Cankoz çkd Totur ayda, suvuk ayda, Karn horlab, cerni crb, suvuk ayda. Ay kuvand, kün cand, suvuk ayda. Cer canad, karv ald, Totur ayda, suvuk ayda.

Transkript

1 Giri Halk edebiyat, Karaçayllar ve Malkarllarn hayatnda, yaz ve matbaadan önce, çok büyük yer alm; azdan aza, nesilden nesle geçen, halkn sevinçli, hüzünlü günlerinde cesaret ve güç veren bir yol arkada olmutur. Halk, hayatnn zorluklar içinde de gönülden yaplm bu eserleri kaybetmemi, bu güne kadar korumutur. Dallarn yürek zenginliklerini açklamada halk edebiyatnn anlam çok büyüktür. Asrlar boyunca halk edebiyat eserlerinde halkn kaderi, tarihi, psikolojisi, adet-töreleri, dünyalarnn anlam vb. gösterile gelmitir. Bunlarda biz halkn, hayata bak ve duygularnn zamana göre nasl deierek geldiini görüyoruz. Halk, kendi yürekten duygularn, güzel dileklerini, umutlarn, aclarn, nasip ve doruluk için nasl ura verdiini de onlarda tasvir etmitir. Ksacas, halk edebiyat hem halkn hayatn, tarihini bilmemize yardm etmekte, hem de onlar gelecek nesiller için korumaktadr. Halk eserlerinin Karaçay- Malkar edebiyatnn kurulmas ve büyümesinde anlamlarnn çok büyük olduuna, Möçülam Kâzim, Semenleni Smayl, +ahmurzalan Said, Otarlan Kerim, Kuliylan Kaysn, Bayramuklan Halimat, Zumakullan Tanzilya gibi büyük air ve yazarlarn, eserlerinde halk edebiyatndan geni ölçüde faydalanmalar ahitlik ediyor. Halk edebiyatnn, yetien neslin eitimindeki deeri de çok büyüktür. Dallar her zaman sözün deerini iyi bilmilerdir. Güzel "crlar" (halk arklar), mehur Nart "tavruhlar" (efsanevi hikayeler), harika "çomaklar" (masallar), derin anlaml "Nartsözleri" (atasözleri), uurlu "beik crlar" (ninniler) ve "allar" (dualar), halkn genç nesillerine her zaman örnek olmulardr. Bunlar çocuklarn insani duygularnn gelimesine neden olmu; halk ve vatan sevgisini öretmi, yiitlie, terbiyeye, dostlua, dorulua, özgürlüe, kimsenin hakkn yemeden, büyüe hürmet, güçsüze yardm edip, namuslarn koruyarak yaamaya çarmlardr. Kendi halk eserlerini iyi bilmeyen insan, ana dilinin zenginliini, güzelliini de tam olarak bilemez. Karaçay-Malkar halkbiliminde, dallarn gö- nülden yaplm bu eserlerinin, yap ve anlamlarna göre ayr bölümlere, türlere ayrlmas ii daha önce gerektii gibi yaplmamtr. Onun için biz, burada dünyann halkbilimi tecrübesinden de yararlanarak, Karaçayllar ve Malkarllarn halk edebiyat eserlerini, kurulu ve anlam farklarna göre bölümlere, türlere ayrmaya çaltk. Bunun yamsra halkbilimimize de baz yeni terimler ilave ettik 1. Mitoloji ve adet-gelenek-töre iirleri (Mif em adet-töre poeziya / Mifologiçeskaya i obryadovaya poeziya) : Putperest dönem iirleri; Büyü arklar; Büyü sözleri, dualar, dilekleri; Avclk ile ilgili iirler, vb. 2. Adet ve törelerle ilgili iirler (Adet-töre bla baylaml poeziya / Obryadovaya poeziya) : Yln dönemleri, mevsimler ile ilgili iirler, Ev hayat ile ilgili iirler, vb. 3. Nart Destanlar (Nart Epos): Nart arklar; Nart tavruhlar (hikaye ve efsaneleri). 4. Masallar (Çomakla / Skazki) : Mitolojik masallar; +artc masallar; Hayat, adet-töre ile ilgili masallar; Hayvanlarla ilgili masallar; Kurnaz lk ve yalanla ilgili masallar. 5. Masal olmayan, sözlü halk eserleri (Çomak bolmaan, kara söz bla aytlan halk çarmala / Neskazoçnara proza): Mitoloji; Tavruhlar (Hika yeler ve eski zaman hikayeleri); Destanlar; Söy lentiler; Tabiat üstü güçlerle ilgili hikayeler; Gerçek hikayeler; Nasihat hikayeleri; Novellalar, Mizahi, alayl hikayeler, vb. 6. arklar (Crla): Çalmayla ilgili arklar; Tarih-kahramanlk arklar (Saldrlar ve baskn larla ilgili arklar; Zenginlere, asillere, Çar'n askerlerine kar arklar); Ackl (ballada) arklar; Ak arklar; Iynarlar (maniler); Aytlar (Deyi ler); Küyler (Atlar); Komik, alayc arklar. 7. Halk edebiyatnn küçük türleri: Al ve karglar (Dua ve beddualar); Antlar (Yeminler); Irslar (Uursuz saymalar); Semboller, iaretler, yormalar; Nart sözleri (Atasözleri) ile Nart hika yeleri; Kanatl sözler; Bulcutuvlar (Oyalayc te kerlemeler); Kozutuvlar (Kzdrmacalar); Sanavlar (Saymacalar); Tilburuçlar (Tekerlemeler). 8. Zikirler (Dini iir ve ilahiler).

2 (-1-) Eski zamanlarda Karaçayllar ve Malkarllar, Tanr'nm (Teyri) yansra, her eye; gökyüzüne, yeryüzüne, sulara, talara, ormana, hatta deiik hastalklara hükmeden ayr ayr doa üstü varlklarn mevcudiyetine inanrlard. Dallar, bu tanrlara tapnma amaçl olarak, pek çok deiik eyler yapmann dnda, ölümcül hastalklar, ktlk ya da ksrlk gibi üzücü durumlarda da kurban kesip, dilekte bulunurlard. Karaçay- Malkar halknda bu dönemlerin izlerini tayan pek çok töre ve adetler bugün de yaamaktadr. Meselâ ilkbaharn gelmesi, doann yenilenmesi ile ilgili töreler arasnda, gökyüzünün ilk kez gürlemesinin ilan edilmesi adeti vard. Çocuklar, ev ev dolap, öyle ark söylerlerdi: Bu ayn- Totur ayn, Üyünde bolsun baln, mayn, Cazg künüfi bolsun Sanna ourlu! Bu ayn-totur ayn, Evinde olsun baln, ya*n, Bahar günün olsun Sanahayrl! Sülale- sülale, köy- köy toplanlr, yal- genç dileklerde dualarda bulunur, toplu tapnmalar düzenlenirdi. Kurban etlerinin kaynad kazann etrafnda dönülüp, ürün ve tokluun, imein, gök gürlemesinin tanrlar Çoppa'nn, Eliya'nm, +ibila' mn erefine arklar söylenirdi. Onlarn inanna göre, mahsulün nasl olaca bu tanrlarn ellerindeydi. Kurban için yaklan atein üstünden atlanrd; dünyann çou halklar gibi, Karaçayllar ve Malkarllar da atein, salk, güç- kudret verdiini-, hastalklardan, felaketlerden koruduuna inanrlard. Yeni yeermi otlar suya batrp, birbirlerine datrlard. Bu da gök gürlemesine inandklar gibi bir inançlaryd. Daha k souklar bile geçmeden, topraktan en önce çkt için kardelen çiçei de özel güçleri olan bir bitki saylrd. Malkar'da yaayan Ulba sülalesinden çok yal bir kadm bize, "Biz bu ilkbahar çiçeini çok severdik"- demiti. Bu kadn topraktan en önce çkan otlara öyle hitap ediyordu: Çz,çz, Buv kibik malla kuv bolub turamda. Çz, çz- mallan toyduruuz!" Çkn, çkn Geyik gibi hayvanlarmz kuruyup duruyorlar. Çkn, çkn- hayvanlarmz doyurun!" Malkar'da kardelen çiçeinin ayr bir bayram da vard. O gün yal kadnlar ile çocuklar kardelenleri toplayp, suya atar; köy içinde ark söyleyerek dolarlard: Cankoz çkd Totur ayda, suvuk ayda, Karn horlab, cerni crb, suvuk ayda. Ay kuvand, kün cand, suvuk ayda. Cer canad, karv ald, Totur ayda, suvuk ayda. Kardelen çkd Totur aynda, so*uk ayda, Kan yenip, yeri çatlatp, so*uk ayda. Ay sevindi, güne parlad, so*uk ayda. Toprak canland, güç ald, Totur aynda, so*uk ayda. Köyde her avluya girip, kardelen suyunu, insanlarn, hayvanlarn üzerlerine serpiyorlard. Gelin olan evde ise, gelinin üstüne suyu serperken öyle dua ederlerdi: Krdk kibik üylennin, Maln, clm kaynasn, Sabiylerin cankoz kibik cltrasn! Bu ot gibi evlenesin, Hayvann, ömrün çok olsun, Çocuklarn kardelen gibi ldasn! Çegem vadisinde ise, Totur'un tann olduu yerde, Totur'un ilk aynda kurbanlar kesilip, tan etrafnda dönülüp, Tanr Totur erefine dans edilip, arklar söylenirdi. Ardndan da sülalenin büyüü taa dönüp öyle dilekte bulunurdu: Babzda kök teyrisi, Tübübüzde cer teyrisi. Ala bizge bolua, Amanlk etsek, ala bizge urua. Tilek tiley kelgenbiz, Kabil etsen süyebiz. Ba urabz Totura, Totur, bolu halkna! Bamzda Gök Tanrs, Altmzda Yer Tanrs. Onlar bize yardm ediyorlar, Kötülük yapsak, onlar bize kzyorlar. Dilek dilemeye geldik, Kabul etmeni istiyoruz. Bavuruyoruz Totur'a, Totur, yardm et halkna! Ardndan, deiik oyunlar, at yarlar düzenleyip, dans ederek, birbirleriyle yarrlard. Gençler, "Teke"adl bir komik tipin liderliinde ev ev dolarlar; "Ozay" (bereket tanrs) arks ve

