Runik Har i Türk Yaz tlar nda Av

Transkript

1 Dil Ara t rmalar Dergisi Cilt: 1 Say : 1 Güz 2007, ss. Runik Har i Türk Yaz tlar nda Av Dr. Hatice irin User 1 Avc l k, eski Türklerde g da kayna, giyim kayna ve askerî e itim amaçl bir tür spor olarak etkin konumdad r. Bu üç boyutlu var olu a ra men, avc l k, bozk rlarda hiçbir zaman temel hayat biçimi olmam ; fakat önemli bir u ra alan olarak yerini korumu tur. (Gronbech 1959: 51). Avc l n totemizm ça lar na uzanan bir ba ka boyutu s r 2, eski Türk kültür hayat nda yo ve ölenle birlikte ele al nmaktad r. Eski Türk topluluklar nda hanlar n halk ile beraber yapt klar bir tür av olan s r, Ka garl Mahmut Han n adamlar ormanlara ve k rlara da l rlar, yaban hayvanlar n önlerine katarak han n oldu u yere do ru sürerler; o yorulmaks z n bulundu u yerden önüne ç kan hayvanlar vurur biçiminde tan mlamaktad r (DLT I: 364). Böyle bir av törenini, Irk Bitig den belgeleyebiliyoruz: Kanl k süsi abka ünmi. Sag r içre elik keyik kirmi. Eligin tutmi. Kara kamag süsi ögirer tir. Ança bili ler: Edgü ol Han n ordusu ava ç km. Avlak içine bir erkek karaca girmi. (Onu) elleri ile tutmu lar. (Han n) bütün s radan askerleri seviniyorlar, der. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004c: 25, 34). Tarihçi Cuveyni, s r törenlerinde av hayvan n n kaçmas na izin verenin en a r biçimde (ölümle) cezaland r ld n yazmaktad r (Roux 1998: 174). Daha eski ça larda, Köktürklerin atas say lan Çu kavminde genç alplar, ilkbahar n son ay nda ate y ld z görününce batakl klardaki çal lar ate e verip sürek av na ç karlard. Her alp, vurdu u hayvan n resmini bayra na nak ederdi ve bu bayrak onun özü (ruhu) say l rd. (Esin 2001: 121). nan a göre, özü olan hayvan n etini yemek, özü o hayvana ba l olan kimseye güç katard. O uz boylar n n tözlerinin 3 ço unlukla avc ku lar olu u, s r törenlerinin eski Türk inan kurumlar yla ili kisini belirginle tirmektedir (Köprülü 1989: 80). 1. Eski Türk Ça Kaya Yaz tlar nda Av: Runik har i eski Türk yaz tlar n n bulundu u Mo olistan, Yenisey, Tuva ve Altay bölgelerinde, kayalara resmedilmi 1 Yard. Doç. Dr. Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, Eski Türk Dili Anabilim Dal, Bornova- zmir. 2 Kelime, Clauson taraf ndan sag r olarak kaydedilip anlam a game battue=vah i oyun olarak verilir (1972: 814). 3 Eski ça Türk toplumunda baz hayvan ve y rt c ku lar n töz say lmalar yla ilgili olarak bkz. Zelenin 1936; Esin 1972; Eröz 1973; nan 1987; Ögel 1993; Çoruhlu

2 Dr. Hatice irin User av konulu çizimlere s kça rastlanmaktad r (K zlasov 1994: 282). Altay kültür çevresi bulgular ndan Kud rge Kurgan nda bulunan Köktürk ça na ait bir eyer kay nda kaplan, geyik ve ay av tasvir edilmektedir. Yenisey- K rg z kültür çevresinin sosyal hayat n gösteren eserlerden biri de av sahnesi tasvir eden bir tablodur. Bu resimler, a açtan iki eyer kay üzerine boya ile yap lm t r (Ögel 1991: 141, 217). Köktürk har eriyle beñgü kaya ibaresinin kaz ld Kara Yüs (E-39) kaya yaz t ndaki büyük av sahnesi oldukça karakteristiktir. Burada çift hörgüçlü develer, da keçileri, büyük geyikler, kaplan, tilki ve aya a kalk p ellerinde sopa tutan ay lar bulunmaktad r (Orkun 1994: 195; Roux 1972: R. 2-3). Uyuk Turan (E-3), Kaya Ucu (E-24) ve Altay bölgesi Kalbak Ta (E-47) mezar yaz tlar nda tasvir edilen çatal boynuzlu geyikler de an lmaya de er bulgular aras ndad r (Vasilyev 1983: 83, 84, 100; Vasilyev 1995: 96). Baykal gölünün bat s nda yerle en Kur kanlara ait buluntularda geyik avlar, yabani ördekler, bal klar ve bal k avlamaya mahsus a resimleri yer almaktad r (Ögel 1991: 205). Yenisey rma k y lar nda bulunup VI-VIII. yüzy la tarihlendirilen gümü bir kadeh üstündeki av sahnesi, Türk göçebe sanat n n destans bir üslubu olarak de erlendirilir (Gryaznov 1961: R. 6). Hiç üphesiz, bu