Ekonominin Esasları TEKEL PİYASASI TEKEL PİYASASI. Tekel Piyasası

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Ekonominin Esasları TEKEL PİYASASI TEKEL PİYASASI. Tekel Piyasası"

Emin Korkmaz
5 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Ekonominin Esasları Tekel Piyasası TEKEL PİYASASI Tekel Üretimin % 25 inden fazlasının tek bir firma ya da birbirine bağlı firmalar grubunun elinde olduğu endüstri. Pür tekel Sadece bir satıcının bulunduğu endüstri. Giriş engelleri satıcı firmayı yeni rakiplerin piyasaya girerek pazar payı elde etmelerine karşı korur. TEKEL PİYASASI Talep eğrisi (ortalama hasılat eğrisi) aşağı eğimli olduğu için, marjinal hasılat eğrisi ortalama hasılat eğrisinin altındadır. Şekilde gösterilen tekel diyagramında marjinal hasılat eğrisi, orijinle ortalama hasılat eğrisinin yatay ekseni kestiği nokta arasında kalan mesafeyi ikiye ayırmaktadır. Tekelci firma marjinal maliyeti marjinal hasılata eşitlediğinde kar maksimizasyonunu gerçekleştirir. q0 kadar üretip P0 fiyatını koyması tekelci firmanın gölgelendirilmiş alan kadar aşırı kar elde etmesine yol açar. 1

2 TEKEL PİYASASI Firmanın; toplam hasılatı OPoAqo, toplam maliyeti OBCqo ve elde ettiği aşırı kar ise; BPoAC alanıdır. Tam rekabetçi firma gibi tekelci firma da kısa dönemde ortalama değişken maliyetlerini karşılamak zorundadır. Uzun dönemde de tekelci firma aşırı kar elde etmeye devam eder. Tekelci firmanın uzun dönemde de aşırı kar elde edebilmesi için endüstriye giriş engellerinin olması gerekir. Tekel Oluşumunun Nedenleri Tekelci firmaların uzun dönemde de aşırı kar elde edebilmelerinin çeşitli nedenleri vardır: 1. Tekelci firma doğal bir kaynağın tek sahibi olabilir. Örneğin bir ham madde arzını kontrol edebilmek etkin bir giriş engelidir. 2. Tekel devlet tarafından yaratılmış olabilir, dolayısıyla yasal bir tekeldir. 3. Patent ya da telif hakkı yoluyla belirli bir mal ya da hizmetin üretim hakkı sadece o firmada olabilir. Tekel Oluşumunun Nedenleri 4- Üretim süreci öyle olabilir ki ölçek ekonomilerinden tam olarak yararlanabilmek için yüksek bir üretim düzeyi gerekebilir. Bu nedenle piyasaya yeni giren firmalar yüksek üretim maliyetleriyle karşılaşacakları için rekabet etmekte zorlanabilirler. 2

3 Tekelin sağladığı avantajlar 1. Belli bir malın büyük bir üreticisi olması, tekelci firmanın tam rekabette mümkün olmayan ölçek ekonomilerinden yararlanabildiği anlamına gelir. Tekelci firma marjinal maliyeti (MC) ve marjinal hasılata (MR) eşitleyerek qm kadar üretmekte ve Pm fiyatından satmaktadır. Ölçek ekonomileri o kadar büyük olabilir ki, tekelci firmanın üretimi tam rekabetçi endüstriden daha fazla,fiyatı ise daha düşük olabilir Tekelin sağladığı avantajlar 2. Tekelci firmanın uzun dönemde aşırı kar elde etmesi, ürün kalitesini iyileştirmek amacıyla kaynaklarının bir kısmını Ar-Ge ye yöneltmesine yol açabilir ve bu durumdan toplum da yararlanır. Tekelin sağladığı avantajlar 3. Tekelci durumda aşırı karların varlığı, bu firmaların inovasyon yapmalarına ve böylece sadece ürün kalitesini iyileştirmekle kalmayıp, yeni ürünleri de piyasaya sürmelerine yol açabilir 3