3 baka arklar söyledikleri için güppe (hediye, ücret) isteyerek, akalap, güle oynaya, hediyeler alarak gezerlerdi. Güppe bermey, bizni artha kaytarsaft, Bitmey kalsn saban sürgen özenin, Güppe vermeden bizi geri çevirirsen,, Yetimeyip kalsn tarla sürdü*ün vadin, Diyerek, dualarla birlikte beddualar da söylerler; bir tek evi bile hediye vermeden brakmazlard. Zamanla "Ozay", "Güppe", "+ertmen" gibi putperestlik arklarnn kutlama- bayram taraflar unutulup, çocuk oyunlarna dönütüler. Yukar Malkar vadisinde ise bu halk bayramna "Gollü "denirdi. Bu bayram, topran bitkilerin, tarmn ve mahsulün tanrs Gollu'ya adanrd. Putperest dönemlerde, Karaçayllar ve Malkarllar, çou halk gibi baz aaçlara da tapnmlard. Malkar'da Ravbaz'ya, Karaçay'da ise Ayterek ve Carnz Terek'e tapnlrd. Halk bu aaçlar tanrlar ile eit görürdü. Onlara inanç çok güçlüydü. 19. yüzyln sonlarnda bile, Malkarl yallar: "Allah seni canna okuna bolsun, Ravbaz meni canma bolayedi ans!.." (Allah da senin yannda olsun, Ravbaz benim yanmda olsayd keke!..) derlerdi. Bu kutsal aaçlara çok sonralar bile dokunulmazd. Karaçayllar "Carnz Terek'e dokunan lanetlenir, ölür"- diye inanrlard.,, Ravbaz'nn, Canfuz Terek'in etrafmda çeitli bayramlar yaplrd. Bazen tüm halk bir arada, bazen bir sülale ya da aile, bazen de tek tek ahslar, bu aaçlarn yanna gelip, derdini anlatp, yalvarrd. Kimi havalarn düzelmesi gibi eyleri herkesin içinde açkça diler, kimileri de içlerinden gizli dileklerde bulunurdu; hastalktan kurtulmay, sevdiine kavumay, ya da çocuunun olmasn. Tarlaya çklmadan önce Karaçay'da Cannz Terek'e kurban hissesi getirilir, arklar söylenip, oyunlar oynamr, dans edilirdi. Daha sonra gurup lideri, Cannz Terek'e adayarak, yine kurbanlar kesmeyi vaad ederek dilek dilerdi: Biz saban za çabz! Kalacüknü sndrmayn, Sabanbzn sen sürdür, Urluubuznu sen bittir! Biz tarlaya çkyoruz 1. Karasaban krmadan, Tarlamz sen sürdürt, Tohumlar sen iyi çkart! Karaçayllar ve Malkarllarn eski yaantlarnda ta ve kayalara tapnma da ayr bir yer tutard. Bu adetin çok deiik uygulamalar vard. Ta genellikle belli tanrlarn yerine konurdu. Belli bir kaya bir tanrmn ismini tayp, halkn düüncesine göre o tanrnn hizmetini görüyordu. Çoppa' nm, Bayrm'n, Apsat'mn, Atotur'un, Eliya'nm talarnn yannda çeitli törenler düzenlenirdi. Hastalklardan kurtulmak, iyi ürün ya da yamur istediklerinde, bu tanr kayalarmdan yardm beklerler, yalvarrlard. Bayrm'm ismini tayan kayalar Malkar ve Karaçay'da pek çoktu. Bayrm, sadece Malkar ve Karaçay'da deil, dier baz Kafkas halklarnda da, ailenin, anneliin tanrçasyd. Ocak ateini koruyan, eve nasib, bereket, ksmet veren hep Bayrm Prenses'ti. Bunun gibi eyler dileyenler ona yalvarmaya giderlerdi. Yukar Çegem'de Bayrm kayasna ksr kadnlar tapnrlard. Ona deerli yiyecekler ile birlikte bir de ku tüyü götürüp, öyle yalvarp dilekte bulunurlard: Bayrm, sanna kelgenme, Ba urama tileyme, Bu tük kibik kuv etme, Har tügü sayn manna Bir sabiy ber, cazksn! Teyri da tilegimi kabil etsin! * X- * Bayrm, sana geldim, Bavuruyorum, diliyorum, Bu tüy gibi kurutma, Her teli kadar bana Bir çocuk ver, merhamet et! Teyri da dile*imi kabul etsin! Bu tür dilekler Çoppa kayasna da söylenirdi. Kayalarn salk verme gücüne de inanlrd. Meselâ, kzamk ve dier hastalklara yakalananlar, Yukar Çegem'deki Krna veya Eliya kayalarnn yanna götürülerek tedavi edilmeye çallrd. (-2-) Halkla, aileyle, mal- mülk idaresiyle ilgili çeitli kaya ve aaca tapnma törelerinin yansra, tabiat ve mevsim deiikleriyle ilgili putperest töreler de vard. "Kürek Biyçe" (Kürek Prenses) bunlardan biridir. Kuraklk ba gösterdiinde, yal kadnlar ve çocuklar, bir kürei kadn gibi giyindirip, köyün içinde dolarlar; evlerin avlularna girip, kürei yere vurup: Biz küyebiz, ölebiz, Cavun cavsa süyebiz. Kürek biyçeden cavun tileybiz, Biz yoruyoruz, ölüyoruz, Ya*murun ya*masn istiyoruz. Kürek Prenses 'ten ya*mur diliyoruz,

4 diye ark söylerlerdi. Her ev bu toplulua et, ekmek, yumurta gibi eyler verirdi. Daha sonra herkes güle- oynaya, rmak kysna toplanr, Kürek Prenses'i suya atar, birbirlerinin üzerine su atp slatrlard. Buna "Suv Almak" (Su Dei Toku Etme) denirdi. Ardndan bir eee yine kadn kyafetleri giydirilir; rmakta ykanp, aynaya baktrtlrd. Neeli bir oyuna benzeyen bu töre, yeme- içme ve büyük bir kutlama ile biterdi. Malkar ve Karaçay'da yamur isteme adeti, yamur, yldrm ve gök gürlemesinin tanrlar Çoppa, Eliya ve +bla ile ilgiliydi. Malkar'da "Çoppaa Barv" (Çoppaya Gidi) denen bir adet vard. Çoppa'y temsil eden bir kayann etrafnda dönülüp, dans edilerek, öyle yamur dilenirdi: Oyda, Çoppa! Teyriden sora, sen Teyri! Kzvluknu kuv keri! Cavunlan iy beri, Bir kandrç sen cerni! Sabanlan orduran terek, Cavunlan cavduran terek! Bitev duniya boland aç, Canfiur eikni ken aç. Kök canasn, canasn, Erlay cavup balasn! Oyda, Çoppa! Tanrdan sonra, sen tanr! Kurakl* geri kovala! Ya*murlar gönder buraya, Topra* bir kandrsana suya! Ekinleri hasat ettiren a*aç, Ya*murlar ya*dran a*aç! Bütün dünya olmu aç, Ya*mur kapsn geni aç. Gök gürlesin, gürlesin, Hemen ya*p balasn! Karaçay'da ise yamur Canfiz Terek'ten dilenirdi: Türk halklarnn çounda olduu gibi Malkar ve Karaçay'da da, aslnda asl tanr Teyri'ye tapndrd. Ona övgüler düzülür, ona yalvarlr, dilekler dilenirdi. "Yamur tanrs da ona itaat eder.." deyip, yamur ondan istenirdi: Ullu Teyri! Can Teyri! Bulutlan iy Teyri, Cavunlan cavdur Teyri! Büyük Tanr! Can Tanr! Bulutlar gönder Tanr, Ya*murlar ya*dr Tanr! Putperestlik ile ilgili çeitli adetler, kurbanlar, tapnmalar, dilekler, yalvarlar hepsi de bir umuda yönelikti; halkda tokluk, salk, bereket olmas umuduna. Çok öncelerden beri yürütülen adetlerin, dualarn amac da buydu. Bu tür adet- töreler, sözün gücüne snrsz bir inanc gösteriyordu. Söz, zenginlik, rahatlk, nasib de verebilir, hepsini yok da edebilir diye inanlyordu. Karaçayllar ve Malkarllar çok eski zamanlarda avclk ile hayatlarn sürdürürlerdi. Bu yüzdendir ki tapnma ve inançlarnda, halk edebiyat eserlerinde, dalarn, ormanlarn, vahi hayvanlarn sahibi, avclk tanrs Apsat'ya geni yer verilirdi. Apsat'nn görünüü de halkn zihninde deiip, yenilenerek gelmiti. Muhtemelen, önceleri insanlarm tapt beyaz bir da keçisiydi. Sonralar ise, uzun beyaz sakall, heybetli, ihtiyar bir insan yüzlü tanr olarak tasvir ediliyor, "Geyiklerin Sahibi" olarak anlatlyordu. Avclar Apsat'nn kz Baydimat- Fatimat'a da tapnrlar, bedduasndan korkarlard. Avclar Apsat'ya adayarak kurbanlar keser, dualar edip, onu kendilerinin tarafna çekmeye çalrlard. Meselâ, ilkbaharda, geyik avna çkmadan önce, Yukar Çegem'de Apsat'y temsil eden kayann olduu yerde, kurban kesip, Apsat'nn erefine dilek, dua arklar söylerler, tan çevresinde dönerek dans ederlerdi. Karaçay- Malkar halk edebiyatnda Apsat ve çocuklaryla ilgili ilginç hikayeler vardr. "Apsat Kona (Apsat Misafiri)" denilen hikaye onlardan biridir. Avclkla ilgili arklar ("Cantuvan", "Biynöger'in arks") çok eskiden beri bilinir. Bu arklarda Apsat'nn, hayvanlarn gereksiz yere ve çok fazla avladklar için, avc Biynöger ile Cantuvgan'dan intikam al konusu ilenir. Malkarllarm Apsat'nn yansra Atotur adnda bir tanrlar daha vard. Atotur, kurtlarn, avclarn ve çobanlarn tanrsyd. Çegem vadisinde "Atotur'un Ta" adl, onu temsil eden bir kaya vard. Avclar ava çkarken, oklarndan bir tanesiyle yol azklarndan bir ksmn bu taa brakp, öyle dilekte bulunurlard: SenApsatmsakçssa, Kiyikleni tillerin bilese, Tokluubuznu, açlbzn da bilese. Gabululan köbün ber, Apsata hapar ber,. Tilegibizni kabil et! Sen Apsatnnkoruy uçuusun, Geyiklerin dilini bilirsin, Toklu*umuzu açl*mz da bilirsin. Geyiklerin ço*unu ver, Apsatya haber gönder, Dile*imizi kabul et!

5 Av dönüünde de, kayaya ükran bildirip, geyik etlerinden pay brakrlard. Halk Atotur'a öylesine inanp yüceltirdi ki, o kayann yanndan geçen atllar, attan inip sayg göstermeden gitmezlerdi. Halk bugün bile öyle söylüyor: Ogar atdan tü, Töben atdan tü. Atoturda tilekbla atdan tü! Yüksek attan in, Alçak attan in, Atotur 'da dilek ile attan in! "Atotur" adl arkda Prens Batok, bu kayann o kadar güçlü olduuna inanmayp kamçs ile vurur. O srada kayann altndan bir ar uçup çkar ve Batok'u srr. Bey bu srkla hayatn kaybeder. Eski zamanlarda Karaçay- Malkar halk, kz verirken, gelin alrken, çeitli ilginç adetler yürütürlerdi. Bunlarda çeitli ark ve dualar kullanlrd ancak bu arklarn çou korunamamtr. Gelini almaya giderken, evinden çkartrken, yeni evine sokarken, duvann üstündeki örtüleri alrken hep "Orayda" söylenirdi. Malkar da köylerinde "Tepena"mn söylenmedii, oyununun oynanmad düün olmazd. Bu "Orayda" ile duay, ark ile dans birletiren büyük bir mutluluktu. "Tepena"da dua ve iyi dilekler söylenirken, "Sandrak"adl arkda ise insanlar güldüren, aka ve espriler yer alrd. Bu arkyla, insana yakmayacak özellikler, korkaklk, kskançlk, cimrilik, kibirlilik, Tamahkârlk, açgözlülük yerilirdi. Sandrak'm sözleri bazen, oyun ve akadan, bedduaya dönüür; bazen dev dualara yer verilirdi. Sandrak arksn söyleyen, adeta bir palyaço gibi, düünün büyüü dahil uygun gördüü herkesle dalga geçip, espriler yapabilir, hatta beddualar edebilirdi.. Ama herkes bunlara gülüp geçer, ciddiye alp sinirlenen olmazd. Önceleri "Tepena", "Sandrak", "Gollü" adl dansl arklarn belli söyleni usûlleri, kurallar ve zamanlar vard. Ama, geçen zaman içinde bunlar unutuldu ve onlar da çocuk arklar, ninniler, maniler, oraydalar ve halk edebiyatnn dier türleri gibi, halk içinde yaygn biçimde söylenmeye baladlar. Artk onlar her zaman söylenip, oynanabiliyorlard. Halk bunlar baka arklara, danslara ekleyip çkartarak iyice deitirdi. Böylelikle belli adet- töreler ile ilgili özel ark ve danslar deiip, baka anlamlar alarak, sradan elence, düün arklarna dönütüler. (-3-) Malkar- Karaçay Nart arklar ile hikayeleri, tüm Kafkas halklarnda yaayan Nart Destan'nn bir daldr. Bunlar konularna göre öyle ayrmak mümkündür: 1. Nartlann hayat biçimlen: Örüzmek, Sosuruk ve Satanay ile ilgili hikayeler, arklar. 2. Sülale kökenleri: Debet, Alavan, Karaavay, Açey olu Açemez. 3. Destanda isimlerine az rastlanan nartlar: Sozukku, Raçkav, Srdan, Nöger, Açtilli Gilâhsrtan, Çüyerdi, vd. 4. Nartlann yok oluu: Bu bölümlerin her birinde Nartlann hayatlarnda neler olduu, çocukluklar, ilk yiitlikleri, evlilikleri, kötü talihle ve kanl dümanlarla uralar, mücadeleleri gibi konularda, çeitli hikayeler, arklar vardr. Karaçay- Malkar Nart hikayeleri halkn aznda iir ile, düz konuma ile veya her ikisi kark söylenmekle beraber, Türk- Mool halklarnn çounda olduu gibi, çounlukla ark formunda yürütülürdü. Nart kahramanlarnn tasviri, eski destann yiitlik- epik estetii ile ilikilidir. Nart kahramanlarnn çounun olaanüstülükleri, sradan insanlara benzememeleri, doduklar zamandan itibaren anlatlmaya balanr. Çok tannm Nartlar, eski halkn inanna göre, ilginç biçimlerde yaratlmlardr: Debet, Yer Tanrs ile Gök Tanrsnn oludur. Satanay'n babas güne, annesi aydr. Örüzmek gökyüzünden düen bir kuyruklu yldzn içinden çkmtr. Sosuruk kayadan domutur, babas ise bir çobandr. Karaavay, Debet'in torunudur, annesi bir devdir. Bu gibi eyler eski mitoloji ile de ilikilidir. Onlarn böyle ilginç doumlarndan, bakalarna benzemeyen mehur insanlar olacaklar, büyük yiitlikler yapacaklar önceden sezilir. Meselâ; Debet'in kalbi de, kan da atetendir; atein, talarn, canavarlarn da dilini bilir. Satanay'n haberi olmadan Nartlarda hiçbir ey yaplmaz. O sadece olan deil, olacaklar bile önceden bilebilir, baka insann ekline girebilir. Ksacas, onun elinden gelmeyen ey yoktur. Sosuruk'a ok ilemez, onun dileklerini Tanr her zaman kabul eder. Karaavay, souktan, ateten korkmaz, kendisi de, at Gemuda da, görünülerini deitirebilir. Böyle ilginç ekillerde yaratlan Nartlar, insan artan bir çok eyi ustalkla yapabilmelerinin dnda, ilginç biçimlerde yaarlar ve büyük yiitlikler yaparlar. Bunlar Nart kahramanlarnn deerlerini yükselten ve halkn -özellikle yeni yetien nesillerin- karakter ve bilinçlerinin olumasnda etkili olan özelikleridir. Meselâ; erkek çocuk doduunda Nart tama