çizimler, yaln zca av sahneleri de il, dinsel içerikler de ta maktayd (Ögel 1991: 218). Kayalar üzerindeki av sahneleri, genellikle avda ba ar kazanmay sa layan bir av büyüsü amac yla yap l rd (Çoruhlu 2001: 103). Eski ça da Türklerin ayin haz rl için ava ç k p burada yaban at ve keyik vurduklar Çin kaynaklar nda kay tl d r. Ayin sonunda tap g (kurban) etlerinin tanr ya sunulmayan k s mlar n, hükümdar ailesi ve beyler keyik ça r s ad verilen bir ölende toplanarak payla maktayd lar (Esin 2001: 99) Çin Y ll klar nda Eski Ça Türklerinin Avc l : Eski Türklerde avc l n totemizm ça lar na uzanan yans malar petrogli erde görülürken; ya amsal yönü s kl kla Çin y ll klar na yans m t r. Çin y ll klar nda Hsiung-nularla ilgili olarak Çocuklar küçükken gelincik ve fareleri öldürürlerdi. Biraz daha büyüdüklerinde tilki ve tav anlar avlarlard. kayd bulunur (Roux 1998: 175). Tonyukuk ve Bilge Ka an aras nda geçen bir konu ma da Çinlilere direnmemizin sebebi, su ve otlak pe inde gidip avc l k yapmam zd r. biçiminde kay tlan r (Mau-Tsai 1958: ). Çin kaynaklar, I. Köktürk ka anlar ndan I bara n n, Çin imparatorundan Hong- o ile Toy- o bölgeleri aras nda avlanma izni istedi ini; imparatorun izin verip arap ve yiyecek gönderdi ini bildirmektedir. Divitçio lu, bu konuda Avlanma talebi herhalde amatör bir avc dan gelmiyordu. I bara Ka an, boyu için bir avlak tahsis edilmesini rica etmi ti. yorumunu yaparken isabetli bir yorumda bulunur (2005: 195). Çin kaynaklar ndan elde edilen bilgilere göre, Do u Köktürk ka anlar ndan Hie-li, Çinlilerce tutsak tutuldu u bir konakta üzüntüsünden hastalanm ; Çin imparatoru, Hie-li Ka an n bu durumunu haber al nca avla avunaca n san p ona geyikleri bol olan Kuo-Çou bölgesinin valili ini teklif etmi ; ancak ka an bunu 50

3 Runik Harfli Türk Yaz tlar nda Av reddetmi tir (Mau-Tsai 1958: ). Yine Çin kaynaklar na göre K rg zlar, akrobatlar ve e itilmi hayvanlarla sirk benzeri topluluklar kurmu ve buralarda av sahneleri sergilemi lerdir (Roux 2006: 205) Di er Baz Kaynaklara Göre Eski Ça Türklerinde Avc l k: Çinli Budist seyyah Xiuan-Tsang (Xuan Zang), av partilerinden 4 birinden söz ederken Tokmak n yan nda gördü ü ka an ve maiyetini öyle anlat r: Brokar pelerin giymi, saçlar örgülü yakla k iki yüz subayla çevrilidir. Ordunun geri kalan uzun m zraklar, bayraklar ve yaylar ta yan, ince dokunmu kaliteli yünlü kuma lar ve kürkler giymi atl süvarilerden olu maktad r. Say lar o kadar fazlad r ki, hükümdar n maiyeti göz alabildi ine uzanmaktad r. (Roux 2006: 136). Av ve avc l n, yaln z eski Do u Türk devletlerinde de il, bat da kurulan Türk ülkelerinde de bir kurum olarak geli ti ini, Hazarlarda Avc Tarkan unvanl bir tiginin varl ndan anlamak mümkündür (Golden 1980: 154). Hazar Devleti kentlerinden Sarkel de halk n tar m ve hayvan besicili inden ba ka avc l kla u ra t n, özellikle de Don rma nda bal k avlad klar n ve buran n bir bal kç l k merkezi hâline geldi ini bilmekteyiz (Ögel 1991: 226). *** 2. Eski Türk Ça Yaz tlar nda Av: Mo olistan bölgesinde bulunan üç temel eski Türk yaz t nda (Bilge Ka an, Kül Tigin, Tonyukuk), av sözünün eski biçimleri olan ab ve añ kay tlanmaz. Buna kar l k, avc l k kavram n ilgilendiren baz av hayvanlar n n adlar n n yer ald cümlelerle kar la r z. 2.1 G da Kayna : Tonyukuk Yaz t güney yüzü 1. sat rda k(e)y(i)k yiyü t(a) b( ) g(a)n y(i)yü ol(u)rur (e)rt(i)m(i)z Yabani av hayvan yiyerek tav an yiyerek oturuyorduk cümlesi, ltiri Ka an döneminde eski Türklerin hayat tarz na i aret ederken, o dönemde bodun ve ordunun yerle ti i Çogay da lar n n kuzeyi ile Karakum un, ilin tamam n beslemeye yetecek kadar av hayvan bar nd ran bereketli bir bölge oldu unu da anlar z. Ehli olmayan av hayvan keyik 5, Yenisey mezar yaz tlar ndan 1. Alt nköl de (E-28) öyle belgelenir: (a)ltun soña y