder, 1996). Gecekondul ar böl gelerini n yerleş me ve mekan or gani zasyonu, yasal konut ör ünt üleri nden çok büyük farklılıklar göster mekt edir. Gecekondu yerleşi ml eri nde konut ör ünt üleri ni n t e mel belirleyicileri, arsa t e mini ile başlayı p, yaşa ma ve çalış ma eyl e ml eri ni n; kült ür kökenli davranış özellikl eri ve kaynak sı nırlamal arı nı n ko mbi nasyonu içi nde örgütlenmesi ile ol uş makt adır( Tur gut, 1996). 16

30 Gecekondu he m yat ayda, he m düşeyde esnek bir konutt ur ve barı ndırdığı nüf usun ekono mi k mekândaki hareketliliği ni ol duğu gi bi yansıtır ( Şenyapılı, 1998). Gecekondu aileleri işlevsel farklılaş ması az, yoğun mekanl arda yaşa makt adır. Bu işlev sı kışı klı ğı, her ne kadar yer darlığı ve nüf us yoğunl uğunun kaçınıl maz bir sonucuysa da, kısıtlı mekanı kullanmada belirli bir yeğl e me sıralaması göze çarpmakt adır. Çocukl ar i çi n özelleş mi ş mekanlar ile sabit bir yat ma düzeni en vazgeçilir unsurlar dur umundayken, çok işlevli ot ur ma odası ve konuk odası dahil alıcı kullanı ml ar gi bi görün mekt edir( Özsoy, 1993) Gecekondu ol gusu kuşkusuz t üm sosyal ol gul ar gi bi kar maşı k bir yapı ya sahi ptir ve geçir miş ol duğu dönüşü m salt ekono mi k boyut a bağl anarak açı kl ana maz. Bu dönüşüm i çi nde son derece öne mli sosyal ol ay, sorun ve gerili ml er, politi k ve kült ürel boyutlar, kendi içi nde ve çeşitli kent öğel eri ile farklı ilişki ağl arı vardır(şenyapılı, 1998). Gecekondu böl geleri, kentte köy yaşa mı nı n yeni den üretildi ği alanlar ol arak tanı ml anmı ştır. Özellikle il k ortaya çı ktı ğı zamanl arda gecekondul ar, kentleri n modern gör ünt üsünü bozan, kenti n hi z met olanakl arı nı zorlayan, kentli ti pi ne uy mayan i nsanl arı n barı nağı ol arak gör ül erek t epki t opl a mı ştır. Gecekondunun kırsal kökenli i nsanl arı nı n henüz ekono mi de öne mli bir rol üstlenme mi ş olması yl a da pekişen bu ol umsuz yaklaşı m, za manl a yeri ni, gecekondul ara bir oy deposu ol arak yakl aşan politikacıları n eli nde ve göçl eri n hem ür etici he m de t üketici ol arak pi yasaya katıl mal arı yla ekono mi ye gi derek artan kat kıları sonucunda, göz yu mucu bir anl ayışa bıraktı. Ama eski kentli ni n gecekonduyl a sorunu hiç bit medi. Kentleri n köyl eş mel eri, gecekondul ar hakkı ndaki ana söyl e ml erden birisi ol du. Gecekondul ar, kentteki köyl üler olarak tanı ml ana gel di(işı k, Pı narcı oğl u, 2001). Kent e göç mekl e göçen aile he men değiş mez. Geliş mekt e ol an t opl uml arı n kentleri ne aile uzun süre eski fonksi yonl arı nı ve i çi ndeki ilişkileri değiştirerek yeni bi çi ml er, ilişkiler yaratarak sürdürür( Kıray, 1998). Başl angı çta köyl ül üğün çözül mesi yle kentlerde biriken kitleleri n za man i çinde kentli değerleri beni mseyecekleri, kentlileşecekl eri varsayılıyordu. Geçen süre i çi nde kentlerde biri ken bu kitleleri n i ki nci nesillerini n bile böyl e bir dönüşü mü gerçekl eştir medi kl eri ortaya çı ktı. Yeni kentliler kenti n fırsatları ndan yararlanmal arı na, si yasal mekani z mayı et kileyebil mel eri ne karşı n, kentin di ğer 17