6 u doldurup, bu su ile doan çocuu ykayp: NartDebetçatemirçibol Karaavayça er bol, Nart Sosurukça çrak bol, Halkna iynak bol, Halkna tyak bol,- Nart Debet gibi demirci ol, Karaavay gibi yi*it ol, Nart Sosurukgibi akll ol, Halkna scak, yakn ol, Halkna dayanak ol,- diye dua edilirdi. Kz çocuklara ise u duay yaplrd: Satanaylay tolgan ay bol, Ban bolsun tolgan toy, An bolsun Cer Teyride bereket, Kermesin, ölmesin elinden, üyüfiden bereket. Satanay gibi dolunay ol, Bana olsun mükemmel bir dü*ün, Yiyece*in olsun Yer Teyrisi'nde bereket, Gitmesin bitmersin hiç köyünden, evinden bereket. Örüzmek ile Satanay Malkar-Karaçay Nart destannn özüdür diyebiliriz. Nartlarn kökeni bu ikisinden balar. Ol Satanay boland nartla anas, Örüzmek da bolub nart askerni atas. O Satanay olmutu Nartlarn anas, Örüzmek de olup Nart askerin atas. Malkar-Karaçay destannda Örüzmek, sadece "Nart askerlerinin atas"olmakla kalmayp, onlarn lideridir de. Büyük güçleri olan, çok kuvvetli dev bir yapya sahiptir. Çocukluundan beri Nartlarn dümanlaryla mücadele ermitir. Yallnda da genç Nartlara örnektir. "Kart bolsam da Nartma.." (Yalandysam da Nart'm..) der, dev canavarlarn neslini tüketmek için savaa giderken. Örüzmek'in ei Satanay' Nartlar çok severler. Hikayelerde onun ad saygyla anlr. Satanay çok yöntemler, çareler bilir, Nartlara tavsiyelerde bulunup fikirler verir, yardmc olur. Nartlar da, Örüzmei de bir çok felaketlerden kurtarr. Nart kadnlarna, yünden iplik yapmay, elbise dikmeyi, boza yapmay, ekmek piirmeyi o öretmi; kuma dokuma tezgahn da o icat etmitir. "Nartlara yeni bir ey öretmedii tek gün geçmemitir..." denir, "Nartlarn Yeryüzünden Gökyüzüne Tanmalar" adl hikayede. Örüzmek, Nartlarn lideri olmasna ramen, Satanay'a danmadan, onun fikrini sormadan, kendi bana büyük ilere pek cesaret edemez. Nartlarn yaantlarnda Demirci Debet'in yapt ilerin kymeti nasl büyük ise, Satanay'n katklar da o kadar büyüktür. Nart halknn, dümanlarn Satanay'n tavsiye ve fikirleriyle, Demirci Debet'in ustalyla yendikleri, hikayelerin çounda söylenir. Dier Nart kahramanlar; Sosuruk, Alavan, Karaavay da, atei, suyu zaptedip, halk rahat yaatmayan çok bal dev canavarlar ile mücadeleler verirler. Mnsan etine doymayan, dev canavarlar yok edinceye kadar Nartlar mücadelelerini, savalarn brakmazlar. Onlar doruluun, iyiliin, savunuculardr. Souktan yok olmak üzere olan Nart yurduna, devlerden ate çalp getirme kahramanl, baka Kafkas milletlerinin Nart destanlarndaki gibi, Malkar- Karaçay destannda da Sosuruk ad ile ilikilidir. Onun yapt kahramanlk, Kzl Fuk'u öldürüp Nart yurduna hayat veren Örüzmek'in yiitliinden artta kalmaz. Dier Nart kahramanlar da- Açey olu Açemez, Raçkav, Nöger, Çüyerdi-, onlar kadar edepli, namuslu, güçlü, dillere destan Nartlardr. Karaçayllar ve Malkarllarm mitolojik kahramanlar olan Nartlar, gürete kimseye kendilerini yktrmayan, savata dümana kendilerini yendirmeyen, dayankl, güçlü, hile ve tuzaklara dümeyen, aklda kendilerine rakip tanmayan yiitlerdir. Halk hafzasnda, onlar dünyada yaayp gitmi gerçek insanlar olarak yer alr. Mnsanlarm aklnda kalc, derin anlaml, ksa, olgun, güzel söylenmi atasözlerine, halk bu yüzden "Nart Sözleri" demektedir. Karaçay-Malkar masallar anlamlan ve kurulularna göre birçok bölüme ayrlr: 1. Mitolojik masallar, 2. +artc, merak uyandran, ilginç masallar, 3. Hayat- adet- töre ile ilgili masallar, 4. Hayvanlarla ilgili masallar 5. Yalan ve kurnazlk masallar. Merak uyandran masallarda fantastik öeler büyük yer alr. Bu masallarn ba kahramanlar bakalarna benzemeyen, tannm insanlardr. Baz masallarda ise fakir bir adamn veya hann en küçük oludur ya da öksüzdür. Masallarn çounda kahraman ilk bata beceriksiz, gösterisiz bir insandr; bazen de, çok üengeç veya aptal gibi gösterilir; sonradan ise büyük kahramanlklar yapp, deerini yükseltir ve bütün halk artr. Masallarn sonunda tüm iyilikler ve zenginlikler

7 onun olur. ("Hann kiçi ca- Hann Küçük Olu", "Kültps- Görgüsüz", "Bjma Papah- Sümüklü Balk", "Zar karndala- Kskanç Kardeler", "Üç karnda- Üç Karde" v.b.) Karaçayllar ve Malkarllarm hayat- adet- töre ile ilgili masallarn anlamlarna göre ikiye ayrmak mümkündür: 1. Novella masallar (çok akll insanlar, kötü veya iyi kadnlar, birbirlerini sevenler v.b. ile ilgili masallar), 2. Satira ve mizahi masallar. Bu tür masallarda, yanl ile dorunun mücadelesinde her zaman doru galip gelir. Satira ve mizahi masallarn çounda, hanlarn, beylerin, zenginlerin, kötü kalpli insanlarn kskançlklar, sahtekarlklar tasvir edilir. Bu masallarn ana temas, satira, aka, alay ve mizahtr. Masallar arasnda Köse ile ilgili olanlar ayr bir yer tutar. Onun ismi ile hilekarlk, merhametsizlik, Tamahkârlk gibi insanlk d haller balantldr. ("Caçk bla Köse- Çocuk ile Köse", "Tirmençi Köse- Deirmenci Köse", "Üç karnda bla Köse- Üç karde ile Köse" v.b.) Hayvanlarla ilgili masallarn bazlarnda onlarn insanlarla ilikileri anlatlr; bazlarnda ise yalnzca kendi aralarnda olan olaylar yer alr. Bu masallarn çounda hayvanlar vastasyla, aslnda insanlarn kötü taraflar gösterilir. Masallarda her hayvann hali farkl verilir. Meselâ; tilki hiyleci, kötülükçü, yalanc; kurt ise merhametsiz, açgözlü, fenalkç, ve aklszdr. Ay ise, çok güçlüdür, ama biraz anlay kttr. Bu yüzden masallarda tilki onlar her zaman kandrp durur. Bunlarn yansra masallarda aslan, tavan, ku, bldrcn, koyun, keçi, öküz, köpek, eek, fare ve daha baka hayvanlar da karmza çkar. Hayvanlarn, kularn görünü, ses, yürüyü ve dier hallerini, nasl yaratldklarn anlatan masallar da vardr. Meselâ; "Tavann duda neden yarktr?", "Karga neden siyahtr?", "Guguk kuu neden ismini söyleyip durur?" v.b. Malkarllar ile Karaçaylarn masallar arasnda yalan ve kurnazlk masallar da yer alr. Bu tür masallarn ba kahramanlar dümanlaryla savamaz; ama onlar söz, yalan ve çeitli hilelerle yenerler. Bu masallarda ba kahramann hayatnda gördüü, karlat eyler, yapt yiitlikler tasvir edilir. Bu öyküler hayatda olmayan ve olamayacak, akla aykr yalanlardan kurulmutur. ("Cüz Ötürük- Yüz yalan", "Han bla Calç- Han ile Mçi", "Hasann Ötürükleri - Hasan'm Yalanlar") (-5-) Karaçayllar ve Malkarllarm düzyaz türü halk eserlerine baktmzda, dilbilimi çalmalar içinde imdiye kadar sadece masallar ile Nart destan- larnn ele alnm olduunu görmekteyiz. Nesir biçiminde söylenen, ama masal olmayan bütün eserler, halk arasnda "tavruh" (destan, efsane, hikaye) diye adlandrlr. Bilimsel çalmalarda ne terminoloji, ne de tür yönü ile bunlar henüz ele alnmamtr. Karaçayllar ve Malkarllarm eski hikaye, efsane ve söylentileri de pek çok ey bildirirler, çok ey anlatrlar. Onlarn özelliklerinden biri; her zaman dinleyeni söylenen eye inandracak biçimde yönlendirmeleridir. Ancak hikayelerle söylentiler arasnda oldukça büyük fark vardr. Hikayelerin çou söylentiler gibi olmayp, bazen putperestlik, bazen hristiyanlk, çounlukla da müslümanlk ile ilgilidir. Karaçay- Malkar halk edebiyatnda çok karlalan inandrc hikayeler, halkn hayatnda ola gelen eylerle, sülalelerin nasl kurulduuyla, terbiye ile alakal hikayelerdir. Bu ekilde ayryorsak ta, aralarna bir smr da koymuyoruz. Çünkü, bazen halkn tarihi boyunca olan ileri ele alan hikayelerde, yer isimlerinin nasl konulduu, sülalelerin nasl kurulduklar da anlatlr. Yer isimleri ve sülalelerle ilgili hikayeler de, halk tarihi hikayeleri gibi, hayat gerçeklii temelinde kurulmulardr. Eski hikayelerde ilginçlikler, olaanüstülükler, din ile ilgili eyler de çok söylenir. Mitolojik hikayelerde yeryüzünün nasl yaratld, tabiattaki çeitli varlklarn nasl ortaya çkt, insann nasl yaratld tasvir edilir. Güne- in, ayn, yldzlarn nasl yaratldklarndan, onlarda olan deiikliklerden bahsedilen hikayelere de mitolojik hikayeler diyoruz. Meselâ; Ayn tutulmas, ay yüzeyindeki siyah bölgeler, yldzlarn kaymas v.s. Hayvanlarn anlatld hikayelerde de çounlukla onlarn görünüleri, halleri serilir. Bunlara doa olaylar, kular, canavarlar, hayvanlar hakkndaki hikayeler de katlrlar. Tarihi hikayeler çounlukla hayatta gerçekten olmu iler ve belli insanlarla ilgilidirler. Bunlarda doru yolda olan yiitlerin görünüü, gücü, adaml, cesareti, yapt iler övgüyle yüceltilip anlatlr. Bazen de ar abartlp söylendikleri için doaüstü, fantastik ya da mitolojik bir hale dönüürler. Yer isimleriyle ilgili eski hikayelerin olumasna baz dalarn ve kayalarn deiik eylere benzeyen görünüleri neden olmutur. Bu hikayelerde baz insan ve hayvanlar, ya bedduaya maruz kalp, ya da yaptklar bir hata veya günah yüzünden talamlardr. Hikayelerdeki kahraman bazen (ardndan kovalayanlara görünmemek için) kendi istei ile ta olup kalr. Yer isimleriyle ilgili eski hikayelerde belli bir yerden (elale, da geçidi, boaz, tepe, kaya, v.s)