k(e)y(i)ki.. The wild animal of the Altay and Songa mountains= Altay ve Songa da lar n n vah i hayvan (Tekin 2004a: 538; Kormu in 1997: 81/9). Bu mezar yaz t nda ölen ki i, dünyada b rakt klar için a t yakarken, Altay ve Songa da lar nda avland keyikler için de hay anmaktad r. Tuva bölgesi yaz tlar ndan 2. K z l Ç raa (E-44), 40 ya ndayken ölen Külüg Togan adl bir beyin mezar ta d r. Yaz t n 2. sat r nda keyik öyle belgelenir: t(e) zik key(i)kde (a)lp b(e)n sredi mça çihsya gazeley ya silaç=h zla ko an keyik(ler) i (avlamakta?) alp m (Batmanov-Kunaa 1963: 56). Kâ da yaz lm Runik har i metinlerden Irk Bitig de keyik, türleriyle birlikte 4 Burada an lan av partisi nin s r töreni oldu una ku ku yoktur. 5 Keyik, her ne kadar Sibirya kaml nda töz olarak alg lansa ve tözlerin dokunulmazl olsa da, bu türden hayvanlar n avlanmas ve yenmesinin sebebini Strahlenberg, yerli halktan ö rendi i biçimiyle öyle aç klar: Yakutlara göre, yarat klardan (creatur) biri kutsal say l r ve her kabile ile soy bu hayvandan türediklerine inan r. Bunlar, boylar n kutsal sayd klar ku u, kaz, karga vb hayvanlard r. Bunun için de bu hayvanlar hiçbir suretle yenmezdi. Fakat bu hayvan n boyundan gelmeyenler için bir mesele yoktu. Ba kalar pekala di er boyun kutsal hayvan n yiyebilirlerdi (Ögel 1993: 33). 51

4 Dr. Hatice irin User birkaç yerde an lmaktad r 6. Bunlar aras nda g da kayna olarak sag r içre elik kiyik kirmi avlak içine bir erkek karaca girmi (Tekin 2004c: 63) cümlesi de erlendirilebilir. Eski Türk dilinde dört ayakl vah i av hayvan anlam yla genel bir içeri e sahip keyik ~ kiyik, Türkçenin bu döneminde av ; -çi ekiyle geni lemi biçimi keyikçi ise avc anlam nda kullan lm t r. Bu durum, Runik har i metinlere yans masa da, Uygur yazmalar nda tan klanabilir. Uygur dönemi eserlerinde kay tlanan abç keyikçi çift sözünden (hendiadioin) keyikçinin, keyik avc s özel anlam yla birlikte, genel olarak avc anlam yla da kullan ld n anlamak mümkündür. KP de geçen ku ç keyikçi bal kç avç torç tuzakç bulup ibaresi ise, eski Türk dilinde avc l n hava, kara ve su hayvanlar na göre s n anm oldu unu göstermektedir (Hamilton 1998: 1/7) Giyim ve Para Kayna : Eski Türk kültüründe, avc l k yaln zca g da kayna olarak görülmemi tir. Kürkleri için avlanan hayvanlar oldu unu yaz l belgeler arac l yla görmekteyiz. Bilge Ka an Yaz t n n kuzey yüzü 11. ve 12. sat rlar nda bu türden hayvanlar u cümlede belgelenir: s(a)r( )g (a)ltu]n n ür(ü) ñ küm(ü) in k rg(a)kl( )g kut(a)y n kinl(i)g e g[(i)tis]in özl(i)k (a)t n (a)dg( )r n k(a)ra k[i in] kök t(e)y(e)niñ türk(ü)me bod(u)n(u)ma k(a)zg(a)nu birt(i)m Sar alt nlar n, beyaz gümü lerini, kenarl ipek kuma lar n, kokulu ipeklilerini, has atlar n, ayg rlar n, kara samurlar n gök renkli sincaplar n Türküme halk ma kazan verdim. Burada alt n, gümü, ipek, at, ayg r gibi Türk halk için ekonomik de er arz eden e ya ve hayvanlar s ralan rken, kürkünden yararlan lan samur ve sincap da say lmaktad r. Bu iki av hayvan n kürkleri, Bilge Ka an Yaz t güney yüzü 12. sat rda, ltiri Ka an n yo törenine kat lan devlet temsilcilerinin getirdi i alt n, gümü, at gibi de erli e yalar aras nda da s ralanmaktad r: (e)dgü özl(i)k (a)t n k(a)ra ki in kök t(e)y(e)niñ s(a)ns( )z k(e)lür(ü)p kop kot(t) Has atlar n, kara samurlar n gök renkli sincaplar n çok say da getirip hep b rakt.. Bu ba lamda ipek ve kürkün, giyim d nda, eski Türk ça kültüründe bir tür para birimi olarak kullan ld n vurgulamal y z Totem Ça lar na Dayanan Bir Ritüel Olarak Av: Türkler, eski ça larda sava antrenman yapmak ve tehlikeli, zararl hayvanlardan kurtulmak için de avlanmay tercih etmi lerdir. Bu türden avlanmalarda eski ça insan n n baz hayvan cinsleriyle kurdu u korku ili kisi önemlidir. Korkunun sonucu olarak bu hayvanlar ongunla t r labilir. Korku duygusuyla ongunla t r