KUTADGU BLG E GÖRE TÜRK SAVA SANATI TURKISH ART OF WAR ACCORDING TO KUTADGU BLG

Transkript

1 KUTADGU BLG E GÖRE TÜRK SAVA SANATI TURKISH ART OF WAR ACCORDING TO KUTADGU BLG Dr. Erkan GÖKSU * Özet Türk devlet ve toplum düüncesini en açık ve sade ekilde yansıtan Kutadgu Bilig, birçok konuda olduu gibi sava ve sava sanatına dair konularda da Türklere özgü düünce tarzını yansıtmaktadır. Bu bakımdan, teorik de olsa, Türk sava sanatı nın ana hatlarını Kutadgu Bilig den tespit etmek mümkündür. Eserde, savaın bilgisiz ve kötülere, anlamak istemeyen, adaletsizlik yapan dümanlara karı bavurulacak son çare olduu ifade edilmi ve hükümdara veya ordu kumandanlarına sava sanatına dair bazı konularda öütler verilmitir. Eserde üzerinde durulan konulardan en önemlisi dümana karı ihtiyatlı olmaktır. Bunun dıında cesaret, cömertlik ve alçak gönüllülük, siyaset ve hile, ordunun tertip ve tanzimi, konak ve karargâh yerinin tespiti, istihbarat ve haber alma, strateji ve taktik ve sava sırasında ve sonrasında yapılması gerekenler, yaralı, ölü ve gazilere muamele gibi konulara temas edilmitir. Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig, Sava sanatı, Türk sava sanatı, Türk ordusu Abstract Kutadgu Bilig explaining the Turkish thought on state and society clearly and plainly also reflects aproaches of the Turks to war and art of war. In this respect, it is possible to determine main aspects of Turkish Art of War from Kutadgu Bilig. It is stated that the war is the last solution that can be applied against enemies who are ignorant, evil, not in favour of peace and unjust. Additionally some advices about various topics of art of war are given to the rulers and commanders. The most important subject stressed on the book is to be cautious. Furthermore, themes like courage, generousness, politics and stratagem, recruitment and arrangement, determining the place of rest and headqarters, intellegence, strategy and tactics, activities before and after war, teatment of death and injured soldiers are pointed out. Key Words: Kutadgu Bilig, Art of War, Turkish Art of War, Turkish Army Sava, insanın yaratılıından beri var olan bir olgudur 1. Tarih boyunca yaanan bütün maddi ve manevi gelimeler, bilimsel ve ahlaki ilerlemeler, insanlar arasında süregelen savaları yok etmeyi baaramamı, hatta gerek teknolojik gerekse fikrî bakımdan kuvvetlenmesine, yayılma alanı ve yıkım gücünü artırmasına sebep olmutur. Bu duruma dikkat çeken bazı yazarlar, insanlık tarihini bir savalar tarihi olarak nitelendirmiler 2 ve tarih boyunca birçok düünür, asker ve devlet adamı, savaın ne olduu, tarihî seyir içerisindeki yeri, toplumsal ve ekonomik döngü üzerindeki etkisi ve sava sanatı konularında muhtelif eserler kaleme almılardır. Bu eserlerin baında dünyanın en eski sava stratejileri kitabı olarak bilinen Sun Tzu nun Sava Sanatı (The Art of War) adlı eseri gelmektedir 3. Mehur Çin klasiklerinden biri olan ve modern askerî stratejilerin hepsinin temelini oluturduu kabul edilen bu eserin, eski Çin de M.Ö yüzyıllar arasında yaanan Savaan Eyaletler döneminde (Chou Hanedanı nın parçalanma dönemi) yazıldıı bilinmektedir. Taocu felsefenin hâkim olduu eserde sava, devletler için hayati önem taıyan bir konu, bir ölüm-kalım meselesi, hayata ya da yok olua giden yol olarak deerlendirilmekte ve bu sebepten * Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü (e-posta:erkangoksu@hotmail.com) Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

2 267 onu derinlemesine incelemenin kaçınılmaz olduu söylenmektedir 4. Voltaire in Avrupa ya sava sanatını öreten adam olarak takdim ettii Machiavelli in ( ) The Art of War (Sava Sanatı) adlı kitabı da sava konusunda yazılmı temel eserlerden biridir. Savaın, devlet yönetmenin en önemli araçlarından biri olduunu söyleyen Machiavelli, bir yöneticinin bilmesi gereken en önemli eylerin baında sava sanatının geldiini ileri sürmü ve bu nedenle hükümdarların sava sanatını kendilerine en önemli çalıma alanı hâline getirmelerini önermitir. Ona göre dare edenler için tek bilim budur. Bu sanat ihmal edilirse ülkeler kaybedilir, gelitirildii zaman kazanılır. Sava, ayakta kalmanın, yönetmenin ve otoritenin en önemli aracıdır. 