8 bahsedildii gibi, bunlarn isimlerinin nasl konulduu da açklanlr. Böyle hikayeler, çounlukla iki sevgilinin ac kaderleri ile ilgilidir. Karaçayllar ve Malkarllarda Mncil ve Kuran'da anlatlanlara göre oluturulmu çok hikaye vardr. Bu hikayelerin kahramanlar evliyalar, peygamberler, hatas olmayan doru insanlardr. Dini hikayelerde insanlara edep- terbiye öretmenin yansra dini yola yönlendirmek esastr. Tarihsel hikayeler, neyle alakal olduklar bakmndan iki gruba ayrlr. Birincisi, halkn hayatnda meydana gelmi eyleri anlatan, Karaçayllar ve Malkarllarm nereden çktklar, yaad yerlere ne zaman, nasl geldikleri, milletler veya sülaleler arasndaki savalar, dardan gelen dümanlarla çarpmalar, göçler, salgn hastalklar ve çklan baskn seferleriyle ilgili hikayelerdir. Mkincisi ise, tannm kahramanlar, yiitleri, tarihte belli insanlar, sülale liderlerini, akll bilge kiileri, fakir ve güçsüzleri koruyanlar, abrekleri (iyi yürekli ekiyalar) v.s. anlatan hikayelerdir. Karaçayllar ve Malkarllarda sülalelerle ilgili hikayeler de çokça karmza çkr. Karaçay'da da Malkar'da da sülale büyüklerine, nasl kurulduuna ait hikayesi olmayan bir sülale yoktur. Sülalelere ait türbeler ve kalelerle ilgili hikayeler de bunlara eklenebilir. Edep, ahlak ile ilgili Karaçay- Malkar hikayelerinde, halkn toplum ve ev hayat deiik yönlerden açklanr. Meselâ, töre mahkemesinin kuruluu, toprak kavgalar, toplumsal adetler, kan davalar ve diyetleri, adetlerin anlatlmas, yeni adetlerin çk, misafirperverlik, atalk (çocuklarn eitilmek üzere baka ailelerce baklmas), intikam alma, büyüe hürmet, verilen söze, yemine, insanlk borcuna sadk kalma, vb. Hikayenin kahraman, edep- haya bilen, efendi ve doru bir insan ise, hikaye onu över, yüceltir. Edepli, namuslu deil ise, hikayede ayplanr, knanr, lanetlenir. Edep- ahlakla ilgili hikayelere aklar hakkmdakileri de katabiliriz. Bunlarn çounda sevenlerin (bazen de sadece birinin) zamansz ölüp gitmesi anlatlr. Bu ölümlerde ya baba- anneleri, ya prens, ya da araya giren baka rakip gençler, kzlar ve kskananlar suçludur. Edep- ahlakla ilgili hikayelerin tümünde nasihat etme ve öretme özellii görülür. Yer isimleriyle ilgili hikayelerde, belli yerlerin özel isimlerinin nereden çkt, hangi sebepden verildii gösterilir. Yer isimleriyle ilgili hikayeler genellikle, ya orada eskiden olmu olaylar ya da bilinen bir insan ile ilgilidir. Bu tip hikayelerde, çounlukla belli bir yerde millet veya sülalelerin savamalar ya da savan sonuçlar sebebiyle o yere isim konur. Dier halklarda olduu gibi Karaçay- Malkar halk edebiyatnda da doa üstü güçler ile ilgili hikayeler mitolojiden balar. Onlarda halkn çeitli mitlere inancnn yansra, çeitli dinlere olan inanc da vardr. Doa üstü güçler ile ilgili hikayelerde, mitolojideki "Almat" (orman cads), "Aaç Kii" (orman devi), "Obur" (kötü ruh, büyücü), "Uy Myesi" (evi koruyan tanr) ve benzeri eyler anlatlr. Müslümanlk geldikten sonra cin ve eytandan da bahsedilmeye balamtr. Böyle güçler ile ilgili bir hikaye anlatan kii, dinleyenleri inandrmaya, hikayesinin yalan olmadn ispatlamaya urar. Anlatan bunlarn ya kendi tecrübeleri olduunu veya akrabalar, dostlar, tandklarnn gördüünü söyleyip, onlardan duymu gibi anlatr.doa üstü güçlerle, insan tek bana dolat yerlerde, gece veya gündüz de aniden karlaabilir. Böyle hikayeleri çounlukla avclar ile çobanlar anlatrlar. Karaçayllar ve Malkarllarda Almostu/ Almat (orman cads) ile karlamalar hakknda çok hikaye vardr. Bunlarda Almostu, uzun boylu, ylan saçl bir kadn olarak anlatlr. Bazen de her taraf kll olarak tasvir edilir. Baz hikayecilerin söylediine göre, Almostu'nun yenilmez gücü onun saçlaryla ilgilidir. Saçndan bir tek tel koparabilen insann, her dediini yapan kölesi oluverir. Bir dier söylentiye göre de; ormanda yaayan güzel bir kadn olup, yalnz yaayan erkekleri delirtir. Mnsanlarn "Aaç Kii" (orman devi), eytan ya da cinlerle karlatklar hikayeler, "Obur" (kötü ruh, büyücü) ile ilgili hikayeler de çok yaygndr.. Hikayesinin amacna ulamas için, anlatan ki, dinleyenleri ne pahasna olursa olsun inandrmaya çalr. Hikayenin gerçek, söz edilen insanlarn da yaayan gerçek insanlar olduklarn söyler. Edep, ahlak ve efendilik öreten nasihat hikayeleri, dier halklarda olduu gibi Karaçayllar ve Malkarllarda da çok yaygndr. Bu hikayelerin balca amac; eskiden beri süre gelen gelenek ve töreleri, edep, efendilik ve güzel huylar öretmektir. Nasihat hikayeleri de çok çeitlidir. Bunlar, insanlarn toplum içinde ya da ev yaantsnda nasl davranmalar gerektiiyle ilgilidirler. Nasihat hikayelerinin hepsi insan eitir, ona akl verirler. Onlarda, dürüst bir insann doruluu, iyilii, çalkanl, faydall, her eyden iyilik bulduu anlatlr. Karaçayllar ve Malkarllarda ii benimseme, azim, misafirperverlik, dostluk, kardelik, birbirini anlamak, arkadaln gereini yapabilmek ile ilgili hikayeler de çok yaygndr. Nasihat hikayelerinin büyük bir çounluu, misafirperverlik, büyüe sayg gibi töreleri bozan insann pima/ olmadan kalmadn; ya insanlardan, ya tabiattan ya da Allah'tan cezasn bulduunu gösterir.

9 Karaçayllar ve Malkarllar, zengin halk edebiyatlar içinde, "cr'lara (arklara) daha bir deer verirler desek yanlm olmayz. "Eski zamanlarda halkmz,- +arksz kalmak, evsiz kalmak gibidir- demi", diye yazar Kuliylan Kaysn. "Onlar her zaman ark yapmlar; her zaman da ark söylemeyi sevmilerdir. Dünyada ark söylemeyen halk yoktur. Çünkü, arksz kalan halk sar ve dilsiz kalm demektir." Halk yüzyllar boyunca arklarnda tarihini, dünyaya bakn, yüreindeki duygulan anlatmtr. Karaçayllar ve Malkarllarn en eski arklar olarak, eski zamanlarda çalrken söylenen arklar saylr. ("Erirey", "Dolay", "Mnay", "Sabancn cr- Çiftçinin arks") +ark kültürünün köklerinin burada olduu söylenebilir. "Sabancn cr- Çiftçinin arks" sadece tarla sürerken deil, tarlalara çkmadan önce ve tarla ölenlerinde de söylenirdi. Sonbaharda harman zamannda eskiler, düvene bal öküzlerin ardnda dönerken, çalmay, emei öven, mahsulün, bereketin ve tokluun arks "Erirey"i söylerlerdi. Erirey hatrlanp, ona ark söyleyince, gönüller kabarr; i kolay ve hzl yaplr; ürünün çoalacana, bereketli olacana inanlrd. Çünkü Erirey eski zamanlarda mahsûl ve bereketin tanrsyd; bereket ve bolluk ondan dilenirdi. Karaçay- Malkar halknn hayatnda en önemli yeri hayvanclk alrd. Bu yüzden hayvan beslemeyle ilgili çok deiik inançlar, tapnmalar, dilekler, adetler, arklar, dualar mevcuttu. Bu arklardan biri de hayvan allarnda sütten ya çkartrken söylenen "Dolay"dr. Bu ark söylendiinde yan sütten daha çabuk ayrlacana ve daha çok olacana inanlrd. Sözün gücünün arkya anlam vermesiyle, insanlar bütün kalpleriyle ie sarlrlard. Dolay'a evcil hayvanlarn tanrs olarak taplrd. Evcil hayvanlar yayla otlaklarna çkmadan önce, kurbanlar kesilir; Büyük Teyri'den, Dolay'dan, keçilerin tanrs Makkuru'tan, koyunlar ile koyun çobanlarnn tanrs Aymu'dan, "yolumuz açk olsun, kurtlar saldrmasn, insana, hayvana zarar gelmesin" dileklerinde bulunulurdu. Aymu'un erefine arklar söylenir, dans edilirdi. El yapm kuma dokurken, keçe ve yamç üretirken söylenen arklar da, eski zamanlarn i arklardandr. "Mnay", bir görüe göre, yün ilerinin ve el yapm kuma dokumaclnn tanrsnn addr. Ancak, anlam sonradan unutulmu, bu isim de ark içinde tekrar edilen bir ezgi, nakarat halinde kalmtr. Bu arky kadnlar söylerlerdi. Me balamadan önce kadnlarn en yallar, dua ederdi. Yün iinin zorluu ve skcl ark ile yenilirdi. "Mnay" kadnlar ie tevik eden, coturan, çalanlara ilham verip yardmc olan, dilein de, duann da, arzunun da yer ald bir arkyd. Kadnlarn ilerini yaparken, kuma dokurken ya da keçe yaparken, yaptklar dualarn, dileklerin kabul edileceine kukular olmazd. Ayrca "Mnay" ile birlikte yaplan kuma, keçe ve yamçlarn dayankl, onlar giyen veya kullananlarn da salkl, talihli olacana inanlrd. Karaçayllar ve Malkarllarda pek çok tarihkahramanlk arklar söylenir. Bunlarda halk, hayatnda ola gelen ileri, olaylar anlatmtr; hatta kendi tarihini bunlara emanet etmitir denebilir. Halkbilimde tarih- kahramanlk arklar ikiye ayrlrlar: Tarih arklar, Kahramanlk arklar. Kahramanlk arklarn da bilim adamlar temalarna göre çeitli bölümlere ayrrlar: 1. Basknlar, saldrlar ile ilgili arklar. 2. Zenginlere, prenslere, Çar'n askerlerine kar olan arklar. 3. Büyük Anavatan Sava (II.Dünya Sava) kahramanlarna adanan arklar. "Dal halklarn tarihleri kalem ile yazlmamtr. Onlarn tarihleri kamalar, oraklar, at nallar ve mezar talan ile yazlmtr. Dallarn arklar da mürekkep ile deil, gözya ve kan ile yazlmtr." der Dastan'n ünlü airi Rasul Hamzatov. Ayn sözleri Karaçayllar ve Malkarllarn tarih- kahramanlk arklar için de söylemek mümkündür. Meselâ, "Açey olu Açemez" dallara Krm hanlar saldrd zaman olan olaylardan haberdar eder. +arknn ba kahraman avc Açemez, ailesinin namusunu korurken, bütün köyün hürriyeti için urar. Halk da kendi olunun kahramanlna adanan arksnda ondan memnuniyetini bildirerek: Cannetni ceti eii bo bolsun Açemezni bizge taphan anaa, Cennetin yedi kaps da açk olsun Açemez 'i bize do*uran anaya, der yllar arasnda veba hastalndan, Karaçay'da ve Malkar'da pek çok insan hayatn yitirmitir yllarnda Kuzey Kafkasya'da tekrar bir veba salgm olmutur. Mte bu ac yllar dallarn "Al Emina- Birinci Veba" ve "Ekinci Emina- Mkinci Veba" adl arklar anlatrlar. Kafkas Savalar ( ) ile ilgili olarak da halk arasnda çeitli arklar yaamaktadr. Meselâ "Hasavka" ile "Umar" adl arklarda Rus Çarnn askerleriyle Karaçayllarm savalar anlatlr. "Ullu Hoj" (Büyük Hoj) arksnda ise Çarn Kazak askerlerinin Adigelerin yaad Hoj köyü halkna çektirdikleri eziyetler ve katliamlardan bahsedilir. Dallarn ark zenginliklerinde Rus- Türk Sava ( ) ve Rus-Japon sava ( ) zamanlarnda yaplan arklar da yer alr.

