ekonomi okuryazarlığı milli gelir yatırımlar sanayi göstergeleri para, kredi ve kur enflasyon oranları iç ve dış borçlar küresel ekonomi göstergeleri

Transkript

1

2 ekonomi okuryazarlığı milli gelir yatırımlar sanayi göstergeleri para, kredi ve kur enflasyon oranları iç ve dış borçlar küresel ekonomi göstergeleri dış ticaret göstergeleri 200 yıllık ekonomi kronolojisi

3 ISBN Optimist Yayım Dağıtım, 2014 Optimist Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika no. : Telefon : Faks : e-posta: optimist@optimistkitap.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yayın no. : 364 Konu : Ekonomi Yayına hazırlayan : Mutlu Dinçer Basım : Mart 2014, stanbul Düzelti : Esen Güray Düzenleme : Selim Talay Kapak tasarım : Nermin Uçar Vatan Sertifika no. : Baskı ve cilt : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel:

4 İÇİNDEKİLER Önsöz 7 1 Ekonomik Göstergeler 9 2 Milli Gelir: Göstergelerin Anası 17 3 Güven ve Eğilim Anketleri 39 4 Tarımsal Üretim 47 5 Sanayi Üretimi 51 6 İnşaat ve Konut Sektörü 57 7 Dış Ticaret Göstergeleri 63 8 Enflasyon Oranları 81 9 Para, Kredi ve Kur Ekonomi Politikaları Kamu Maliyesi İç ve Dış Borçlar İstihdam ve İşsizlik Küresel Ekonomi Göstergeleri Sosyal Göstergeler Sektörler ve Şirketler Sarı Liranın Öyküsü Enerji ve Petrol 179

5 19 Bilgi Kaynakları Ekonomi Okuryazarlığı Notumuz Zayıf Hesap, Kitap ve Zaman İki Yüz Yıllık Ekonomi Kronolojisi Küresel Krizin Devriâlemi 273

6 ÖNSÖZ Ekonomi yazarları inandırıcı olmak için haberlerinde teknik terimleri de kullanmak zorundadır. Ardından sayılar, oranlar ve ortalamalar sökün eder. Görüşü alınan uzmanların, dayanak noktaları farklı teoriler ve ideolojiler olan farklı görüşleri işi iyice karıştırır. Bu toz duman içinde bazen ekonominin bir sosyal bilim, insana dair bir sosyal bilim olduğunu unuturuz. Oysa ekonomi, dünyadaki 7 milyar insanın, Türkiye deki 19 milyon ailenin geçimidir, geleceğidir. Ekonomi göstergelerin ardında bir ülkenin siyasal ve sosyal tarihinin izlerini görmek de mümkündür. Örneğin cari işlemler dengesindeki on yıllar boyunca ortaya çıkan değişim, hükümetlerin yaptıklarını ve yapamadıklarını yansıtır. Göstergeler, toplumun eğitim sistemi, iş dünyasının teknoloji becerileri ve inovasyon yetenekleri konusunda tarihin bir dönem sonrasında verdiği karne notları gibidir. Elinizdeki kitapta ekonomi göstergelerini, insanı ve toplumu odak noktasına koyarak anlatmaya çalıştım. Kitabın bütününde açık ve anlaşılır bir dil kullanmaya, işlevselliği ön planda tutmaya gayret ettim. Kitabın ilk bölümlerinde ekonomi gazeteciliğinin sorunlarını ele aldım. Göstergeler bölümünde, Türkiye ve dünya ekonomisinin temel göstergelerini anlattım. Finans okuryazarlığının düşük düzeyini dikkate alarak, ekonomik hesaplamalar bölümünü, örnekler vererek biraz geniş tuttum. 7

7 8 ÖNSÖZ Geçmişten gelen sorunların bugünü anlamaya katkı sağlayacağı düşüncesiyle kitabın sonuna Türkiye ekonomisinin 200 yıllık kronolojisini ve küresel krizin 1990 sonrasındaki zaman şeridini ekledim. Kitabın, ekonomiyle ilgilenen herkese; ekonomi muhabirlerine, iletişim ve ekonomi fakültelerinde okuyan öğrencilere, ekonomi sayfaları ile dergilerinin okurlarına yararlı olacağını umuyorum. Faruk Türkoğlu