5 Bunların dıında savaın, içinde kimsenin güvenlikle ilerleyemeyecei gölgeler ve karanlıklarla dolu bir bilim olduunu söyleyen Maurice de Saxe ( ) 6, savaı, bütün olarak bilim deil, sanat olarak nitelendirmekle beraber, stratejik ve taktiksel boyutları ile de bilimden ayrılamayacaını ileri süren Antoine Henri de Jomini ( ) 7 ve geçmi tecrübeler ile çada yorumu bir araya getirerek savaın tanımını, teorisini, ne olduu veya olmadıını o döneme kadar yapılmı en doyurucu izahlarla açıklamayı baaran ve bu bakımdan sava kuramını gerçek anlamda sistematikletirdii kabul edilen Carl von Clausewitz ( ) 8 gibi yazarların da sava ve sava sanatı konulu eserleri mevcuttur 9. Sava ve sava sanatı konusunda Müslüman Türk müellifler tarafından da muhtelif eserler kaleme alınmıtır. Bazı yazarlar tarafından binicilik (furûsiyye), okçuluk (ilmü n-nüâb) ve taktik, strateji ve askerî organizasyon (fünûnü l-harbiye/âdâb) olmak üzere üç kategoride deerlendirilen 10 bu eserlerin en tanınmıları Fahr-i Müdebbir adıyla bilinen Muhammed b. Mansur b. Said Mübârek âh ın 1 iddet ve iddetin gelitirilmi ekli olan savaın ortaya çıkıı meselesi hakkında farklı görüler ileri sürülmütür. Bazı yazarlar iddetin, insanın doasında var olan içgüdüsel bir özellik olduunu iddia etmiler, ancak bu görü, çevreci ve davranıçı bilim adamları tarafından reddedilmitir. Aynı ekilde savaın ne olduu ve insanlık tarihinin seyri üzerindeki etkisi hakkında da farklı görüler vardır (Bunlar hakkında toplu bilgi için bk., Erkan Göksu, nsanlık Tarihinin Deimeyen Fenomenleri: iddet ve Sava, Bilim Yolu, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3/2003 (Türkiye Cumhuriyetinin 80. Yılı Özel Sayısı), Kırıkkale, s ). 2 John Keegan, Sava Sanatı Tarihi, (Çev. Füsun Doruker), Sabah Kitapları (Yeni Yüzyıl Tarih Dizisi), stanbul 1995, s Sun Tzu, The Art of War, (Translated by Wu Sun Lin), Long Rivers Press, San Francisco 2003., (Türkçe terc., Sava Sanatı, Çev. Adil Demir, stanbul 2001). 4 Sun Tzu, age, s.3. (Türkçe terc., s.43). 5 Niccolò Machiavelli, The Art of War, (Translated from the French by Peter Whitehorne and Edward Dacres), Winder Publications, Radford 2007., (Türkçe terc., Sava Sanatı, (Çev. Berna Hasan), stanbul 1999). 6 Marshal Maurice de Saxe, My Reveries Upon the Art of War, (Translated by Thomas R. Phillips), Roots of Strategy: The 5 Greatest Military Classics of All Time Complete in One Volume, (Edited by Brig. Gen. T. R. Phillips, Stackpole Books, Harrisburg 1985., s.189, ( ). 7 Baron de Jomini, The Art of War, (Translated from the French: Capt. G.H. Mendell), Philadelphia 1862., s.66, 252., (Türkçe terc. Antoine Henri Jomini, Sava Sanatının Ana Hatları, stanbul 2002, s.43, 161). 8 Napoleon savalarına katılmı tecrübeli bir subay olan Prusyalı Carl Von Clausewitz in, emeklilik yıllarında kaleme aldıı eserinin öhreti, yazılıından sonra gelien olayların Clausewitz in anlattıklarını dorulaması olmutur. Bu durum onu, sava hakkında yazılmı en ünlü eser hâline getirmitir. Clausewitz in sava kuramı konusunda ortaya attıı en önemli görü, sava ile politika arasında kurduu badır. Ona göre, Bir toplum (bütün milletler ve özellikle uygar milletler) için sava, mutlaka politik bir durumdan doar ve politik bir etkenden çıkar. te bunun içindir ki sava, politik bir eylemdir. (Carl von Clausewitz, On War, (Editor/Introduction/Translation: Anatol Rapoport, Frederic Nautusch Maude, J. J. Graham), Penguin Classics, London 1982, s , (Türkçe terc., Sava Üzerine, iar Yalçın, stanbul, 1975., s.62). 9 Dorudan doruya savaı ve sava sanatını konu edinen bu eserler dıında Herakleitos, Hegel, Karl Marks, Friedrich Engels, Sigmund Freud, Konrad Lorenz, Erich Fromm ve John Keegan gibi tanınmı Batılı yazarlar da iddet ve sava hakkında muhtelif görüler ileri sürmülerdir. Bunlar için bk., Yustrow, Bakumandan ve Harb Fenni, (Çev. N. Bürian), Gnkur. X. ube, Askerî Matbaa, stanbul 1932., s.4 vd.; Friedrich Engels, Tarihte iddetin Rolü, Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul 1996., s ; Konrad Lorenz, On Oggression, (Routledge Classics), Routledge 2002.; Aynı yazar, Ecco Homo (te nsan), Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul 1996.; Aynı yazar, Saldırganlıın Spontanlıı, Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul 1996.Erich Fromm, nsandaki Yıkıcılıın Kökenleri, Birinci Kitap, Çev. ükrü Alpagut, Payel Yay., stanbul 1993.; Aynı yazar, nsandaki Yıkıcılıın Kökenleri, kinci Kitap, Çev. ükrü Alpagut, Payel Yay., stanbul 1995.; Aynı yazar, Sevgi ve iddetin Kaynaı, Çev. Yurdanur Salman-Nalan çten, Payel Yay., stanbul 1994.; John Keagan, Sava Sanatı Tarihi, Çev: Füsun Doruker, stanbul, 1995.; Göksu, a.g.m., s Mustafa Uyar, Âdâb el-harb ve e-eca a ya Göre Hisar ve Kuatma Gelenei, Tarih Aratırmaları Dergisi, XXV/40 (2005), s.216.