10 XIX. Yüzylda Karaçayllar ve Malkarllardan bir bölümünün Türkiye'ye göç etmeleri "Stambula Ketgenleni Crlar- Mstanbul'a Gidenlerin +arklar" ve "Muhacirle- Göçmenler" adl arklarda gösterilir. Bu arklar, halkn göçte çektikleri açlk, zorluk, anayurdundan ayrlmann acs ve vatanszln ad olarak söylenmitir. Baskn ve saldrlarla ilgili halk arklar da anlamlarna göre iki bölüme ayrlr: 1. Malkar'a, Karaçay'a yaplan saldr ve yamalamalar ile ilgili arklar ("Tatarkan", "Sarbiy ile Karabiy", "Candar", "Zavurbek", "Kobanlan koy bölek- Koban'larn koy sürüsü", vb.) 2. Karaçayllar ve Malkarhlarn komularna yaptklar saldr ve yamalamalar ile ilgili arklar ("Çüyerdi", "Bekmrzalar- Kaysnlar", "Zaotok olu Çöpellev", "Cansohlarn arklar", v.s) Bu arklar feodalizm döneminde olan olaylar ile ilgilidir. Birinci gruptaki arklarda, esir alnp götürülen insanlarla, el konulan hayvan ve mallar geri almaya çalrken ölen yiitlerden büyük övgü ile bahsedilir. Mkinci gurup arklarda ise Karaçay ve Malkarhlarn yaptklar saldr ve yamalamalar anlatlr; ancak halk bunlar övmez; bu ilere raz olmadn açkça söyleyip, arkda knar. Dallarn, prenslere, zenginlere ve Çarn askerlerine kar gelen, boyun emeyen yiitlerle ilgili arklarnda, zenginlerle, prenslerin fakirleri hayvan gibi gördükleri, onlarn aalayp, karn tokluuna çaltrdklar, emeklerinin karln vermedikleri zamanlar anlatlr. Bu arklarda halk, dürüst yiitlerinin insanlklaryla, kahramanlklaryla gururlanp övgüler düzer. ("Atabiy'in arks", "Kanamat", "Barak", "Aznor", "Abrek ulanla", "Gapalav", "Bekbolat", vb.) Karaçayllar ve Malkarhlarn ackl (ballada) arklarn da anlamlarna göre üç guruba ayrmak mümkündür: 1. Ak ile ilgili arklar, 2. Aile hayat ile ilgili arklar, 3. Toplum hayat ile ilgili arklar. Ackl arklarda iyi insanlar kötülerle urar, iyi kalplilik- kötü yüreklilikle, doruluk- yalanla, ak- nefretle kar karya gelir. Yiitlerin kötülüklerle mücadelesi çounlukla üzücü biçimde son bulur. Sevenler ile ilgili baz arklarda delikanl \'va kz ölür ("Akbiyçe ile Ramazan") veya dümanlar sevenleri birbirinden ayrr ("Kanavbiy ile Goayah"). Bazen de birbirlerini seven kar- koca (ya da gençleri) birinin ölümcül hastala yakalanp ölmesi ayrr ("Canm olu Msmail"). Aile yaantsyla ilgili ackl arklardan birisi "Kahraman Bashanuk"tur. Bu arkda Prens Bashanuk'un kars, Sarayda kocasn brakp dostu ile kaçar; ama Bashanuk onlara yetiip, ikisini de öldürür. "Kubadiyleri" adl toplum hayat ile ilgili ackl arkda, Kubadiy sülalesinden doan dokuz karde, insanlar düünmedikleri, toplumun kurallarn yktklar için, çaresi bulunmaz bir hastala yakalanrlar. Dier ackl arklar ile kyaslandrldnda bu ark üzücü biçimde son bulmaz. Kardeler yaptklar ilerden piman olup tövbe ettikten sonra iyileirler. Ackl arklarn bazlar çok temal da olabilir; bunlarda ak, aile hayat, toplum hayat ve tarih ile ilgili özelliklere bir arada rastlanr ("Kanavbiy ile Goayah"). ' Dallarn Sovyet hakimiyeti zamanmda yaplm arklar, halkbilimde "Sovyet arklar" olarak adlandrlr. Bu arklar da temalarna göre bir çok bölüme ayrlr: 1. Sovyet Devrimi ve Mç Savala ilgili arklar, 2. Kolhoz (Kolektif çiftlik) hayat ve çalma ile ilgili arklar, 3. Büyük Anavatan Sava (II.Dünya Sava) ile ilgili arklar, 4. Sürgün arklar ( ), 5. Ak arklar ile maniler, 6. +aka, mizah, alay arklar. Biz burada, Sovyet hakimiyeti döneminde yaplm arklardan ak temallar ve manileri "Ak +arklar ile Maniler"bölümüne, aka, alay arklarn "+aka, mizah, alay arklar" bölümüne, sürgünle ilgili arklar ise "Atlar"bölümüne kattk. "Partizanlar geliyor", "Dal partizan arks", "Tatlvka" gibi arklar Sovyet iktidarnn Malkar ve Karaçay'a nasl geldiiyle ilgili bilgiler vermektedir. Mç savata,, Sovyet hakimiyeti için canlarn veren dal gençlere adanan arklarda onlarn yiitlikleri, fakir halka sevgileri, Lenin'e, Parti'ye sadakatleri anlatlr. ("Soltan- Hamit'in arks", "Asanlarn Hac-Murat'n arks", "Aliylerin Tavkan'n arks", "Hostularn Üsüp'ün arks", vb.) Kolhozlarn kurulduu yllarda büyük toprak sahipleri "kulaklar"m ellerinde ölenlere yaplm arklar da yukarda belirtilen arklara benzemektedir. Kolhoz hayat ve çalma ile ilgili arklarda ise, halk çalmann hayatn temeli olduunu açklar ve insana her türlü iyilii, nasibi, sevinci, yüz akln çalmann getireceini belirtir. Bu arklarda kolhoz hayat ve sosyalist rekabet ile ilgili çok eyler söylenir. Onlarda önder olan insanlara büyük övgülerde bulunulur. Büyük Anavatan Sava'na (II.Dünya Sava) adanm pek çok halk arks yaplmtr. ("Yahya Savata", "Askerin arks", "Anavatan sava", "Baysoltanlarm Alim'in arks", "Kasaylarn Osman'n arks", vb.) Bu arklar insanlar dümandan nefret etmeye, cesarete, kahramanla özendirirler. Onlarda halk, yiit oul ve kzlarnn kahramanlklarn, doduklar vatana olan aklarn, sadakatlerini dile getirir; isimlerinin arklarda ebediyen yaayacan anlatr.

11 Karaçay-Malkar halk edebiyatnda ak arklar ile maniler çok büyük bir yer alr. Ak arklarnn çounda kz veya delikanl, büyük sevgisinden bahseder, sevdiinin güzelliini, iyiliini, insanclln anlatr. ("Kemishan", "Tavkan", "Aktamak", "Kulina", vb.) Kzlar veya erkekler, sevdiklerine kavuamadklarnda veya karlksz sevdiklerinde, "taruv crla" (ikayet, sitem arklar) söylemilerdir. Böyle arklara halk arasnda "Süymeklik küy"(ak ad) de denir. Ak atlar, çounlukla seven iki gencin birbirlerinden zorla ayrlmasyla ilgili arklardr. "Mynarlar" (manileri) ise üçe ayrmak mümkündür: 1. Kzlarn söyledii maniler, 2. Erkeklerin söyledii maniler, 3. Kz ve erkeklerin birlikte söyledii maniler. Manilerin bu gurubuna "Ayt" da denir. Bir kutlama için toplanldnda veya elence olan yerlerde, dal genç kz ve erkekler birbirleriyle yarrlar ve bu aytlar söylenirdi. "Mynarlar" (Maniler), "Allar" (Dualar) gibi irticalen söylenen bir türdür. Ak arklar hikaye gibi söylenir, maniler ise sadece dört msradan ibaret olurlar. Anlamlar o ksa msralardan anlalverir. Baz ak arklar ve manilerde beddualarla da karlalr. Tamamen beddualardan oluan arklara ise "Karg crla- Beddua arklar", "Karg iynarla- Beddua manileri" denir. Bunlarda genç erkek (ya da kz) sevenini kötü söz ile çok krm, actmsa veya onun namusu ile oynamsa beddua edilir. Baz ak arklarnda ise iki seveni ayran veya onlara zararlar dokunanlar, ac biçimde lanetlenir. Beddua arklar ve manilerin çounluunda beddualar aka ve espri ile söylenilir. Bazen de kz (veya erkek) söylediklerine piman olup, kyamayp beddualarn geri alr: Oy, sanna etgen karglarm Barn zma alaym. Senden süygenim cokdu da, nanm, : Canma kurman bolaym. Oy, sana yapt*m beddualarmn Hepsini geri alaym. Senden daha çok sevdi*im yoktur tatlm, Canna kurban olaym. Karaçay ve Malkar atlarn iki gruba ayryoruz: 1. Zamansz, üzücü ölümler üzerine atlar, 2. Sürgün arklar. Atlar ölenlerin akrabalar, akranlar, sevenleri tarafndan yaplr. Bazlar da, yaknlarnn ac ölümleri için bir halk ozanna at yaptrrlar. Malkar'da veya Karaçay'da bütün halk tarafndan bilinen, sevilen, sayg duyulan bir insan öldüünde, halkn onun için en usta atçya at yaptrma gelenei vard. Mesela, Baksan vadisinin sevilen prensi Orusbiylerin Msmail hayatn kaybet tiinde, halk onu geleneksel "syt" (matem töreni) ile gömmü; daha sonra da ona büyük bir at yapmt: Orusbiylan Msmail öldüyese, Ullu Bashandan suvuk hapar keldi ese, Betden betge cubur nerdann kim atar? Mnokovha sürüb, kara cuh ögüzleni kim satar? Erikgenden erikgenne caya kobuzunu kim soar? Toylada seniça allab, boza ayakn kim tartar? Orusbiylerin :smail öldüyse, Büyük Bashan'dan kötü haber geldi ise, Yamaçtan yamaca, ksa tüfe*i kim atar? :nokov 'a götürüp, kara burunlu öküzleri kim satar? Usanmadan usanmaya yayl kopuzunu kim çalar? Dü*ünlerde senin gibi dua edip, boza kasesini kim içer? Böyle atlarda, halk ac kederini anlatp, ölenin insanln, hayrlln belirtir, onun millete yapt iyilikleri sayar: Cltraydla, canalla Minni Tavnu çran buzlar, Msmayl ölgendi deb kara kiyedile Ullu Bahsann dariy kiyib ösgen kzlar. Ta ortalada kzl buday bitdirgen, Carllaa nemça iynekle kütdürgen, Halal mülkü bla elde carllan toyduran. Panldyor yanyor Elbruz'unbuzlar, :smail öldü diye karalar giyiyor Büyük Bahsan 'in ipek elbise giyip büyüyen kzlar. Talk arazide krmz bu*day yetitiren Fakirlere Alman inekleri güttüren, Helal mal ile köyünfakülerini doyuran. Halk arasnda, sevdiklerine verilmedikleri için kendilerini öldüren kzlarn atlar da söylenir. Bu arklar çounlukla ölen kiinin azndan yazlmtr. Bunlarda, hayatn kaybeden kz, talihsiz kaderini etrafl olarak anlatr; bütün üzüntülerini sayar; ona kötülük eden insanlarn isimlerini de açklayp, vasiyetini yapar. ("Zariyat", "Lüba", vb.) Dallarda, hayatnda çok zorluk gören insanlarn kendi kendine at yapmas gelenei de vardr. Bunlar da çounlukla ak atlardr ("Madina'nn At", "Kzn At", vb.) Büyük Anavatan Sava'nn (II.Dünya Sava) zorluklarn bütün Sovyetler Birlii halklar ile birlikte yüklenmi olan Karaçayllar ve Malkarllarm zorla vatanlarndan çkartlp sürgüne gönderilmeleri, Karaçay halk ozan Semenlan Smayl'm dedii gibi, "belalarn üstüne bela" katmt. Sürgün arklarn yazanlar, sürgünün birinci gününden son gününe kadar halk ile birlikte yaadklar