lan hayvanlar n, bunlar töz olarak benimsemeyen ba ka boy, aymag, urug ve ok üyelerince av nesnesi yap labildi ini bilmekteyiz (Barutcu-Özönder 1999: 85). Bu cins hayvanlar pars, ay, kurt, as, irbi (ak pars) 7 vb.dir. 6 Irk Bitig de geçen elik kiyik, s gun kiyik ve yargun kiyik s fat tamlamalar kurulu olarak Türk bodun, togan ku, kugu ku vb. ile ayn yap da olup keyikin elik, s gun ve yargun gibi türlerine i aret etmektedir. Bunu Irk Bitig 15. sat rda geçen u cümle tan klayabilir: ku ogl uça azt, kiyik ogl yügürü azt, ki i ogl yor yu azt ku yavrusu uçup yolunu kaybetti, geyik yavrusu ko up yolunu kaybetti, insan o lu yürüyüp yolunu kaybetti (Tekin 2004c: 19, 28.). Burada ku, keyik ve ki i, genel canl türlerinin adlar d r. 7 Tonga (kaplan), pars, irbi gibi ongunlar, Çu döneminden itibaren alpl k simgesi olmu lard r (Esin 2001: 140). 52

5 Runik Harfli Türk Yaz tlar nda Av Altm yedi ya ndayken ölen Tör Apa çreki unvanl bir beyin mezar ta olan Begre Yaz t (E-11) 4. sat rda, Tör Apa çreki nin hayattayken avlad hayvanlar, hatta avlayamad klar dile getirilmi tir: yeti böri ölürtim-e bars g kökmekig ölürmedim yedi kurt öldürdüm, pars ve geyi i (?) ise öldürmedim. (Kormu in 1997: 273). Burada, yaz t bitigçisi, Tör Apa n n a z ndan ömrünün bars ve kökmeki öldürmeye vefa etmedi inden yak nmaktad r. Söz konusu hayvanlar n öldürülmeyi i, bunlar n töz hayvan olmalar na da dayand r lmaktad r 8. Bu görü e göre, Tör Apa çreki nin tözü böri olmad için, bu hayvan rahatl kla avlayabilmi tir. VI. Uybat Yaz t (E-98), Ötüken Uygur Ka anl nda Yaglakar sülalesinin K rg zlarca tahttan uzakla t r ld ve Ötüken de K rg z boyu egemenli inin ba lad dönemde (840) az gl g toñuz teg tirig azg n domuz gibi diri (ya am dolu) oldu u söylenen bir K rg z beyinin mezar ta d r. Bu yaz t n 6. sat r nda [yegirmi eki er] ölürtim kök böri kara as bugu ölürtim yirmi iki asker öldürdüm, gök (renkli) kurt, kara as (kak m), ren geyi i (?) öldürdüm (Kormu in 1997: 122) cümlesi kay tl d r. Bu ifade, bir yandan K rg z beyinin ya arken gösterdi i kahramanl klar yans t rken di er yandan kök böri, kara as, ve bugunun onun mensubu oldu u toplulu un tözü olmad n gösterir. Az as, kak m ve ärbä irbi, ak lekeli pars adlar, VIII. Tepsey Yaz t nda da geçer. Bu ongunlar n adlar n n kaydedildi i cümle, yaz t sahibini ve bu av hayvanlar n bar nd ran Tepsey den ba lamas dile ine dayal bir dua olabilece i gibi, Tepsey da iyesinden as ve irbi e kar emniyetlerini sa lama maksad na yönelik bir anma da olabilir (Barutcu-Özönder 1998: 173). VIII. yüzy l n ilk çeyre ine tarihlendirilen Mo olistan bölgesi yaz tlar ndan he Hü otu (Küli Çor) Yaz t 18. sat rda [kü]li çor yeti ya ña yägir 9 ölürti tokuz ya ña az gl g toñuz ölürti Küli Çor yedi ya nda ceylan öldürdü, dokuz ya nda azg n domuz öldürdü. (Tekin 2000: 225) cümlesi, eski Türk gelene i çerçevesinde Küli Çor un erlik at n kazanabilmesi için avlayarak üstesinden geldi i hayvanlar anmaktad r. Buradan, Küli Çor un yägir ve toñuzu töz hayvan olarak benimsemedi ini de anlamaktay z. Irk Bitig 60. sat rda kay tl cümlede, s gun keyik, kendisini yükseklerde Teñri nin i itti ini, alçaklarda ise ki inin idrak etti ini dile getirmektedir. Bu keyik türü av nesneli inden ar nm kut sahibi varl k tan mlamas na uyar. Tokuz arl s gun kiyik men. Bed[ük] tiz üze ünüpen mö reyür men. Üze te ri e idti, asra ki i bilti. Antag küçlüg men tir. Ança bili ler: Edgü ol. Dokuz çatall boynuzu olan erkek geyi im. Yüksek dizlerimin üstüne ç karak bö ürürüm. (Beni) yukar da tanr i timi tir, a a da insano lu bilmi tir. Onca güçlüyüm, der. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004c). Ayn eserin 62. sat r nda yargun keyik, kendisine ait bir mekân olarak 8 Kr. Barutcu-Özönder 1999: 85; Kormu in 1997: 32 9 Rgy (y2g2r2) yaz ml bu sözün çevrimyaz s ve anlamland r lmas, literatürde birbirini tutmamaktad r. Orkun 1936: ygr rti; Malov 1959: jgr (?) rti; Tekin 1968: yeg är [ ]rti; Aydarov 1971: yegirmi erti; Hayashi sawa 1999: yegär (?) ölürti; Tekin 2000: yägir ölürti; Árpád 2004: yägär ölürti. 53