3 268 Âdâbu l-harb ve -eca a 11, Mardî b. Ali b. Mardî et-tarsûsî nin Tabsıratu Erbâbi l-elbâb fî Keyfiyeti l-necâti fî l-hurûb 12, bn Erenboa ez-zeredkâ ın el-anîk fî l-menâcınîk 13, Ömer bn brahim el-avsi el-ensarî nin Tefrîcü l-kurûb fî Tedbîri l-hurûb 14, Muhammed b. Mengli nin el- Hıyal fi l-hurûb ve Fethü l-medâ in ve Hıfzü l-durûb 15, Hasan er-rammâh ın Kitâbü l-furûsiyye ve l- Manâsıbi l-harbiyye 16, Münyetü l-guzât 17, Haza Kitabu Baytarnâme 18, Baytaratü l-vâzıh 19, Kitâb fî Riyâzati l-hayl, Kitâb fî lmi n-nüâb 20, Nihâyetü s-su ul ve l-umniyye fî Ta allumi l- Furûsiyye 21, Tabsıratu s-sultaniyye fî Siyaseti s-sanâ ati l-harbiyye 22 gibi eserlerdir 23. Bunların yanında muhtelif siyasetnamelerde de savaa ve sava sanatına dair bilgilere yer verildii görülmektedir Âdâbu l-harb ve -eca a, muhtelif Orta Ça slâm devletlerinin askerî tekilatı, muharebe usulleri, kullanılan silahlar ve sair konularda bilgi veren önemli bir kaynaktır. Müellif ordu, strateji ve askerlikle ilgili gerekler üzerinde dururken, bunun yanında harp erbabında olması gereken ahlaki özellikleri de sıralamaktadır. Kitabın ilk altı babı, harp ve harp sanatı ile deil hâkimiyet anlayıı ile ilgilidir. Harp ve askerlie dair kısımlar 7. babdan itibaren balamaktadır (Fahr-i Müdebbir, Âdâbu l-harb ve -eca a, (Ner. Ahmed Süheyli-i Hânsârî), Tahran 1346.; Eser ve müellifi hakkında ayrıca bk., Uyar, a.g.m., s ) 12 Eser, Orta Ça slâm ordularında kullanılan silahlar ve sava taktikleri hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Selahaddin Eyyûbî ye sunulduu bilinen eser, özellikle mancınık teknolojisi konusunda verdii bilgiler ve çizimlerle dikkat çekmektedir (Mardî b. Ali b. Mardî et-tarsûsî, Tabsıratu Erbâbi l-elbâb fî Keyfiyeti l-necâti fî l-hurûb, (Facsimile Editions-Edited by Fuat Sezgin), Frankfurt 1425/2004). 13 bn Erenboa Zeredkâ tarafından kaleme alınan el-anîk fî l-menâcınîk, Memlûk dönemi kaynaklarından olup mancınıklar üzerine yazılan bir mühendislik kitabıdır. Eserde o dönemde kullanılan mancınık çeitleri ve yapım özellikleri ayrıntılı bir ekilde anlatılmı ve en küçük mancınık aksamına varıncaya kadar çizimlerle izah edilmitir (bn Erenboa Zeredkâ, el-anîk fî l- Menâcınîk, (Tahkik: hsân Hindî), (Câmi atu Haleb), Dımak 1405/1985). 14 Ömer bn brahim el-avsî el-ensarî, Tefrîj al-kurûb fî Tadbîr al-hurûb (A Muslim Manual of War), (Ed. and Trans. George T. Scanlon), American University at Cairo Press, Cairo Otuz sekiz bölümden oluan eserde, bata kılıç, kalkan, ok ve yay olmak üzere muhtelif silahların yapım özellikleri, muhasara teknikleri ve muhtelif milletlerle savaırken dikkat edilmesi gereken hususlar üzerinde durulmutur. Eserin kendi kendine dönen daireler, dümanı yakmak için tümsek, tepe yapılması ve yakıcı aynalar dan bahseden bölümleri dikkat çekicidir (Muhammed bin Mengli el-nâsırî, el-hıyal fi l-hurûb ve Fethü l-medâ in ve Hıfzü l-durûb, (Tahkik: Nebîl Muhammed Abdulaziz Ahmed), Dârü l-kütüb ve Vesâ iki l-kavmiyye, Mısır 2000) 16 Necmü d-dîn Hasan er-rammâh, Kitâbu l-furûsiyye ve l-manâsıbi l-harbiyye, (Tahkik Ahmed Yusuf el-hasan), Cami atu Haleb, Haleb Harp sanatına ilikin önemli kaynaklardan biri olan Münyetü l-guzât, Kıpçak Türkçesiyle kaleme alınmıtır. Timur Bek adlı emîrin isteiyle Arapçadan tercüme edildii anlaılan eserde, mızrak, ok, yay ve kılıç gibi silahlar, bunların yapım ve kullanım ekilleri ile özellikleri hakkında bilgi verilmitir. (Münyetü l-guzât (Metin-ndeks), (Haz. Mustafa Uurlu), GÜ SBE Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara 1984) 18 Eserin Abbasîler döneminde yazılan Kitabü l-baytara adlı eserden Eski Anadolu Türkçesine tercüme edildii bilinmektedir (Haza Kitabu Baytarnâme (Tenkidli Metin), (Haz. Mesut en), (MÜ SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi), stanbul 1988). 