12 anlatlamayacak kadar korkunç felaket, zorluk ve aclar, yürek yaralarn, kimseden korkmadan, çekinmeden söylemilerdir. Sürgün arklar, zorlu muhacirlik günlerinin ebedi bir iareti olarak, halkn özgürlük çl gibi gelecek nesillere kalmlardr. Dallarn o dönemlerde çektikleri azab, çaresizlii anlatan ac dolu, hüzünlü atlarn bugün bile titremeden dinleyemez, okuyamazsnz. Halk, atlarnda, sürgün günlerinde gördüü felaketleri, zorluklar tasvir ettikten sonra, yine de insanlar böylesine ac günlerde bile dayankl olmaya, insanln kaybetmeden, kadere isyan etmeden, küsmeden, birbirlerine güç, cesaret verip, hayatdan, doruluktan ayrlmadan yaamaya tevik etmitir. Sürgün arklar, Karaçayllar ve Malkarllarm halk destanlar, tarihleri olmu; asrlarca söylenmek üzere, onlarn ark hazinesine katlmtr. Dallar her zaman akay, espriyi çok sevmilerdir. Malkar ile Karaçay'da kendisine ait, aka, alay arklar olmayan tek bir köy bile bulunmaz. Bu arklarn bazlar sadece o köyde veya vadide kalm, bazlar ise yöreden yöreye, köyden köye yaylp, Karaçayllar ve Malkarllarm çok sevdii halk arklar haline gelmitirr. ("Cörme", "Sandrak", "Gollü", "Glca", "Boz Alaa", vb.) Bu arklarn bir bölümü ayn zamanda dans arklarndan saylrlar. ("Gollü", "Sandrak") Halk, alayc ve sakal arklarda, tembellii, kskançl, kibiri, açgözlülüü ve bunlar gibi çirkin görünen eyleri knayp, böyle huylar olanlarla alay eder. Bu arklarn özellii; bunlar yazanlarn, satira ve alaycl çok fazla kullanmalardr. +akac arklarn çounda arkc akasn kahkahaya, oyuna çeviriverir. (-7-) Karaçayllar ve Malkarllarm halk edebiyatlarnn küçük türleri arasnda "Alglar"(Dualar) özel bir yer alrlar. Halkta sözün gücüne inanç çok büyük olmutur. Korkulan bir ey olsa veya biri kötü bir ey söyleyecek olsa; "Sus, azn kötülüe açma!"- diyerek bunu kötüye yormak adet idi. Bu özellik, bu gün de görülür. Dua ettiklerinde ise: Bu üyden alg ketmesin, Karg bu üyge cetmesin, Aman adam aythança Allah etmesin! * ** B evden dua gitmesin,. Beddua bu eve girmesin, Kötü insann dedi*i gibi Allah yapmasn! Bunun gibi sözler dualarn sonuna daima ilave edilirdi. Söylenen söz, kendi bana bir Tanrnn iini yaparm gibi görülürdü. Dua ederken, Karaçayllar ve Malkarllar göü, yeri yaratan, insann kaderini elinde tutan Teyri'ye yönelip dua ve dileklerde bulunurlard: Cokdan bar etgen Teyri, Bardan cok etgen Teyri, Har zatha küçü cetgen Teyri!.. Yoktan var eden Teyri, Vardan yok eden Teyri, Her eye gücü yeten Teyri!.. "Al" denen hayr dualar, söz ustas, akll, zeki insanlar olan "Alçlar" (duaclar) tarafndan söylenirdi. Dualar, arklar gibi belli bir forma ve sözlere sadk kalnarak deil, her duacnn, söz ustalna göre irticali olarak kendiliinden katt sözlerle, deiip duruma uyarlanarak uygulanrd. Halk arasnda karlatmz dualar derleyip baktmzda, u guruplara ayrmamz mümkündür: 1. Tapnma dualar: Putperestlikle ilgili adetlerde rastlanan dualar, dilekler, yalvarlar. 2. Çalma ile ilgili dualar: Avclk, hayvanclk, çiftçilik, vb. 3. Aile hayat ile ilgili dualar: Düünde, kurbanda, çocuk doduunda ve dier mutluluklarda yaplan dualar. Dualar, eskilerin düüncesine göre, ailenin, sülalenin, halkn hayatnn kolaylamasna yardmc olurdu. Düünlerde, elencelerde, topluluklarda söylenen dualarn içinde, yeni evlenenleri ya da sülalelerini veya akrabalarn sevmeyenlere de beddua edilirdi. Dallar beddua ya da dua ettiklerinde, sözün büyük gücüne inanrlar; baka çare bulamadklarnda, sözün gücü ile doa felaketlerinden, hastalklardan kurtulabileceklerini düünürlerdi. Bu güç ile insan her eyi yapabilirdi. Bu yüzden, yamur ya da güne dilemenin yansra, nazardan, kem gözden, hastalktan korunmak, insanlarn dertlerine çare bulmak ya da sürülere zarar veren kurtlarn azn balamak gibi amaçlarla çeitli yöntemler uygulanr; meselâ "cilan alg- ylan duas" yaplrd. Halkbilimde "Nart sözler" (Atasözler) ile Nart deyileri, halk edebiyatnn en eski türlerinden biri saylr. Yüzyllar içinde hayatn akna göre ekleneçkarla, deiime urayarak gelmilerdir ve deiip çoalmalar da asla durmayacaktr. Halkn bütün söz zenginliini, dilinin güzelliklerini, yalnln, keskinliini içinde tayan Nart sözleri ile Nart deyileri, dallarn büyük söz ustalklar, duygular, zekalar, hayat tecrübeleri, deiik adetleri, kültürleri ve daha baka yönlerini derinlemesine gösterir.

13 "Sönmeyecek fikir, iir gibi dalarmzn muhteem portresi, halkn akl, yürei, hissiyat, Nart sözleridir," diye yazar Kuliylan Kaysn. "Onlarn klar her zaman bizim yolumuzu aydnlatr; aklllk ile delilii, doruluk ile fitnecilii, temiz kalplilik ile hilekarl iyice anlamaya, bütün insanlk iaretlerini tamamen bilmeye, yaamaya, iyi düünmeye yardm eder." Nart sözler ile Nart deyileri temalarna göre bir çok guruba ayrlrlar; Anavatan ile, halk ile, i ile, aile ile, ak ile, bilim ile, din ile ve insan hayatnn dier yönleri ile ilgili olanlar. Karaçayllar ve Malkarllarn atalarndan gelen akll sözler, dier halklarn ata sözleri gibi, dallara hayat öretirler. Meselâ, asrlar boyunca boyu süre gelen, dal adeti haline gelmi örnek davranlarn çou, nart sözleri ile deyimlerinde perçinlenip, bu halk edebiyat türünün en büyük guruplarndan birini "Adetler ve davranlarla ilgili nart sözler ile deyileri"ni oluturmutur. Nart sözleri, yüzyllardr anlamlarn kaybetmeden yaam; hayatda pek çok kere tecrübe edilip, "Nart sözü; sözün anas, Nart sözü; dilin kalesi", "Nart söz yalanmaz", dedirtmitir nalka. "Irslar" (Batl inanç, uursuz sayma), semboller ve alametler de, Karaçay- Malkar halk edebiyatnn çok eski türleridir. Irslar, hayatn deiik halleri ile balantldr. Bu yüzden, anlamlarna göre bir çok guruba ayrlrlar. Batl inançlarn bir ksm kesin emir gibi olup, uursuz saylan eylemin yaplmasna kesinlikle izin vermezler. Baz batl inançlar ise, bozann cezalandrlacan, hatta bunun için ölüp hayatn bile kaybedebileceini bildirirler. Meselâ; bir avcnn hayat boyunca toplam binden fazla geyik öldürmesi "rs"tr. O töreyi bozarsa, inanca göre, Apsat'mn bedduas tutar ve vakitsiz ölür. Dier baz halklar gibi eski dallarda da baz yrtc hayvanlarn (Kurt, Vaak, Ay, vd.), zararl güçlerin, ruhlarn (+eytan, Cin, "Obur"- Hortlak, vb.), ölümcül hastalklarn ve daha bir çok eylerin isimlerini aza almak "iris" saylm; bunlarn yerine baka takma isimler kullanlmtr. Msimleri söylenmeyen canavarlardan birinin ismini ailede çocuk veya gençlerden biri, laf arasnda azndan kaçrdnda yallar; "- Sen hayr sölemez, eslep sölee bilmeyse, avzun kurusun degeyem, dada cazksa ans!.." (- Seni hayr söylemez, dikkatli konumasn bilmiyorsun, azn kurusun derdim ya, yazk olur yoksa!..) diye kzp azarlarlar; "Sa- nlan çerden Allah keri etsin, uhuvur artnda aytlsn at, ba otda blay küysün", (Anld yerden Allah uzak etsin, yemek sonrasnda söylensin ad, ba atete böyle yansm) diyerek atee çöp atarlard." (Aliylan Soltan, Karaçay Halknn Bilmeceleri, Çerkessk, 1984) Baka bir inanç ise, gelinlerin evlendii insan ile kaynlarnn isimlerini, hatta kaynlarnn sülale ismini bile söyleyememesidir. Gelinler bu gelenei bozmamalar için, deiik uursuzluklarla korkutulurdu. "Gelin kaynatasnn veya kaynvalidesinin ismini söylese, dileri arr" derdi yallar. Ev hayat ile ilgili batl itikatlarn çou anne ve çocuklarla ilgilidir: Hamile kadn kime gülse, çocuu ona benzer; Hamile veya kundakta bebei olan kadn, çocuuna kötülük gelmemesi için, deil mezarln içinden, yaknndan bile geçmemelidir; Anne günah bir i ederse büyük uursuzlukturçocuklar gelimezler. Böyle inançlar, "salkl, akll, nasipli çocuklarnn olmasn istiyorsan, günah, yanl, yaramyan ileri yapma.." diye öüt verirler genç annelere. Dallarda yln, günün dönemleri ve haftann günleri ile ilgili de oldukça çok batl inanç vardr: Eskiler, ilkbaharda otlar yeni çkarken, yün eirmeyi çok "iris" sayarlard; Gürge (Sal) ve Baraz (Çaramba) günleri yola çklmaz; akam vaktine özellikle hürmet edilir, o zaman çalma uursuzluk saylrd. Atalarmzn avclk, hayvanclk, çiftçilik ile ilgili de çok fazla batl inançlar vard. Meselâ, bir ie balamada her insann veya sülalenin uursuz sayd bir günü olurdu: Baraz (Çaramba) günü "ko"a (da alma) göç tamak uursuzluk saylrd. "Kskanç gündür" diye Gürge (Sal) günü tarlaya gidilmez, bazlar bu günde ava da gitmezlerdi. Eskiler baz hayvanlar, kular öldürmenin uursuzluk getireceine inanrlar; gelincik, kurba- a, bayku ve krlangç öldürmeyi iyi görmezlerdi. Batl inançlar (Irslar), "+u ii yaparsan, öyle bir kötülükle karlarsn"eklinde oluurlar. Meselâ; "Bça ekmee saplayp brakmak "rs"tr (uursuzluktur), tahln ruhu çarpar". Bu inançlarn çou zamannda halktan bütünüyle yazlp alnmadklarndan, anlamlarnn yarsn kaybetmi; sadece "u ii yapmak uursuzluktur" ksm kalmtr: "Atn bana vurmak iristir", "Eik tama oturmak iristir" gibi. Bunlarn neden iris sayldklar ise unutulup gitmitir. Eski dallar, "batl itikatlarda bahsedilen ileri yapmayp, sözleri söylemeden yaarsam, belalar benden uzak kalr, bana zarar gelmez" derler, bunlara yürekten inanarak, söylenen kurallara göre yaamaya çalrlard. Mnsanlar hayatta ve doadaki durum ve olaylar gözlemlemiler, belli bir olayn ardndan hep benzer eyler olduunda, onu bir iaret kabul etmilerdi. Böylelikle halk, yüzyllar içinde hayatta gördükleri, tecrübe ettikleri eyleri biriktirip, bir nizama sokmutu. Bu hayat tecrübeleri toplana toplana, yerleik semboller, çeitli eylerin iaretleri ve belirtileri olmulard. Her iaret, sembol, belirti,