6 Dr. Hatice irin User tan mlad da daki yaylas na ç kmakta, orada yaz geçirmekte, bu suretle ebedilik ve mutluluk (me ilig) duygular n ya amaktad r. Onun ya am da s gun keyik gibi, kutlu bir konuma evrilmi tir: Yargun kiyik men. Yaylag tag ma ag pan yaylayur turur men. Me ilig men tir. Ança bili ler: Edgü ol. Yargun denilen hayvan m. Yazl k da ma ç karak yaz geçiriyorum. Mutluyum, der. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004c). *** 3. Eski Türk Ça Belgelerinde ab / añ ~ eñ: Runik har i eski Türk yaz tlar nda av sözü, ab 10 ve añ ~ eñ biçimlerinde kaydedilmi tir 11. Son sesteki patlamal ünsüzün arka damak ünsüzü ile nöbetle mesi (b~ñ ~g) durumuna, dönemi henüz kesin olarak belirlenmemi O uz Ka an Destan nda rastlamaktay z: dil mürennüng sug k p k s l, sip singir deg bold. til Müren in suyu zencefre gibi ba tan ba a k pk rm z oldu. (Bang-Rahmeti 1987: 625). Bang-Arat, bu ses denkli ine, eder eyer ~ eger, tebe deve ~ töge, tüge, hatta Farsça mive meyve ~ möge örneklerini vermektedir (1987: 1. dipnot). Eski Türk dili döneminde muhtemel bir a z farkl l n yans tan bu ses denkli inden, b taraf nda olan örneklere, Mo olistan ve Yenisey bölgesi yaz tlar nda rastlamaktay z. Yenisey mezar ta lar ndan Kemçik Ç rgak (E-41), altm sekiz ya ndayken ölen Yula adl bir beye aittir. 4. sat rdaki (a)bka b(i)n(ä) r (a)lt y(ü)z (a)t( )m (a)k (a)t ava giderken bindi im alt yüz at m, k r at(lar m) (Tekin 2004b: 579; Orkun 1994: 79) ibaresinde ad na mezar ta dikilen ki i, hayattayken kendisi için asli de er arz eden unsurlar sayarken, avlanma s ras nda bindi i atlar n da dile getirmektedir. Burada ab sözü bin- iline yakla ma hali ekiyle ba lanarak, abka unsurunu cümlenin zarf yapar. Türkiye Türkçesine av için bindi im alt yüz at m biçiminde aktar lmas mümkündür. Ayn yaz t n 7. sat r nda, abda keyik att m avda geyik vurdum ibaresi, eski Türk toplumunda av hayvan n n mezar ta nda söz konusu edilebilecek kadar ya amsal de er ta d n n ilgi çekici bir göstergesidir. Bunun nedeni, hiç üphesiz, Dede Korkut Kitab nda daha aç k gördü ümüz alp olabilmenin ve er at 12 kazanabilmenin, güçlü ve ula lmas zor bir av hayvan vurabilme ko uluna ba land eski Türk gelene idir. Yenisey yaz tlar ndan III. Uybat (=E-32), XVI. sat rda abç sözü kay tl olmakla birlikte (Vasilyev 1983: 26), sonraki kelimeler okunamaz durumda oldu undan, -çi ekli bu tek örne in, içinde yer ald cümle belirlenemez. Av sözünün eski Türk dilindeki ab biçimine ve isimden il yap m eki la ile geni lemi gövdesine, he Hü otu (Köl ç Çor) Yaz t 9. sat rda rastlamaktay z: 10 Runik har i metinlerde v har, Thomsen, Radloff, Kononov, Vasilyev, K zlasov, Kormu in, Klya torniy, Tekin, Sertkaya, Barutcu-Özönder, Aly lmaz gibi Bat l, Sovyet ve Türk uzmanlarca b sesiyle transkribe edilmesine kar l k; Clauson, Zieme ve M. Erdal bunun v sesinin kar l oldu u dü üncesindedir (Clauson 1962: 77; Erdal 2004: 63). 11 Eski Türkçede rastlanan añ ~ eñ biçimi, Altayistler taraf ndan Mo olca ang hayvan; yaban hayvan av ; av ile birle tirilmektedir (Poppe 1960: 72; Räsänen 1969: 20b). Modern Türk lehçelerinde arka damak genizlisi, Kzk., Krg., Nog., Kklp., Tat. a zlar, B k., Alt., Hak., Tuv. ve Karay.da korunmaktad r. Krg., Karay, Nog. Kklp. añ av hayvan ; vah i hayvan ; Kzk., Tuv., Hak. añ vah i hayvan; Alt. añ vah i hayvan; K z l Sibirya geyi i ; B k. añ vah i hayvan; geyik; av, Tat. a zlar añ av, avlanma; geyik ; Yak. ñ av; avlanan hayvan (Sevortyan 1974: 62). 12 Er at çift sözünün erat biçiminde donukla mas hakk nda bkz. Öztekten