4 Tekelin dezavantajları 1. Birçok küçük firmadan oluşan tam rekabetçi bir endüstrinin kar maksimizasyonu yapan tekelci bir firma tarafından ele geçirildiği bir durumu düşünelim. Şekili kullanarak bunu analiz edebiliriz. Şekilde; D tam rekabet piyasasında endüstri talep eğrisini, S ise bireysel firma marjinal maliyet eğrilerinin (MC) toplamıyla elde edilen arz eğrisini göstermektedir. Tekelin dezavantajları Tam rekabet durumunda; üretilen mal miktarı qc, bütün firmaların koyduğu fiyat Pc dir. Eğer tam rekabetçi endüstri aynı maliyet ve talep koşullarına sahip olan tekelci firma tarafından ele geçirilirse, tekelci firma kar maksimizasyonunu gerçekleştirmek üzere marjinal maliyetini (MC) marjinal hasılatına (MR) eşitler. tekelci firma üretimini azaltarak (qm) fiyatını Pm ye yükseltir. Tekelin dezavantajları 2. Tekeller giriş engelleri nedeniyle uzun dönemde de normal karın üzerinde kar edebilirler. Hasılatın tüketicilerden üreticilere yeniden dağılımını ifade eden bu durum eşitliğe aykırı olması nedeniyle eleştirilebilir. 4

5 Tekelin dezavantajları 3. Giriş engelleri nedeniyle tekelci firmaların rekabet baskısı yaşamıyor olması mal kalitesini düşürebilir. Rekabetin firmaları etkin olmaya zorladığı ve uzun dönemde firmaların ortalama maliyet eğrisinin en düşük noktasında faaliyetlerini sürdürdüğü tam rekabetçi piyasalarda durum farklıdır. FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Aynı mal için belirli tüketicilere diğerlerinden daha yüksek fiyat uygulanmasıdır. FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Piyasalar örneğin bir ihracatçının yurtiçi ve yurtdışı piyasalarda farklı fiyat uygulaması gibi coğrafi olarak farklılaşabildiği gibi, araba otoparklarının farklı zaman dilimleri için farklı tarife uygulamaları şeklinde zaman süresi açısından da farklılaşabilir. 5

6 Tüketici artığı Tüketicilerin bir mal için vermeye razı oldukları fiyat ile ödedikleri fiyat arasındaki fark. Söz konusu olan mal Po fiyatından q0 adet satılmaktadır. Bununla birlikte bazı kişiler aynı mala Po üzerinde bir fiyat ödemeye razı olabilirler. P1 fiyatını vermeye razı olabilecek kişiler de olabilir. Bu durumda talep eğrisinin altındaki ve p0 fiyatının üzerindeki gölgeli alan tüketici artığı olarak adlandırılır (ABC alanı). Birinci derece fiyat farklılaştırması Tam fiyat farklılaştırması da denir. Firma malın her birimini ayrı satar. Her tüketiciye ödemeye razı olduğu en yüksek fiyatı uygular. Marjinal maliyetin (MC) sabit olduğunu varsayarsak, kar maksimizasyonu yapan tekelci firma Pm fiyatından satmak üzere qm kadar üretir (fiyat farklılaştırmasından önce). p Tam fiyat farklılaştırması yapıldığında tüketicinin bu mala vereceği en yüksek fiyat P1 dir. Birinci derece fiyat farklılaştırması Bu birim satıldıktan sonra ikinci birim biraz daha düşük bir fiyata(p) satılır ve böylece devam eder. Bu şekilde tekelci firma E noktasına kadar üretime devam eder, o noktada satılan miktar q1 dir. Sonuçta tekelci firma tam fiyat farklılaştırması yoluyla tüketici artığının tamamını ele geçirmiş olur. p Tam fiyat farklılaştırması gerçek dünyada yaygın değildir, en azından tekelci firmanın tüketicilerin tam olarak ne kadar ödemeye hazır olduklarını anlamak için talep eğrisinin biçimini bilmesi gerekir. 6