8 1 EKONOMİK GÖSTERGELER Sayıların ve istatistiklerin ardında, tüm haberlerde olduğu gibi insan öyküleri bulunur. Büyüme oranının 1 puan yükselmesi 105 bin işsiz anne veya babanın yeni bir iş bularak eve dönmesi demektir. Enflasyon oranının artışı sabit gelirlilerin sofrasındaki rızkın azalması anlamına gelir. İç ve dış borç arttığında, bugünkü harcamalarımız için çocuklarımızın gelecekteki refahına el koymuş oluruz. İşsizlik haberlerinin satır aralarında işini kaybetmiş bir anne veya babanın sıkıntılı yüzü, endişeyle bakan gözleri vardır. Belirli bir anda elde bulunan göstergelerin çoğunluğu geçmiş döneme aittir. Üstelik bu göstergeler belirli hesaplama süresinden sonra açıklanır. Bu nedenle göstergelerin geleceğe ışık tutması zordur. London School of Economics ten Frank Paish, 80 li yıllarda bu tahmin ve ince ayar çabalarını şöyle değerlendirmişti: Bu tür çalışmaları yapan kişiler, ön ve yan camlarından dışarısı görülemeyen bir otomobilde, dikiz aynasına bakarak nereye gittiğini anlamaya gayret eden şoförlere benzer. Üstelik bu araçta gaz ve fren pedalları basıldıktan epey sonra görevini yerine getirir 9

9 10 EKONOMİYLE İLGİLİ HER ŞEY Öncü göstergeler, geleceğe dair daha gerçekçi bir fikir verebilse de ekonomi yine de kendi bildiği yolda ilerler. Göstergeler, tüm eksikliklerine rağmen şifresini çözmek isteyenlere yine de bir yol gösterir. Onlar olmadan ekonomiye yön vermek zordur çünkü Göstergeler yalan söylemez ama bazı göstergelere yapılan makyajla, gerçeği bir süre gizleme imkânı vardır. Bazen yeni hesaplama yöntemleri, estetik operasyonunun yerini tutar. Göstergelere işkence edildiği de olur. Olumsuz rakamlar eğilip bükülerek olumlu gibi gösterilir: Örneğin Arjantin de bir ara enflasyon oranları yalnız tam sayı olarak açıklanmıştı. Belirli bir ayda örneğin yüzde 1,6 olan oranın yüzde 1 olarak açıklanmasıyla yıllık enflasyon 7-8 puan daha düşük gösteriliyordu. Bu tür çabaların sorunları halının altına süpürmekten farkı yoktur. Ekonominin gerçekliği tüm çarpıtma çabalarını eninde sonunda teşhir eder. Göstergeleri izlerken Herhangi bir ekonomik istatistik, veri ve göstergeyi değerlendirirken aşağıdaki konuları araştırmak yararlı olur: Verilerin kaynağı: Eldeki verilerin güvenilir bir kamu veya özel sektör kuruluşuna ait olup olmadığı incelenmelidir. Kaynak belirtilmeyen istatistiklerin yanıltıcı olması mümkündür. Kesinlik derecesi: Bazı istatistikler, gecikmenin doğuracağı mahzurları önlemek için geçici olarak yayınlanır. Revize edilen göstergeler: Açıklanmış bir veri veya hükümetin ekonomik hedefleri, koşullar ve yeni hesap yöntemleri nedeniyle revize edilebilir. Değişimde nominal-reel farkı: Vergi tahakkuk veya tahsilatındaki yüzde 12 lik bir nominal artış, enflasyonun yüzde 15 olduğu bir yılda başarısızlık, yüzde 9 olduğu bir yılda ise başarı anlamına gelir.