19 Kıpçak Türkçesine tercüme edilen eser, at terbiyesi, bakımı, hastalıkları ve tedavisi hakkında bilgi vermektedir (Baytaratü l-vâzıh (Metin-ndeks), Haz. Can Özgür, Ü SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul 1988). 20 Nerede ve ne zaman yazıldıı bilinmeyen Kitâbu fî Riyâzati l-hayl ile Sultan Berkuk'un memlûklerinden Mahdum Tolu Bey'in istei üzerine Arapçadan tercüme edilen Kitâbu fî lmi n-nüâb için bk., Kitâbu fî Riyâzati l-hayl, Kitâbu fî lmi n-nüâb Metin-Gramatikal ndeks, (Haz. Recep irin), (Atatürk Üniversitesi SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi), Erzurum Muhammed b. sa el-aksarayî tarafından kaleme alınan bu eserde, muhtelif silahların kullanımı, dümanla karılama ekilleri, sava hileleri dıında barı yapılması, atekes, lojistik, esir ve aman dileyenlere muamele ve ganimetin taksimi gibi hususlarda da bilgi verilmektedir (Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi, I., (Ed.Ekmeleddin hsanolu), IRCICA Yay., stanbul 2004., s.li). 22 Muhammed b. Mengli nin eseri için bk., Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi, I., s.li. 23 Burada sava sanatına dair eserlerden sadece birkaçı zikredilmitir. Özellikle Memlûkler döneminde sayısı bu eserler hakkında, el-ensarî nin yukarıda zikrettiimiz Tefrîj al-kurûb fî Tadbîr al-hurûb adlı eserinin George T. Scanlon tarafından hazırlanan giriinde bilgi bulmak mümkündür. Bunun dıında yine yukarıda zikrettiimiz Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi adlı çalımada da sözkonusu eserlere dair toplu malumat bulunmaktadır. Ayrıca bk., Altan Çetin, Memlûk Askerinin Eitimi, Türkiye Sosyal Aratırmalar Dergisi, VII/2, (Austos 2003), s ; Aynı yazar, Memlûk Devleti'nde Savaın Kültürel Esaslarına Dâir, Belleten, LXXI/262 (Aralık 2007), s Örnekler için bk., Ebu l-hasan Habib el-mâverdî, Nasîhatü l-mülûk, (Haz. Mustafa Sarıbıyık), (SÜ SBE Yayımlanmamı Doktora Tezi), Konya 1996., ; Unsurü l-me âlî Keykâvus b. skender, Kâbûsnâme, (Gulâm Hüseyin-i Yûsufî), Tahran 1362, (Kırk birinci fasıl).; Süleyman Özbek, Siyâsetnâme Özellikleri Açısından Râhatü s-sudûr un Deerlendirilmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IX/2 (Aralık 2007), s

4 269 Türk kültür ve düünce tarihinin en önemli kaynaklarından biri olan Kutadgu Bilig in, kiileri her iki dünyada da kut a/saadete eritirmeye yarayan bilgi leri konu edinen bir eser olduu 25, dolayısıyla mahiyet itibarıyla yukarıda zikrettiimiz sava veya sava sanatıyla ilgili eserlerden farklı olduu üphesizdir. Ancak eserde ilerin, insan için en deerli hazine olan bilgi ve anlayıla düzeltilememesi durumunda savaın kaçınılmaz olduuna 26 dikkat çekilerek ordu veya asker celbi, konak yeri ve sefer güzergâhının tespiti, muharebe ekilleri, harp zamanında orduların nasıl tanzim edilecei ve düman ordusunu malup etmek için bavurulacak çarelere de temas edildii görülmektedir 27 ki bu durum, Türk devlet ve toplum hayatının birçok cephesini aydınlatan Kutadgu Bilig in, Türk sava sanatı hakkında da önemli bilgiler içerdiini göstermektedir. Bata Ögdülmi in beglie layık bir begin ve kumandanın nasıl olması gerektii hakkında verdii öütler olmak üzere, eserin muhtelif bölümlerinde tesadüf edilen bu bilgiler incelendiinde, savaın bilgisizlere, kötülere, adaletsizlik yapanlara ve anlama ve barıı kabul etmeyen dümana karı bavurulacak son çare olduu fikrinin hâkim olduu görülür 28. Bununla beraber savaın memleket düzeni için tek baına yeterli olmadıına dikkat çekilmi ve memleketin düzeni ve begliin devamı için kanunun ve adaletli yönetimin art olduu, kötülere hamet ve siyaset uygulanırken iyilere daima hürmetle muamele edilmesi gerektii vurgulanmıtır. Bu cümleden olmak üzere kanun ve adil yönetim, yaklaanı yakan bir atee benzetilen zulmü (küç) söndürecek su olarak