7 İkinci derece fiyat farklılaştırması İkinci derece fiyat farklılaştırması ilk grupta tüketilen malın her birimi için standart bir fiyat(p1) uygulanmasını, sonraki grup mal için ise daha düşük bir fiyat(p2) uygulanmasını ve bunun böyle devam etmesini ifade eder. Bu nedenle bu uygulama blok fiyatlama olarak da adlandırılır. Bu şekildeki fiyatlama ile tekelci firma tüketici artığının tamamını değil ancak bir kısmını alabilir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırması Üçüncü derece fiyat farklılaştırmasının yapılabilmesi için piyasanın her birine farklı fiyat uygulanan iki ya da daha fazla tüketici grubuna ayrılmasının mümkün ve karlı olması gerekir. Mümkün olabilmesi için firmanın, tüketicilerin piyasanın yüksek fiyat uygulanan bölgesinden düşük fiyat uygulanan bölgesine geçmelerini engelleyebilmesi gerekir. Bir başka deyişle piyasaları birbirinden ayıran engeller olmalıdır. Bu tür engeller arasında coğrafi mesafe (yurtiçi /yurtdışı piyasalar), zaman (yoğun saat/ yoğunluğun az olduğu saat), kişisel özellikler (genç/yaşlı) sayılabilir. Karlı olabilmesi için piyasanın her bölgesinde talebin fiyat esnekliği farklı olmalıdır Üçüncü derece fiyat farklılaştırması Şekilde büyük bir tekelci firmanın bir bölgede üretim yaparak, talebin fiyat esnekliği farklı olan A ve B gibi iki ayrı piyasada sattığı varsayılmıştır. B piyasasında A piyasasına göre talebin fiyat esnekliği daha yüksektir. Toplam piyasa marjinal ve ortalama hasılat eğrileri, bireysel piyasa marjinal ve ortalama hasılat eğrilerinin yatay toplamıyla elde edilmiştir. Tek bir bölgede üretim yapıldığında bir tane marjinal maliyet (MC) eğrisi söz konusudur ve Qm kadar üretilip Pm fiyatından satılarak kar maksimizasyonu gerçekleştirilir. 7

8 Üçüncü derece fiyat farklılaştırması Kar maksimizasyonu koşulu, toplam üretimin marjinal maliyetinin (MC), piyasanın farklı kısımlarındaki marjinal hasılata (MR) eşit olmasıdır: MCA+B = MRA+B Şekilde toplam üretim miktarı Qm, piyasanın A kısmına QA, B kısmına ise QB gidecek şekilde dağıtılmalı ve bu piyasalarda sırasıyla PA ve PB fiyatlarından satılmalıdır. Pür tekel durumunda piyasada mal üreten tek bir firma vardır ve giriş engelleri yeni firmaların piyasaya girerek pazar payı elde etmelerine engel olur. Giriş engelleri çeşitli biçimlerde olabilir. Bunların en önemlileri doğal ve yasal engellerdir. Giriş engellerinin az olduğu yarışılabilir piyasalar durumunda büyük firmalar da rekabetçi firma gibi davranabilir. Fiyat farklılaştırması belli bir pazar gücüne sahip firmaların aynı mal ya da hizmet için belirli tüketicilere daha yüksek fiyat uygulamasıdır. Fiyat farklılaştırması firmaların tüketici artığının bir kısmını ya da tamamını elde etmelerini sağlar. 8

9 Fiyat farklılaştırmasının çeşitli biçimleri vardır. Birinci derece fiyat farklılaştırması firmanın her malını ayrı ayrı, tüketicinin ödemeye razı olduğu en yüksek fiyattan satmasıdır. İkinci derece fiyat farklılaştırması firmanın birinci grup malı belirli bir fiyattan sattıktan sonra, ikinci grup mala daha düşük fiyat koyması ve bunun böyle devam etmesidir. Üçüncü derece fiyat farklılaştırması firmanın tüketicileri belirli gruplara ayırarak, aynı mal için her gruba farklı fiyat uygulamasıdır 9

Benzer belgeler

Ekonomi I FĐRMA TEORĐSĐ. Piyasa Çeşitleri. Tam Rekabet Piyasası. Piyasa yapılarının çeşitli türleri; Bir uçta tam rekabet piyasası (fiyat alıcı),

Ekonomi I FĐRMA TEORĐSĐ. Piyasa Çeşitleri. Tam Rekabet Piyasası. Piyasa yapılarının çeşitli türleri; Bir uçta tam rekabet piyasası (fiyat alıcı), Ekonomi I Tam Rekabet Piyasası FĐRMA TEORĐSĐ Bu bölümü bitirdiğinizde şunları öğrenmiş olacaksınız: Hasılat, maliyet ve kar kavramları ne demektir? Tam rekabet ne anlama gelir? Tam rekabet piyasasında