10 EKONOMİK GÖSTERGELER 11 Baz etkisi: Önceki yılın aynı dönemi ile karşılaştırma yapılarak açıklanan göstergeleri analiz ederken baz etkisinin bulunup bulunmadığına bakmak gerekir. Vadelere göre inceleme: Kısa vadeli göstergeleri incelerken, orta ve uzun vadeli trendler de dikkate alınmalıdır. Nüfusun demografik yapısı, ekonominin yapısal sorunları ve büyüme ivmesinin durumu nirengi noktasına alındığında yapılan yorumlar daha gerçekçi olabilir. Mevsimlik düzeltme: Verilerin mevsimlik etkilerden ve takvim etkisinden arındırılıp arındırılmadığının incelenmesi hatalı değerlendirmeleri önler. Cari-reel değer ayrımı: Cari değerler belirli bir yılın fiyatlarıyla ifade edilir. Reel değerler ise bir baz yılın fiyatlarıyla hesaplanır. Baz etkisine dikkat Ekonomiyle ilgili göstergelerde başlıca iki hesaplama yöntemi kullanılır. Örneğin belirli bir aydaki enflasyon oranı, o aydaki fiyat endeksi düzeyi ile önceki ayın endeks düzeyi karşılaştırılarak bulunur. Sanayi üretimi ve milli gelirde ise belirli bir dönemdeki değişim, hem önceki ayla hem de önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırılarak hesaplanır. Herhangi bir aydaki sanayi üretimi düzeyi, önceki yılın aynı ayındaki üretim düzeyi düşükse, yüksek bir değişim oranı üretir. Önceki yılın aynı ayında sanayi üretimi yüksekse bu kez düşük bir oranla karşılaşırız. Bu iki tür açıklama bazen kamuoyunda yoğun tartışmalara yol açar. Sanayide önceki aya göre bir yavaşlama yaşanırken yüksek oranlı bir üretim artışının açıklanması şaşırtıcı olabilir. Ekonomide gözle görülür bir canlanma yaşanmadığı ve önceki aylara göre üretim artmadığı halde, artış oranlarının yüksek çıkması bazılarını kuşkulandırır. Baz etkisi nedeniyle ekonominin canlandığı bir dönemde, düşük büyüme oranlarıyla karşılaşmak da mümkündür.

11 12 EKONOMİYLE İLGİLİ HER ŞEY Bazı durumlarda, bir dönemdeki düzeyi, önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırmak daha iyi sonuçlar verir. Örneğin şemsiye satışları, yılın son çeyreğinde üçüncü çeyreğe göre yüzde 70 e kadar yüksek bir oranda artabilir. Bu oran yanıltıcıdır. Bir şemsiye şirketi son çeyrek satış rakamlarını, önceki yılın son çeyreğindeki satış rakamlarıyla karşılaştırdığında ise gerçek değişim oranlarına ulaşır ve üretim planlamasını bu orana göre daha sağlıklı bir şekilde yapar. Mevsimlik düzeltme ve takvim etkisi Ekonomistler göstergelerdeki karşılaştırmaların daha sağlıklı olması için mevsimlik düzeltme tekniğini kullanır. Mevsimlik düzeltme işleminden geçmiş göstergeler ekonomide gidişatın hangi yönde olduğunu ve trendin yönünü daha net olarak gösterebilir. Mevsimlik düzeltme olmadan ekonomik analiz yapıldığında, belirli bir ayın veya üç aylık dönemin verisi, önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırılır. Bu yöntemde örneğin 2013 ün ilk çeyreğindeki düzey, 2012 nin ilk çeyreğiyle karşılaştırılır. Mevsimlik düzeltme yapıldığında belirli bir dönemin verisi, bir önceki dönemle karşılaştırılır. Bu yöntem kullanıldığında 2013 ün ilk çeyreğindeki milli gelir düzeyini, 2012 nin son çeyreğiyle karşılaştırma imkânı ortaya çıkar. TÜİK ve Kalkınma Bakanlığı (DPT) önemli göstergeleri mevsimlik düzeltme yaparak ve takvim etkisini dikkate alarak ayrı bir çizelgede kamuoyuna sunar. İstatistik hesaplarla yapılan mevsimlik düzeltmenin yanında bir de takvim düzeltmesi yapılır. Çünkü uzun bayram tatilleri, belirli bir dönemdeki üretim ve tüketim rakamlarını etkileyebilir. Ekonomi dışından gelen bu etkiyi dikkate almadan masa başında mevsimlik düzeltme hesabı yapmak yeterli olmaz. Eldeki istatistiklerin takvim etkisinden arındırılmasıyla bu sakınca giderilir. Mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış zaman serilerinde herhangi bir göstergedeki trend daha net olarak görülebilir.