nitelendirilmi ve begin hâkimiyetinin devam etmesi, ülkenin geniletilmesi ve düzenin salanması, kanunların doru tatbik edilmesine balanmıtır 29. Dier yandan devletin cebrî gücünü temsil eden ordu kumandanı kılıç, idari gücü temsil eden vezir ise kalem olarak nitelendirilerek memleket nizamı ve dizginin bunların elinde bulunduu, bu iki ululuk atı nın el ele vererek memlekete büyük faydalar salayacakları belirtilmitir 30. Bir memleketi ele geçirmek için kılıç, elde tutmak için ise kalem lazımdır. Zira bir ülkeyi kılıç ve kuvvet yoluyla ele geçirmek mümkündür; fakat hiçbir ülke iddet ve savala uzun yıllar yönetilemez. Ele geçirilen bir ülke kalemle idare edilmelidir ki orada düzen ve huzur hâkim olsun 31. Her fırsatta hükümdarın akıllı, bilgili ve hiddetten uzak olması gerektiini söyleyen Ögdülmi in, askerî konulardaki ilk öüdü ihtiyatlılıktır (saklık 32 ). Ona göre bir memleketin baı ve kilidi iki eyden, 25 Kutadgu Bilig in mahiyeti ve Türk kültür tarihindeki yeri hakkında ayrıntılı bilgi için bk., A. Dilaçar, Kutadgu Bilig ncelemesi, TDK Yay., Ankara 1988., s ; Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TDK Yay., stanbul 1947, s.vii-xlii.; (Kutadgu Bilig II Tecüme, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TTK Yay., Ankara 1959) (Kutadgu Bilig e yapılan atıflar, KB kısaltmasıyla beyit numarasına yapılacaktır.) 26 nsanların kötüsü anlayı yolu ile aılır; halk arasında çıkan fitne, bilgi ile bastırılır. leri bu ikisi ile de halledemezsen, bilgiyi bırak, elini kılıca daya (KB, b ). 27 KB, b.36-38, Eserde bu konuyla ilgili birçok örnek mevcuttur. Bunlardan bazıları unlardır: Kılıç ve sopa sendedir; bu kamçılar, bu cezalar kötü içindir. Kötüler kötülüklerini bırakmadıkları nispette, sen de eksik etme, elinde sopan hazır bulunsun. (KB, b ). Anlamak istemeyen dümanın uykusunu kaçırmak için bege bir ordu kumandanı lazımdır. (KB, b.2270). 29 KB, b , KB, b KB, b (eserde bu konuyla ilgili birçok örnek mevcuttur. Bu kayıtlardan bazıları unlardır: Eer memleket tutulursa, kılıç ile tutulur; eer memlekete hüküm etmek icap ederse, kalem ile edilir (KB, b.2711). Kılıç memleket zapt eder ve zafer kazanır; kalem de memleket: tanzim eder ve hazine toplar. Kılıç kan damlatırsa, memleket alır; kalemden mürekkep damlarsa, altın gelir (KB, b ). nsanın bilgili olması çok iyi bir fazilettir; insanın kılıç kullanması, daha üstün bir fazilettir. Güzel ve iyi bir memleket kılıç ile zapt ve kalem ile tanzim edilir; herkes dilek ve arzusuna kavuur (KB, b ). 32 Dorudan savaa dair kaleme alınan veya savala ilgili bilgiler içeren birçok eserde sava öncesi alınması gereken tedbirler veya strateji ve taktikle ilgili hususlardan bahsedilirken dümana karı ihtiyatlı olunması, ihmalkârlık yapılmaması hususu temel bir kaide olarak ilenmitir. Bir öüt kitabı olan Kutadgu Bilig de de bu konu üzerinde ciddiyetle durulması gayet tabiidir. Bununla beraber, Türk tarihi incelendiinde ihtiyatlılıın Türkler için strateji ve taktik anlayıının ötesinde, hayat tarzı ve toplumsal bünyeyle özdelemi bir yönü olduu ortaya çıkar. öyle ki, göçebenin hayatı, bir yandan iklim ve tabiatla, dier yandan ise aynı corafyayı paylatıı dier topluluklarla mücadele ile geçerken, mümkün olduu kadar hızlı ve belirli bir düzen içinde hareket etmeyi gerekli kılıyordu. Zira boy boy ayrılmı olarak yaylalarda atlarını ve sürülerini yetitiren Türklerin, komuları ve dümanları da atlıydı. Herkes süratle hareket eder, her hadise süratle olur ve baskınlar, ba döndürücü bir sürat içinde olup biterdi. Aynı süratle tekilatlanıp dümanı karılamak lazımdı. Cemiyet, buna göre düzenlenmiti. Göz açıp kapayıncaya kadar, herkesin hazırlanmı ve yerini almı olması gerekirdi (Bahaeddin Ögel, slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yay., Ankara 1991, s.63-68).