14 alamet, hatta görülen rüyalar, bir eylere yorulurdu. Halk arasnda böyle iaretlere, alametlere, "Çora" (yorum, belirti, delalet, iaret) "Coralav" (yorma, delalet, belirti sayma), rüyalarn anlamn açklamaya ise "tü coralav" (rüya yorumu) denilirdi. Eskiler hayatda pek çok konuda ellerinden bir eyin gelmediini anlayp, "bir de öyle yapmay deneyelim, ondan da bir fayda gelir" mantyla, bütün iaret, alamet, belirti ve rüyalarn olumlu yorumlamaya çalrlard. Ama bu iaretleri hep iyiye yormaya çalsalar da, bazlarnn üzüntü ve felaketleri bildirdiini pek çok kere görmülerdi. Bu yüzden yallar meselâ, kuyruklu yldz kaymasn ve köyün üstünde baykuun ac- ac ötmesini, o köyde büyük bir sknt olacana yorarlar, çok korkarlard. Sürgün dehetini, azabn yaayanlardan bazlar, Asya'ya sürgün edilmelerinden bir kaç gün önce bu tip iaret ve belirtilere ahit olduklarn belirtmilerdir. Dallar baz belirtilerin gerçekliklerini hayat içinde tecrübe edip, onlara göre yasaya gelmilerdir. Meselâ, mevsimler ile balantl ilerine (tarla ekme, biçme, hasat, koç katm, vb.) halkn belirledii iaretlere göre balarlard. Hayatda, doada olacak eylerin çou- mevsimin yal veya kurak, kn souk veya karl olaca; havann bozulaca ya da açlaca; ekinlerin iyi veya kötü olaca, vb.- tabiatta olan olaylarla, güne, ay ve yldzlar ile ilgilidirler: K souk olan yln yaz scak olur; Kar çok yaarsa, mahsûl iyi olur; Ayn etrafnda hale oluursa, hava bozar, vb. Baz iaretler ise, hayvanlarn, kularn hallerine göre yorumlanrd: Hayvanlar balarn yerden ayrmadan hrsla otlasalar, krlangçlar yere çok yakn uçsalar, tavuklar kumda 'banyo' yapsalarhava bozar; keçi gökyüzüne bakp melese yldrm düer; eek evin kapsndan evin içine bakp anrsa, sel basar. Halk insanlar ile ilgili de epeyce iaret ve belirtilere inanr: Sa elin kamsa- zenginlik gelir, sol elin kamsa- iyi haber alrsn; ayann alt kamsa- yolculua çkarsn. Dallar kötüye yorumlanan bir belirti, iaret veya kötü rüya görseler, beladan korunmak için sadaka verirlerdi. Atalarmz rüyalara çok inanrlar; "rüyalar unun için, bunun için görünüyorlar" deyip, bir eylere yormaya çalrlard. Yormay ise, yukarda dediimiz gibi her zaman iyiye, güzele yönelik yaparlard. Mte bu yüzden, halk arasnda "kötü rüyay iyiye yorar gibi" eklindeki deyim kullanlr. Halk arasnda, yorumlanabilir rüyalara "gerçek rüya", yorumlanamayan, anlalmayan, aklda yarm yamalak kalan rüyalara "kark rüya", afak vakti görünen rüyalara da "yalan rüya" denirdi. Birisi rüyasn anlatmaya baladnda, onu dinleyenlerin: Rüyan hayrl olsun", demeleri lazmd. Rüyalarla ilgili halkta oldukça yaygn inanlar vard. Meselâ, kötü rüya gören, o rüyasm akan bir rmak kenarnda anlatp: "Görmü oldu- um rüya bu su ile birlikte gitsin" derse, o rüya gerçeklemeden kalr denirdi. Eski dallar rüyalara hükmeden tanrça Çamparas'a inanrlard. Onun ismi baz eski arklarda da karmza çkar. Meselâ, "Mcrvlarn genç Bota" adl arkda Bota bir defasnda kötü bir rüya görüp uyanr. - Uyanb, tü anas Çamparasha Tüümü sorura baranem.. - Mcrvlan alay ca Bota, Menme tü anas Çamparas! Men bileme, meni köbden izleyse sen, Ayt tüüfiü, unutmay bile esefi. Ol da tüün savlay anna aytd, Çamparas da coralab blay balad... - Uyanp rüya tanrças Çamparas'a Rüyam sormak için gitmitim. - Mcrvlarn öyle genç Bota, Benim rüyalarn anas Çamparas!. Bilirim, beni uzun zamandr aryorsun sen, Anlat rüyan, unutmadan duruyorsan. 0 da rüyasn tamamen ona anlatt, Çamparas da yorumlayp öyle balad... Mslamiyete girdikten sonra dallarn rüyalara baklarn ise, baz zikirlerdeki sözler tam olarak açklarlar: Allah sanna tüünürge tü berdi. Cuklaanlay, ol keleçilik tü keldi, tüleni köbüsüne tübeyse. Allah sana düünmek için dü verdi. Uyuyunca, o elçilik rüyas geldi, O rüyalarn ço*u ile karlarsn. Büyüklerimiz bir eye üzülseler, sklsalar, çok mühim bir ilerinin nasl sonuçlanacan veya hayatlarnda neler olacan bilmek isteseler, gece yatmadan önce iki rekat namaz klp, istihare duasn (gerçek rüyay gösteren dua) okuyup, yatarlard. Halkta istihare edip yatann rüyas hep gerçek olur denirdi. Rüya yorumlayabilen insanlarn dediklerine göre, bunlarn çou baz iaret, belirti ve delaletler eklinde görülür. Buna ahitlik eden ise, halk arklarnda görülen rüya yorumlardr. ("Çöpellev", "Bekmrzalar- Kaysnlar", "Barak", "Kanamat", "Mcrvlar'n Genç Bota", vb.) Örnek olarak "Alika olu Hacibiy"adl arkdan birkaç msra sunalm:

15 - Körgen tülerifü, balam, Burmaanlay aytaym: Sen bugün kazavatn körür kündü, Bugün sen kazavatda ölür kündü. Kara kuzgun ilkiçibizge : An üçün konub körünftendi. Tüünde eki kök kögürçün Çorbat kyrna konub, Tüklerin crtb, meni üüme Andan kuyandüa. Töben elden eki egeçifi Manna kelib, çaçlarn crtb, Üüme atb, sarnarkdla... - Gördü*ün rüyalarn yavrum, Saknmadan anlataym: Bugün senin sava görece*in gündür, Bugün senin savata ölece*in gündür. Kara kuzgun çatmza Onun için konup görünmütü. Rüyanda iki mavi güvercin Saçak kenarna konup, Tüylerini koparp benim üstüme Onun için dökmülerdi. Aa* köyden iki bacn Bana gelip, saçlarn yolup, Üzerime atp, a*layacaklar... Rüyalarn çou tersine olur diye inanrd dallar. Meselâ rüyanda alarsan, gündüz sevineceksin; birinin öldüünü görsen, onun hayat uzayacak, vb. Karaçayllar ve Malkarllarn "Ant Sözleri" (Yeminleri) halk edebiyatlarnn küçük türlerinden biridir. Eskiler yemine, büyük deer verirlerdi. Buna baz nart sözleri de ahittir: "Yeminli, yeminini bozmaz", "Yeminini tutmak, erlerin ii, yeminini bozan yüzsüz kii", "Zehir yiyen bir defa ölür, yeminini yiyen, bin defa ölür", vb. "Yemin insan sfatndadr, büyük tüylü bir yamçy giyip, topal bir ata binip dolar. Yemin eden insan, yeminini yalan veya lüzumsuz yere yapsa, veyahut ta yeminini bozarsa, yemin ettii günden itibaren o insanm peine düer, bir gün onun ocan söndürür" denir, eski hikayelerin birinde. Halk arasnda yaygn olan "Yeminin ayaaksak", "Yemin yetisin", "Yemin kurutsun", "Yemin peine dümü" gibi sözler bunun için söylenir. Ant içen insan, "andm bozarsam, öyle olaym, böyle olaym" diye, bütün deer verdii eyler veya yaknlarn lanet olarak koyard. "Andm bozarsam lanetim kabul olacak, yerini bulacak" diye korkar, yeminini bozmamak için elinden geleni yapard. Malkar ve Karaçay'da toplanan halkbilim ve etnografya materyallerine göre, dallar yemin ederken bunu sadece söz ile söylemezlerdi. Meselâ, "tayak ant" (sopa yemini) ederken, iki kii bir sopann iki ucundan tutarlar; yemin edecek olan ise yemini de söyleyerek, sopann altndan geçerdi. Eskiler ocak zinciri ile de yemin ederlerdi. Ant içen, zinciri sa eli ile tutup: "Ben ettiim yemini bozarsam, bu zincirin putu (ruhu) beni çarpsn!" diye yemin ederdi. Toplumda baz iler hakknda yemini, sadece bir kii deil, bütün sülale (tukum ant- sülale yemini) veya bütün köy (el ant- köy yemini) birlikte ederlerdi. Birlikte and içen iki insan birbirleri ile akraba olmasalar bile onlara "antl kardeler" veya "tayak karnala" (sopa kardeleri) denir ve öz karde gibi kabul edilirlerdi. Yeminli kardeler ayrlmak isterlerse, bir bütün ekmei iki eit parçaya bölüp "bu ekmein krlp ikiye bölündüü gibi, bizde böyle ayrldk" derlerdi. Bazen de ayrlmak için, yerden bir çöp parçasm koparp, onu da ikiye bölüp: "Bununla ayrldk" derlerdi. Böyle ayrlmalar halk arasnda "Çöp koparma" diye adla-ndrlrd. Karaçayllar ve Malkarllarn "Elberleri" (Bilmeceleri) de tema ve anlamlarna göre pek çok bölümlere ayrlr: Mnsan ile, insan hayatnn deiik durumlar ile, dünya ile, doa ile ve daha baka deiik eyler ile ilgili bilmeceler. Kurulularna göre de bilmeceler çeitli bölümlere ayrlr: Soru bilmeceleri, mizahi bilmeceler, hesapl, düündüren bilmeceler. Bilmecelerde, özellikle de, adet- töre- gelenekler ile ilgili bilmecelerde, dallarn eski zamanlardaki hayatlarn açklayan özelliklere skça rastlarz. Nart sözler (Atasözleri) gibi bilmeceler de, halkn söz ustaln, dil zenginliini içlerinde barndrarak bu güne kadar korumulardr. Bilmeceler çocuklar oyalayp yartrmann yan sra, onlarn dikkatlerini duygularn da gelitirir, çabuk düünmeyi öretir. Karaçayllar ve Malkarllarn çocuklara yönelik halk edebiyat zenginliini iki büyük bölüme ayrmak mümkündür: 1. "Beik crla" (Ninniler, beik arklar); 2. Çocuk arklar, iirler, oyalamak için söylenen maniler, taklmalar, tekerlemeler, saymacalar. Ninniler halk edebiyat eserlerinin eski zamanlardan gelen bir daldr. Ninnilerin görevi çocuu sakinletirmek, uyutmaktr. Törelere göre, çocuun rahat uyumas, güzel rüyalar görmesi için yaplan dileklerden oluur. Ninni söyleyen anne veya nine, söylediklerinin kabul edilmesini, gerçeklemesini ar derecede istediinden, "Salkl büyü", "Büyük adam ol", "Hastalanma" gibi tapn dileklerini bkmadan tekrar tekrar söylerler. Böyle dileklerin, dualarn olmad ninni yoktur: Olturur çerin tör bolsun, balam, Kiyik collarn ör bolsun, balam, Mgile içinde aytln, balam, Anan süygença aynn, balam! Oturdu*un yer ba köe olsun yavrum, Geyik yollarn yüksek olsun yavrum, Adn iyilerin içinde söylensin yavrum, Annenin istedi*i gibi geliesin yavrum!