12 EKONOMİK GÖSTERGELER 13 KONJONKTÜR, EKONOMİNİN KADER KAVŞAĞIDIR Sözlükler konjonktür kelimesini belirli bir olayı, belirli bir zamanda çevreleyen ve etkileyen koşulların tümü olarak tanımlar. Ekonomik konjonktür deyince aklımıza, Birçok nedenin birbirine bağlı olarak meydana getirdiği ekonomik dalgalanmalar gelir. Üretim, tüketim, para dolaşımı ve yatırım gibi çok sayıdaki ekonomik değişken ile bunları etkileyen tüm sosyal-psikolojik olgular, belirli bir dönemdeki konjonktürü oluşturur. Siyasi konjonktür hem ekonomiyi etkiler, hem de ekonomiden etkilenir. Konjonktür, ekonomik olayların bir kavşak noktası gibidir. Bu kavşak noktasının belirli bir dönemde hareketli olması, bir canlanma döneminin yaşandığını gösterir. Konjonktürün ibresi yavaşlama sinyali veriyorsa, durgunluk tehlikesinin yakın olduğunu anlarız. Konjonktür kelimesinde özetlenen ekonomik gidişat bir ülkede yaşayan tüm insanları etkiler. Konjonktür rüzgârı kesilmek üzereyse, yeni projeler rafa kaldırılır. Olumlu konjonktür ise yüzleri güldürür, ekonomiyi büyütür. Konjonktür tahmininin zorluğu Ekonomik göstergeler, konjonktürün yönünü belirlemek isteyenler için çok yararlı araçlardır. Ancak yüzlerce göstergeyi tek tek incelesek ve bunları tek bir modelde birleştirip bilgisayarın olanaklarıyla analiz etsek de, gelecek hakkında çok kesin tahminler yapamayız. Çünkü ekonomik olaylara yön veren toplum psikolojisi, rakamlara, formüllere dökülemez. Ayrıca hava koşullarını ve doğal afetleri önceden tahmin etme imkânı yoktur. Siyasi krizleri ve savaşları tahmin imkânı da kısıtlıdır. Kısacası beklenmedik ekonomik ve sosyal olaylar, konjonktür rüzgârının yönünü aniden değiştirebilir. Bu zorluklara rağmen ekonomistler konjonktür tahmininden vazgeçmez. Çünkü ekonomik göstergeleri deşifre etmeye çalışan bir kişi, hem gelecek hakkında bir fikir edinebilir, hem de değişik olasılıklara ve tatsız sürprizlere karşı daha hazırlıklı olur.

13 14 EKONOMİYLE İLGİLİ HER ŞEY Tahmin süreci ve aşamaları Geleceği tahmin çabası çok yönlü ve epey karmaşık bir zihinsel faaliyettir: Önce istatistikler incelenir. İstatistiklerin satır aralarını okumak ve ana eğilimleri yakalamak için değişik analiz yöntemleri kullanılır. Bu analiz, gözlemlerle zenginleştirildiğinde ekonominin resmi biraz daha netleşir. Ekonomi teorisinin konuyla ilgili genel doğrularını, yorum ve analiz sırasında daima göz önünde tutmak gerekir. Yatırım ve tüketim kararlarını insanlar aldığına göre, ekonomik birimlerin, bugün ve gelecek hakkında ne düşündüğünün, anketlerle ve araştırmalarla tespiti zorunludur. Sosyal trendler ve modalar da gelecekteki olayların yönünü ve boyutlarını etkiler. Ekonomi tarihinin iyi bilinmesi, ekonomik birimlerin davranış ve tutumları konusunda ipuçları verebilir. Tüm bilgi, deneyim ve analizlerin kristalleşmesiyle ortaya çıkan sezgi ise kişiye gelecekle ilgili bir bakış açısı kazandırır. Bu zihinsel çalışmaların tümü birleştirildiğinde konjonktür rüzgârının hangi yönden estiği hakkında bir fikir edinmek mümkün olabilir. Ekonomi ne durumda, nereye gidiyor? Diğer gazetecilik türlerinin aksine, ekonomi gazeteciliğinde gelecekle ilgili ipuçları da önemlidir. Bugün iyi giden ekonominin üç ay sonra nasıl bir seyir izleyeceği konusunda tam bir kesinlik hiçbir zaman yoktur. Ekonomi ne durumda? sorusuna verilen cevaplar bu belirsizliği bir ölçüde azaltır.