5 270 ihtiyatlılık (saklık 33 ) ve kanun(törü)dan ibarettir 34. Bunlardan ihtiyatlılık o kadar önemsenmitir ki dümanın denenmemesi, karılaılan her dümanın büyük ve kuvvetli olduu varsayılarak tedbir alınması ve elinde sopa (tayaklık) bulunan dümana karı bile demir kalkan (temür kalkan) ile hazırlanmak gerektiine iaret edilmitir 35. Esere göre eer beg ihtiyatlı ise memleketini muhafaza edip dümana boyun edirebilir. Bunun yanında doru kanun koymalıdır ki memleketini tanzim edip gününü aydınlatabilsin 36. Buna karılık beglii bozan, memlekete zarar veren ve ülkeyi düman igaline açık hâle getiren eyler ihmalkârlık/gaflet (usallık) ve zulüm (küç) olarak gösterilmektedir 37. Beg bu iki eyle kendi begliini bozar, eri yola girer, doru yoldan aar ve memleketini harap eder. Dümana karı galip gelmek isteyen begin gözü, kulaı tetikte olmalıdır (sak er). Begler ihmalkâr (usal) olurlarsa, ilerini baaramazlar ve begliklerini devam ettiremezler 38. htiyatlılık, kumandanla ilgili bölümde de vurgulanmıtır. Bir yandan orduya kumanda edip askeri idare etmek ve dier yandan ise dümanı kırmak gibi zor vazifeleri olan kumandanda bulunması gereken en önemli özellik, ihtiyatlı ve uyanık (sak) olması, ihmalkârlık göstermemesidir 39. Ögdülmi e göre ihtiyatlılık ve uyanıklık (saklık), savata baarılı olmanın temel artı olup uyanık begin askeri, ejderha kumandasında aslana binmi kılıç kamçılı (kılıç kamçılıg 40 ) orduya benzer 41. Dümana karı kullanılacak ve onu malup etmeye yardımcı olacak en önemli silahlardan (tolum) biri ihtiyatlılık ve uyanıklıktır 42. Harpte ihtiyatlı davranan galip gelir 43. Dümana karı ihtiyatlı olunması, ihmalkârlık yapılmaması konusunda bilgi verilirken dikkat çeken bir husus da ihmalkârlıkla (usallık) marur olma (köngli bedük) arasında iliki kurulmu olmasıdır. Nitekim ordu kumandanını ihmalkârlıa götüren bir sebep olarak marur olması (köngli bedük er) gösterilerek bu kötü davranıtan uzak durması öütlenmitir. Zira marur olup kendisine fazla güvenen 33 Gerek Kutadgu Bilig de gerekse Dîvânu Lügati t-türk te nöbetçi anlamında olmak üzere sakçı kelimesinin kullanıldıı görülmektedir ki bu konuya aaıda temas edilecektir. 34 KB, b KB, b KB, b Her an tetikte olmak, üstelik bunu sadece belli bir görevli grubuyla deil, toplumun bütün fertleriyle uygulamak lazımdı. Aksi takdirde böylesine hareketli bir ortamda gösterilecek en ufak ihmalkârlık, topluluu baskın tehlikesiyle karı karıya bırakabilirdi. Bu da telafisi oldukça zor sonuçlar dourabilir, hatta topluluun felaketine sebep olabilirdi. Prof. Dr. Bahaeddin Ögel in örencilerinden Yard. Doç. Dr. Orhan Avcı nın naklettiine göre Ögel, derslerinde zaman zaman eliyle Dikmen tarafını göstererek örencilerine u soruyu sorarmı: Dikmen de bir ıık yandıını görseniz ne yaparsınız? Ardından u açıklamayı eklermi, O ıık muhtemelen dümana iaret ederdi. Bu yüzden Türkler, ilerde bir ıık görünce hemen silahlarını kuanır, atlarına binerek o yöne doru son sürat hareket ederlerdi. Çünkü hiç vakit kaybetmeden üzerine gitmek, yaklamasına, saldırmasına fırsat vermeden onu ortadan kaldırmak gerekliydi. Bu durum, herhangi bir tehlike karısında toplumun her ferdinin her an hazırlıklı olmasını gerekli kılıyordu. Dolayısıyla her birey aynı zamanda da savaçı/asker durumundaydı. Dier bir ifade ile toplumsal hayatta sivil-asker ayrımı olmayıp, halk ordu, ordu da halktı (Bahaeddin Ögel, Türk Tarihinde Millet ve Ordu Bütünlemesinin Nedenleri, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, II, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Yayınları, Ankara, 1983, s.225 vd.; ). Askerlie özel bir meslek gözü ile bakılmadıından, savaçı ve halk kavramları Türkler için aynı eyi ifade ediyordu (Lev Nikolayeviç Gumilëv, Hazar Çevresinde Bin Yıl, (Çev. D. Ahsen Batur), stanbul 2002., s.103). 38 KB, b KB, b Kutadgu Bilig de kılıç kamçılıg eklinde geçen bu silah, Dîvânu Lügâti t-türk te kılıç berke/kamçı adıyla ve içinde kılıç olan kamçı olarak kaydedilmitir (Kagarlı Mahmud, Dîvânu Lügâti t-türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), I, TDK Yay., Ankara 1988., s.417). Reat Genç, bu silahın iki parça hâlinde olup kamçı sapının içerisine küçük bir kılıcın yerletirilmesi suretiyle yapıldıını ve savaçıların her ihtimale karı yanlarında bulundurduklarını söylemektedir (Reat Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, TTK, Ankara 2002., s.232). 41 KB, b Eserde, dümana karı kullanılacak ve onu malup etmeye yardımcı olacak dier önemli silah olarak gösterilen hile ye aaıda temas edilecektir. 43 KB, b