7 Runik Harfli Türk Yaz tlar nda Av süñü bolsar çerig iter erti ab ablasar ermele 13 teg erti Sava oldu unda askeri tanzim ederdi, av avlad nda h zl ko an at (?) gibiydi. Burada, süñü bol- ve ab abla- ko utlu u önemlidir. Sava ve avc l kta yap lan eylemler birçok bak mdan (ata ustal kla binebilme, ok atma, hede vurma vb.) ortak olup av n sava lar için haz rl k amaçl bir e itim alan oldu una da i aret eder. Abla- ile ayn kurulu taki ku la- ku avlamak ilini Abakan Yaz t (E-48) 13. sat rda bulmaktay z. Yaz t, Töles Bilge Tutuk adl bir beyin mezar ta d r. Yaz ttan anla ld kadar yla bu bey, boyu içinde at c l k ve avc l ktaki ustal yla ün kazanm t r. Bunu 12. ve 13. sat rlar tan klar: ç yer äliki artzun. At(d)aç alp tutuk yok...togday turñas artzun ku ladaç bilge tutuk yok ç Yer ceylanlar ço als n (onlar ) vuracak Alp Tutuk (art k) yok... To day turnalar ço als n (onlar ) avlayacak Bilge Tutuk (art k) yok (Tekin 2000: 235). IX. yüzy l n ba lar ndan kalma kâ da yaz l Runik har i metinlerden Irk Bitig in 12. ve 63. sat rlar nda kelime, ab biçimiyle kay tlan r: Er abka barm. Tagda kam lmi. Te ride Erklig tir. Ança biliqler: yab z ol. Adam( n biri) ava gitmi. Da da (yürürken) dü mü. Kudretli (Tanr ) göklerde, der. Öylece biliniz. (Bu fal) kötüdür. ; Kanl k süsi abka ünmi. Sag r içre elik keyik kirmi. Eligin tutmi. Kara kamag süsi ögirer tir. Ança bili ler: edgü ol Han n ordusu ava ç km. Avlak içine bir erkek karaca girmi. (Onu) elleri ile tutmu lar. (Han n) bütün s radan askerleri seviniyorlar, der. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004c: 19, 25, 28, 34 ). Irk Bitig de a, ince ünlülü biçimi e ile, 31. ve 49. sat rlarda kay tl d r: Bars kiyik e ke me ke barmi. E in me in bulmi. Bulupan uyas aru ögire sebinü kelir tir. Ança bili edgü ol. (Bir) kaplan avlanmaya gitmi. Av n bulmu. (Av n ) bulup yuvas na ne e ve sevinç içinde geliyor. Öylece biliniz: (Bu fal) iyidir. ; Bars kiyik e leyü me leyü barmi. Ortu yirde amgaka soku mi. Esri amga yal m kayaka ünüp barmi, ölümte ozmi. Ölümte ozupan ögire sebinü yor yur tir. Ança bili ler edgü ol Bir kaplan avlanmaya gitmi. Orta yerde bir yaban keçisine rastlam. Benekli yaban keçisi gidip yalç n bir kayaya ç km, ölümden kurtulmu. Ölümden kurtulup sevinç ve ne e içinde yürüyüp gidiyor, der. Öylece bilin: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004c: 21, 24, 30, 32). Irk Bitig deki bu örneklerde ab biçimli söz, kagan ve beglerin gerçekle tirdi i sürek avlar (s r) ile kara kamag n yürüttü ü avc l k eylemlerini kar lar; eñ biçimli söz ise, hayvanlar n beslenmek üzere yakalad klar di er hayvanlar öldürme i idir. Sonuç 1. Eski ça Türk devlet ve topluluklar n n yaz l kay tlar nda av ve avc l k, beslenme kayna, sava lara haz rl k yapmak üzere bir tür spor oyunu ve bir 13 elmr imlas yla yaz lan bu söz ilk kez Clauson-Trjyarski 1971 de h zl ko an at anlam yla ärmäli eklinde transkribe edilir. Bu transkripsiyon Arpad 2004 te de benimsenir. T. Tekin 1968 de äräm älä, 2000 de ärmäli; Hayashi-Osawa 1999 da ärmälä, Karcavbay Sartkoca 2003 te erim eli olarak transkribe eder. Orkun 1994 (rmle), Malov 1959 (rmlä), Aydarov 1971 (rml) ise, yaln zca transliterasyon vermi lerdir. 55

8 Dr. Hatice irin User boyun sayg ve korku ili kisi kurdu u canl lar n (ongun/töz), bir ba ka boyun üyelerince türlü ritüellerle öldürülmesi ba lam nda kar m za ç km t r. Ötüken Türk Ka anl dönemi bulgular nda av nesnesi olan hayvan türlerinin, il ve bodunun g das na, giyimine ve para birimine dayanak olu turdu unu görebiliriz. Avc l n, Yenisey havzas eski Türk toplumunda ise daha çok alp ve bagatur olma, er at alma ve erlik erdemini biçimlendirme amaçlar na yönelik bir eylem olarak alg land anla lmaktad r. 2. Eski ça Türk geleneklerinden biri olan s r, lolojik veri olarak yaln zca Irk Bitig de sag r biçiminde