16 Erkek çocuklara ninni ve dua söylerken, yiit, kahraman adam olmas, arkadalarn geçmesi, çalmay sevmesi dilenir: Cymlada aytln, Kertiçige sanaln, Halk da seni mahtasn, Koda, ide aylannm. Topluluklarda anlatlasn, Do*rucu olarak say ilasn,. Halk da seni övsün, A*lda, idegezesin. Kz çocuk için ise ii seven, namuslu, edepli, güzel olmas için dileklerde bulunulur. Ninnilerde i sevgisi övülür, üengeçlik knanr. Yal nine veya yal dede torununu dizine oturtup, ona hitaben arklar söylerdi: ("Kzm, kzm, kz dana", "Su içmez", "Altnl tüfee kay takan olum", vb.) "Çocuk utandran arklar" olarak da adlandrlabilecek olan bu arklarda çocua deiik, güzel isimler taklr, övgüler yaplr; bazen latifeler de edilir. Çounlukla "söz dinleyen, uslu çocuk ol, güzel halli, edepli, saygl büyü" eklinde sözler söylenir. Eski zamanlarda deiik amaçlarla söylenen baz arklar da, önceki anlamlarn kaybedip, çocuk oyunlarna, çocuk arklarna dönümülerdir. ("Güppe", "Ozay", "+ertme", "Yamur, yamur, ya, ya", "Kardelen çkt Totur aynda", "Tarla kuu ho geldin"). Karaçayllar ve Malkarllarm çocuk arklarnn bir grubu da çekitirme- itekleme, gdklama, parmak ve ellerle yaplan oyunlarla ilgili olan tekerlemelerdir: "Çuv- çuv- çuv ala", "Tarta soza (çeke- ite)", "Durku- durku" vd. Açk bir dille, net olarak söylenen, çocuun gönlünü oyuna, kahkahaya, neeye açan, hayatdan haberdar eden ve aklda kalmas için ksa olan bu arklarn amac, küçük çocuklar sevindirmek, oyalamak, tabiata ve hayvanlara dikkat edip bakmay, gözlemlemeyi, hareket ve görünümleri ile tanmay, ayrdetmeyi öretip yetimelerine yardmc olmaktr. Bunlarda çocuk dilindeki sözlere de (pisi pisi, ummo, mamma, hav hav..) oldukça sk rastlanr.. (-8-) Karaçayllar ve Malkarllar "Zikirler"i (dini manzumeler, ilahiler) mevlütlerde, baka toplantlarda veya kendi kendilerine sk sk söylerlerdi. Yallarn söylediine göre, zikirlerin çou Dastan'dan gelen dini kitaplardan örenilmitir. Ayrca Hacca gidenler de, orada örendikleri zikirleri döndüklerinde çevrelerine öretirlerdi. Hac olanlarn getirdii kitaplar da bir bka kayna oluturuyordu. Baz zikirler ise Malkar ve Karaçay'm söz ustas airleri tarafndan yaplmt. Meselâ, Kâzim'in zikirlerini bugün bile halk severek söylemektedir. Zikirlerin çou Mncil ve Kur'an- Kerim'deki konulardan yararlanlarak yaplmlardr. "Zikir" kelimesi Arapça'da "anmak, yad etmek, aklda tutmak, farkedebilmek, hatrlamak" anlamndadr. Tüm zikirlerde Yüce Allah'n ve Peygamberimizin isimleri, Mslam'n esaslar, özellikleri tekrar tekrar anlr; bu da zikri söyleyen ve dinleyen insanlarm yüreklerine, akllarna siner; Allah'n doru kullar olarak, din yolunda ilerlemelerine yardm eder: Myman bla, din bla Ol duniyaa kaytayk Keçe- kündüz tohtamay: Allah, Allah aytayk. Mman ile, Din ile Öbür dünyaya dönelim Gece gündüz durmadan; Allah, Allah diyelim. Halk arasnda yaayan zikirleri anlamlarna göre dörde bölmek mümkündür: 1. Yüce Allah'n isimlerini söyleyip, ona ükreden, :slam dinini öven zikirler: "Ulu Allahha iynanmaan assd- Yüce Allah'a inanmayan günahkardr", "Bir Allahha ba iyip, dinibizni saklayk- Yüce Allah'a boyun eip dinimizi koruyalm". 2. Peygamberler ile ilgili zikirler: "Muhammat faygambarn tuvan- Muhammet Peygamberin Douu", "Muhammat faygambarn kökge uçan- Muhammet Peygamberin Göe Çk", "Muham mat faygambarn dünyadan ketgeni- Muhammet Peygamberin Dünyadan Gidii", "Mssa faygambarn üsünden- Msa Peygamber Hakknda", "Rasul bla ku- Rasul ile Ku" 3. îslamn farzlar ve artlar ile ilgili zikirler: "Mbrahim faygambar cam kurman etgeni- Mbrahim Peygamberin Olunu Kurban Edii", "Ramazan ay- Ramazan Ay" 4. Müslümanlar düündüren zikirler. "Kyamat kün- Kyamet Günü", "Aldatmaz ahr zaman duniyaa- Kendinizi kandrtmaym ahir zaman dünyasna" Mslamiyet'in ilk esas olan "Allah'tan baka kulluk yaplacak tanrnn olmad ve Hz. Muhammed'e peygamberliin Allah tarafndan verildiine inanç" zikirlerde sklkla tekrarlanr: La illaha illallah Muhammadun Rasullulah Dinibizni tutayk, Bir Allah'ha tabnp.

17 La ilahe illallah Muhammedün Rasulullah Dinimizi koruyalm Yüce Allah'a tapnp. Zikirler, insanolunun Mslam dininin esaslarn yerine getirip, Allah'n yolundan amadan giderse, bu dünyada da, ahirette de nasipleneceimi gösterir: Har tilegi tablr Ullu Allahha kaythann... Küreigiz iyman bla ölürge, Tnç bolursa kabrnda, köründe, Kuvamrsa cannetdegi çerinde. * * * Her iste*i yerine gelir Yüce Anana s*nann... U*ran iman ile ölmeye, Rahat olursun mezarnda, Sevinirsin cennetteki yerinde. Sabrl, dayankl, edepli olmak, dünya malna kendini kandrtmamak, emanete hyanet etmemek, cimri olmamak, kimseyi kskanmamak, kandrmamak ve daha bir çok insancl vasflarn öretilmesi, doru ve dürüst insan olmak, Mslam edep ve ahlak, zikirlerde devaml tekrarlanan fikirlerdir: Duniya mala can atma Uç metrdi ülüün, Cannetge bolmaz köpür, Altn bla kümüsün. Cüregini açk et, Zarlk tutma kiige, Allah an borç etgend Erkek bla tiige. Dünya malna can atma Üç metredir payn, Cennete olamaz köprü, Altn ile gümüün. Kalbini açk tut, Kskanma kimseyi, Allah onu farz klmtr Erkek ve diilere. Zikirler Mslamm dini ve ahlaki kurallarn bozmadan yaayan insanlarn Allah'n sevdii kullan olacan bildirir. Her insann iyiliinin, kötülüünün kyamet günü teraziye konulup tartlaca ve Yüce Allah'n kullarna bu dünyada yaptklarnn hesabn soraca, zikirlerde tekrarlana tekrarlana insanlarn aklna yerletirilmitir: Haram zatn, halal zatn eleen, Ol zamanda kabir azab körmezse. Haram zatn sen köp etme duniyada, Bazmannda salnrkd kyamada. Haram ey ile helali farkedebilsen O zaman kabir azab görmezsin. Haram ileri çok yapma dünyada, Terazine konacaktr kyametde. Mslamm farzlar hakknda söylenen zikirler, insanoluna namaz klmak ve oruç tutmann deerli birer vazife olduunu bildirip, bunlarn sevapllm anlatr: Cüregini iynandrb et namaz, Mynannan kul cahanimde da kalmaz. Oraza tut, namazn koymay et, Ol zamanda sanna mekâmd cannet. Yüre*ini inandrp namaz kl, :nanan kul cehennemde de kalmaz. Oruç tut, namazn brakmadan kl O zaman sana mekandr cennet. Zikirlerin çou, insan hesap yapmaya, hayatn düünmeye, günahkar yayor ise tövbeye çarr; ölümü unutmayp, bu dünyann yalanhn aklda tutup, hayata kendilerim kandrtmamay öretinbu duniya caland, Köp milletden kaland. Bu zatlaa tüünmey, Azmi günah aland? Aldatmaz ahr zaman duniyaa. Bu dünya yalandr, Çok milletten kalmtr. Bunlar düünmeden, Az m günah almtr?. Aldatmayn ahir zaman dünyaya. Zikirler insanlara nereden ve neden geldikleri, nereye gideceklerini düündürür; dine bal olup, Yüce Allah'a kulluk etmenin bu dünyadaki en önde gelen görev olduunu bildirir. Yüce Allah' unutmadan, gece- gündüz zikredip durmann sevapl da zikirlerde vurgulanr: Ullud zikir çar Siz körmeysiz köz bla. Zikirle san bermeyin, Siz köp zikir etigiz. Bu duniyada tohtamay:. Allah, Allah etigiz. Yücedir zikrin * Siz görmüyorsunuz göz ile. Zikirlere say vermeyip, Siz çok zikir yapn. Bu dünyada durmadan: Allah, Allah deyin. Görüldüü gibi, Karaçay ve Malkar halknn gönülden gelen bu eserleri, çok uzak bir geçmie dayanr ve ulusal zenginliinin özel anlaml bir parçasn oluturur.