14 EKONOMİK GÖSTERGELER 15 Bugün alınan kararların doğruluğunu veya isabet derecesini, gelecekteki koşullar belirleyecektir. Ama gelecekle ilgili tüm tahminlerin hareket noktası bugünkü ekonomik durumdur. Çok sayıda ekonomik göstergenin bir arada incelenmesi ekonominin ne durumda olduğu konusunu bir noktaya kadar açıklığa kavuşturabilir. Ekonominin bugünü ve geleceği hakkındaki sorulara verilen cevaplar, aşağıdaki konularda sağlıklı kararların alınmasına yardımcı olur: Tasarruf sahiplerinin ellerindeki parayı herhangi bir yatırım aracına yatırdıklarında, elde edecekleri kazanç gelecekteki fiyat artışlarına bağlıdır. Bugün ekilen bir tarım ürününün getireceği gelir de hasat zamanındaki pazar koşullarıyla belirlenir. Geleceğin getirecekleri, sanayi ve hizmetler sektörü yatırımlarında daha da önemlidir. Çünkü başlanan bir yatırımın tamamlanıp ürünlerin pazara sunulması en az iki üç yıllık bir süre gerektirir. Bu süre sonunda koşullarda önemli değişiklikler ortaya çıktığı takdirde ürünler elde kalabilir. Ekonominin temel birimleri olan bireyler, aileler ve girişimciler, ekonomik kategorilerin bilimsel analizinden çok Ekonomi ne durumda? ve Ekonomi nereye gidiyor? sorularının cevabını arar. Ekonomiyle ilgili gazete, dergi ve TV istasyonlarının ilgi görmeleri de bu iki soruya ne ölçüde cevap verebildiklerine ve alınan kararlara ışık tutabilmelerine bağlıdır. Gözlemlerin yararı Belirli bir gecikmeyle açıklanan göstergelerin ortaya çıkardığı zorluğu aşağıdaki türden gözlemlerle azaltmak imkânı vardır: Gazetelerin insan kaynakları eklerindeki eleman ilanlarının veya insan kaynakları sitelerinde eleman

15 16 EKONOMİYLE İLGİLİ HER ŞEY arayanların verdiği ilanların çokluğu, canlanma beklentilerini güçlendirir. Çok sayıda sanayi ürününde girdi olarak kullanılan titan dioksitle ilgili üretim veya ithalat istatistiklerindeki değişim, gidişat konusunda tek başına bir fikir verebilir. Mersin, Gemlik ve Ambarlı gibi önemli limanlardaki TIR kuyrukları, dış ticarette ve ekonominin genelinde bir canlanmaya işaret eder. Sınır kapılarında, hava koşullarından veya komşu ülkelerin idari kararlarından kaynaklanmayan yoğunluk da bir canlanma işaretidir. Alışveriş merkezlerindeki canlılık ve satın alınan ürünlerin çokluğu da işlerin yolunda gittiğini gösterir. Örneğin çimento üretimi ve tüketimindeki artış, konut inşaatındaki durum hakkında ipucu sağlayabilir. Bu göstergelerdeki olumsuz seyir ise ekonomide durgunluk döneminin yaklaştığını düşündürür. Ekonomi basınındaki haber ve yorumlara bakıldığında, ekonominin konjonktür grafiğinin yönünü tahmin etmek kolaylaşır.