kay tlan r. Ab biçimini Kemçik Ç rgak, III. Uybat, he Hü otu ve Irk Bitig de belgeledik. Irk Bitig, eñ biçimini de içeren bir metin olmas yla dikkati çeker. ab ~ añ ~ eñ biçimlerinin kay tlanmad, ancak avc l k kurumuna at ar n yap ld yaz tlar Tonyukuk, Bilge Ka an, I. Alt nköl, K z l Ç raa, Begre, VI. Uybat ve VIII. Tepsey dir. he Hü otu ve Irk Bitig sag r, ab ~ añ ~ eñ sözleriyle birlikte avc l kla ili kili sat rlar içerir; böylece bu iki belge hem lolojik hem de kültür tarihi verilerini kapsama özelli i ta r. 3. Yaz tlarda belgeledi imiz av nesnesi olan hayvanlar keyik, tab gan, ki, teyeñ, bars, kökmek, elik, böri, kök böri, toñuz, turna, irbi, kara as, bugu olarak listeleyebiliriz. Tab gan ve kürkü için avlanan ki ile teyeñ d nda, bu hayvanlar n ortak özelli i töz olmalar d r. Buradan hareketle, avlanan ve yenen tözlerin ruhu, ki i ve bodunda ya amay sürdürerek iki uçlu bir yarar sa lamaktayd yarg s na ula abiliriz. Bunlardan ilki, ki i ogl n n en önemli gereksinimi olan g dan n, ikincisi ise töz ruhlar arac l yla bodun emniyetinin teminat d r. KAYNAKLAR AMANJOLOV, Altay (2006). Türk Filolojisi ve Yaz Tarihi (Çev. Kenan KOÇ), Ötüken Yay nlar, Ankara. ÁRPÁD, Berta (2004). Szavaimat jól Halljáto. Türk és Ujgur Rovásirásos Emlékek Kritikai Kiadása, Szeged. AYDAROV, G. (1971). Yaz k orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka, Akademiya Nauk Kazokskoy SSR, Almat. BANG, W.- RAHMET, R. R. (1987). O uz Ka an Destan : Makaleler I (Hzl. Osman Fikri SERTKAYA), Türk Kültürünü Ara t rma Enstitüsü Yay nlar, Ankara. BARUTCU-ÖZÖNDER, F. (1998). Yenisey Yaz tlar ve Yer-Sular, Journal of Turkish Studies Hasibe Maz o lu Arma an, vol. 22 (Ed. inasi TEK N, Gönül Alpay TEK N), Harvard University 1998, s BARUTCU-ÖZÖNDER, F. (1999). Türkler Ne Zaman Bir Millet di? Ortak Bir Köken Mitleri Vard : Bir Di i Kurttan Türemi lerdi, Kök Ara t rmalar, C. I / 2, Köksav, Ankara, s BATMANOV,. A. - KUNAA, A. Ç. (1963). Pamyatniki drevnetyurskoy pis mennosti tuv, V pusk I, K z l. CAFERO LU, Ahmet (1972). Türklerde Av Kültü ve Müessesesi, VII. Türk Tarih Kongresi Tebli leri, C. I, Eylül 1970, Ankara, s

9 Runik Harfli Türk Yaz tlar nda Av CAFERO LU, Ahmet (1934). Uygur Sözlü ü, stanbul. CLAUSON, Sir G.(1962). Turkish and Mongolian Studies, London. CLAUSON, Sir G. ( 1966). Notes on Irk Bitig, Ural-Altaische Jahrbücher, XXXIII /3-4, s CLAUSON, Sir G.-TRJYARSK, Edward (1971). The Inscription at Ikhe Khushotu, Rocznik Orientalistyczny, s plate. CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford. ÇORUHLU, Ya ar (1994). Türk Sanat nda Görülen Hayvan Figürlerine Gök ve Yer Sembolizmi Aç s ndan Bir Bak, Türk Dünyas Ara t rmalar, 87, stanbul, s ÇORUHLU, Ya ar (1997). Türk Sanat nda Av Sembolizmi, Arkeoloji ve Sanat, 76, Ocak- ubat, s ÇORUHLU, Ya ar (2001). Göktürk Sanat nda Dinî Nitelikli Heykeller ve Tasvirler, Türk Dili Ara t rmalar Y ll -Belleten 2000, Ankara, s D VANÜ LÛGAT- T-TÜRK I ( ). (Hzl. Besim ATALAY), Ankara. D V TÇ O LU, Sencer (2005). Orta Asya Türk mparatorlu u, mge Yay nlar, Ankara. ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic, Brill Academic Publishers, Leiden. ERÖZ, M. (1973). Türk çtimai Hayat nda Totemizm zleri, slam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. V, cüz 14, s ES N, Emel (1972). Tös and Moncuk. Notes on Turkish Flag-Pole Finials, Central Asiatic Journal, XVI, s ES N, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giri, Kabalc Yay nlar, stanbul. Esin, Emel (2004). Türk Sanat nda konogra k Moti er, Kabalc Yay nlar, stanbul. GOLDEN, Peter (1980). Khazar Studies, Budapest. GRONBECH, K. (1959). The Steppe Region in World History, Acta Orientalia, XXIII, s GRYAZNOV, M. P. (1961). Drevney çie pamyatniki geroiçeskogo eposa narodov yujnoy sibirii, Arkeologiçeskiy sbornik, No. 3, Leningrad, s HAM LTON, James Russel (1998). yi ve Kötü Prens Öyküsü, (Çev. Vedat KÖKEN), Ankara. HAYASH, Toshio- SAWA, Takashi (1999). Site of Ikh-Khoshoot and Küli or : Provisional Report of Researches on Historical Sites and Inscriptions in Mongolia from 1996 to 1998, Tokyo, s NAN, Abdülkadir (1987). Ongon ve Tös Kelimeleri Hakk nda, Makaleler ve ncelemeler, II. Bask, TTK Yay nlar, Ankara, s KARCAVBAY, Sartkoca (2003). Orhon Muralar, Astana. KIZLASOV. L. (1994). Runiçeskie pis mennosti yevraziyskih stepey, Moskva. KORMU N,. V. (1997). Tyurskie yeniseyskie epita i, Tekst i issledovaniya, 57

10 Dr. Hatice irin User Moskva. KÖPRÜLÜ, M. F. (1989). Edebiyat Ara t rmalar 1, Ötüken Yay nlar, stanbul. KUNTER, Halim Baki (1938). Eski Türk Sporlar Üzerine Ara t rmalar, Cumhuriyet Matbaas, stanbul. MALOV, E. (1952). Yeniseyskaya pis mennost tyurkov, Moskva-Leningrad. MALOV, E. (1959). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis mennosti Mongolii i Kirgizii, Moskva-Leningrad. MAU-TSA, L U (1958). Die Chinesischen Nachricten zur Geschichte der Ost-Türken (T u-kue), II C., Wiesbaden: Otto Harrassowitz. ORKUN, Hüseyin Nam k (1994). Eski Türk Yaz tlar, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. ÖGEL, B. (1991). slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntular na Göre, Türk Tarih Kurumu Yay nlar, Ankara. ÖGEL, B. (1993). Türk Mitolojisi I-II, Türk Tarih Kurumu Yay nlar, Ankara. ÖZTEKTEN, Özkan (1997). Erat Sözü Hakk nda, Türk Dili, 552, Aral k, Ankara, s POPPE, N. (1960). Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen, Teil 1. Vergleichende Lautlehre, Otto Harrasowitz, Wiesbaden. RADLOV, V.V. ( ). Op t Slovarya Tyurskih Nareçiy, VIII, St. Petersburg. RAMSTEDT, G. J. (1957). Einführung in die Altaische Sprachwissenschaft, Helsinki. RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der türksprachen, Helsinki. ROUX, J. P. (1972). Türk Göçebe Sanat n n Dini Bak mdan Anlam, Türk Kültürü El Kitab, II, slamiyetten Önceki Türk Sanat Hakk nda Ara t rmalar, stanbul. ROUX, J. P. (1998) Türklerin ve Mo ollar n Eski Dini, (Çev. Aykut KAZANCIG L), aret Yay nlar, stanbul. ROUX, J. P. (2005). Orta Asya da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. Aykut KAZANCIG L), Kabalc Yay nevi, stanbul ROUX, J. P. (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarl k, Kabalc Yay nevi, stanbul. RÖHRBORN, Klaus ( ). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen texte aus zentralasien, Lieferung I-4, Wiesbaden. SEVORTYAN, E. V. (1974) Etimologiçeskiy slovar tyurskih yaz kov, I, Moskva. TAVKUL, Ufuk (2001). Karaçay-Malkar Kültüründe Avc l k ve Av Tanr s Apsat, K r m Dergisi, 9 (34), s TEK N, Talat (1968). A Grammer of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, No. 69, Bloomington. 58

11 Runik Harfli Türk Yaz tlar nda Av TEK N, Talat (1988). Orhon Yaz tlar, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara. TEK N, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Ara t rmalar Dizisi: 9, Ankara. TEK N, Talat (2004a ). The First Alt nköl Inscription, Makaleler II Tarihi Türk Yaz Dilleri Yay na Haz rlayanlar: Emine YILMAZ-Nurettin DEM R, Öncü Kitap, Ankara, s TEK N, Talat (2004b). Hemçik Ç rgak Yaz t, Makaleler II Tarihi Türk Yaz Dilleri Yay na (Haz rlayanlar: Emine YILMAZ-Nurettin DEM R), Öncü Kitap, Ankara, s TEK N, Talat (2004 c). Irk Bitig. Eski Uygurca Fal Kitab, (Ed. Emine YILMAZ-Nurettin DEM R), Öncü Kitabevi, Ankara. VAS LYEV, D. D. (1995). Da l k Altaylardaki Kalbak-Ta Mabedinin Göktürk Yaz tlar, Türk Dili Ara t rmalar Y ll Belleten 1993, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara, s VAS LYEV, D. D. (1983). Korpus Tyurskih runiçeskih pamyatnikov basseyna yeniseya, Leningrad. ZELEN N, D. K. (1936). Kult ongonov v Sibirii, Moskva-Leningrad. 59