6 271 insan, dümana karı ihmalkâr davranır. hmalkârlık (usal) ise onun ya bozulmasına yahut vakitsiz ölümüne sebep olur 44. Ögdülmi in öütlerinden birisi de begin cesur, kahraman ve atılgan (yüreklig, alp) olmasıdır. Beg cesareti ile dümana karı koyar. Askerin korkusunu yenip cesaret kazanması için baındaki kumandanın kahraman ve cesur olması lazımdır. Korkaklar bile, balarındaki cesur kumandan sayesinde cesaret bulurlar. Öyle ki aslanın ba olduu köpekler aslan, köpein ba olduu aslanlar ise köpek gibi olurlar 45. Aynı özellik kumandanda da bulunmalıdır. Kumandanın nam ve öhret kazanıp adının yayılması için cesur, heybetli, saçı-sakalı düzgün ve mert olması gerekir. O, kötülere karı heybetli davranarak onlara korku salmalı, yumuak huylu kimselere ise iyi davranmalıdır 46. Sava, korkakların (yüreksiz) ii deildir. Kadın (tii)lara benzeyen korkak erlerin savata yeri olamaz 47. Çünkü korkak kimseler orduyu bozarlar ve bunun sonucunda asker arasında fesat balar 48. Harpte cesur yiitler (kür er) dayanmalı, düman at salarsa, hemen korkmadan ve düzeni bozmadan toplanmalıdır 49. Cesur yiitler anadan doan hiç kimsenin ecelsiz ölmeyeceini bilirler 50. Öyleyse dümanı görünce korkmamak, yalın hücum etmek, erkekler gibi vurumak gerekir 51. Bu, aynı zamanda haysiyet ve eref (uvut) meselesidir. Bu yiitlerin baında olan kumandan da haysiyet sahibi olmalı, erefi için dümana karı koymalı ve intikamını almadan geri dönmemelidir. Bu eref duygusu ile insan, dümanını (yagı) darmadaın eder. Harpte ilk önce erefsiz (uvutsuz) kimseler kaçar. Oysa korkak kimseler bile haysiyetini korumak için kahramanlık gösterir ve onuru için kendisini ölüme atar. Cesur kimseler (yüreklig) aynı zamanda da haysiyet sahibi (uvutlug) olurlar. Haysiyetli insanlar ise ancak vuruarak ölürler Türk tarihinde bu konuya dair en iyi örneklerden biri Arslan Yabgu nun Gazneli Sultan Mahmut la yaptıı mülakat esnasında sergiledii tavırdır. Sultan Mahmud, kendisiyle görümek üzere huzuruna gelen Arslan Yabgu erefine bir ziyafet düzenler ve bu ziyafet esnasında Arslan Yabgu nun gücünü sınamak amacıyla Askere ihtiyacım olursa bana ne kadar kuvvet gönderebilirsin? diye sorar. Silahdârından bir yay alan Arslan Yabgu, içkinin ve gençliin verdii gurur ve kibirle Bu yayı kendi kabileme gönderirsem, kii derhal atlanır der. Sultan Mahmud tekrar sorar: Daha fazlasına ihtiyacım olursa? Arslan Yabgu bu defa eline aldıı bir oku Sultan a göstererek Bu oku kabileme gönderirsem kii daha gelir der. Sultan aynı soruyu birkaç kere daha sorar ve nihayetinde Arslan Yabgu bir yay ve üç ok ile atlı celp edebileceini taahhüt eder. Sultan Mahmud un son defa Daha fazlasını istersem? diye sorması üzerine ise Arslan Yabgu u oklardan birini Balhan a göndersem , Türkistan a göndersem atlı gelir cevabını verir. Bir yay üç okla maasız ve ücretsiz bu kadar orduyu emre amade edebilen bir kimsenin iini hor görmemeli diyen Sultan Mahmut, yakınlarıyla görü alıveriinde bulunur ve Arslan Yabgu ve maiyetini tutuklatarak Kalencer Kalesi ne hapsedilmelerini emreder [Ebu l-fazl Beyhakî, Tarih-i Beyhakî, II, (Ner. Said Nefîsî), Tahran 1352., s ; Reîdü d-dîn Fazlullâh, Câmi ü t-tevârih, (Selçuklular Kısmı), II. Cilt 5. Cüz, (Ner. Ahmet Ate), TTK Yay., Ankara 1999., s.8-9.; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-râvendî, Kitâb-ı Râhati s-sudûr ve Âyetü s-sürûr, (Ner. Muhammed kbâl-tashîhât-ı lâzım Müctebâ Meynovî), Tahran 1333., s ; (Türkçe terc., Ahmet Ate), I., Ankara 1999., s.88); Hamdullâh Müstevfî Kazvînî, Tarih-i Güzîde, (Ner. Abdu l-hüseyin Nevâ î), Tahran 1362., s.427.; Aksarayî, Müsâmeretü l- Ahbâr, (Ner. Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999., s.12., (Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara 2000., s.7-8.; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu mparatorluu Tarihi (Kurulu Devri), I, Ankara 2000.s.85-91]. 45 KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b Bu anlayıın Türk tarihinin erken çalarından itibaren mevcut olduu söylenebilir. Eski Türk kitabelerinde bu konuda çarpıcı örnekler vardır: Kiiolu ölmek için türemitir. (Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, III., TDK. Yay., Ankara 1994., s.96). Ömrü olana hiçbir ok saplanmaz, oysa vakti gelenin günleri bile sayılıdır. Ölmek hayatın ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilir ve uyumak veya uçmak olarak nitelendirilir (Bilge Kaan Abidesi, Dou Cephesi, satır.14). Toplu bilgi için bk., László Rásonyi, Tarihte Türklük, TKAE Yay., Ankara, 1993., s.32.; Jean-Paul Roux, Altay Türklerinde Ölüm, (Çev. Aykut Kazancıgil), stanbul 1999., s ; René Giraud, Göktürk mparatorluu, (Çev. smail Mangaltepe), Ötüken Yay., stanbul 1999., s KB, b KB, b (Türkler için savata ölmek bir onur vesilesi olarak deerlendirilirken, hastalanarak veya ihtiyarlayarak ölmek arzu edilmeyen bir eydir. Tam güçlüyken ölmeyen insan, zamanla ihtiyarlar ve çöker. Gücünü kaybetmek onu endielendirir. Aslında yileemez denilen bir hastalıktır ihtiyarlık ve hiçbir hastalık ihtiyarlık kadar iyileemez deildir. Bu yüzden birçok toplumda ihtiyarların ölüme terk edilmesi hatta belli bir yatan sonra öldürülmesi bile bir gelenek hâline gelmitir (Roux, Altay Türklerinde Ölüm, s.71-73). Ancak Türklerde ihtiyarların öldürüldüüne dair Çin kaynaklarında ve sair belgelerde kayda rastlanmaz. Bununla beraber ihtiyarlıın bir hastalık gibi düünüldüü ve hastalanarak ölmek utanılacak bir ey olarak

7 272 Begin, halkın ve askerlerin gözünde deer kazanmasının dier bir yolu olarak da cömertlik (akılık), alçak gönüllülük (kodkı/kotkı köngül), sakin tabiatlılık ve yumuak huyluluk (amul) gösterilmitir. Begin cömertlii, adını yüceltir. Bu özellik insanların onun etrafına toplanmasına, büyük ve sadık ordular oluturmasına, dileine kavumasına sebep olur 53. Beg, sa eliyle kılıç sallayıp vururken, sol eli ile mal paylatırmalı (ülese), daıtmalıdır 54. Eer hükümdar, sadece kendisi için gümü toplarsa, etrafındaki kılıçlı yiitler daılacaktır 55. Hasis beg (saran beg) mal toplar ve hazine yapar, cömert beg (akı beg) ise bunu kılıç ile alır 56. Esasen memleketi ayakta tutan iki ey vardır. Bunlardan biri som altın, dieri kılıçtır. Memleketi cömertlikle muhafaza etmelidir. Begler, cömertlikle büyür. Cesur ve kahraman erler, yıldırım gibi kılıç sallarsa, azılı muhariplerin damarı patlar. Altın vere vere eli nasır tutan begler, memleketi kılıç kullanmadan, söz ile idare ederler. Çatılan yüzleri som altın güldürür, bozulmu ileri som altın yoluna koyar 57. Böyle davranan beg, memleketini tanzim, halkını zengin etmi ve halkın zenginliini kendisine kalkan (tura kalkan) yapmıtır 58. Ögdülmi, hükümdara memleketi tanzim etme usulünü anlatırken de aynı konuya dikkat çekmektedir. Hükümdarın hazinesini açıp servet daıtarak (üle) adamlarını sevindirmesini, bunun sonucu onların hükümdarın her arzusunu yerine getireceklerini söylemektedir. Dümana karı koyan cesur kiinin altın ve gümü veren, dümanını malup eder dedii ifade edilerek hükümdarın, eer her zaman üstün gelmek istiyorsa adamlarını memnun etmesi ve onlara deer verip överek evke getirmesi öütlenmektedir. Onlar da buna karılık üzerlerine düen görevleri yapacaklar, böylece hükümdarın bütün arzuları yerine gelecek ve düman onun önünde boyun eecektir. Adamları çok ve kalabalık olacak, onlar da bir gün hükümdar için canlarını vereceklerdir 59. Cömertlik, ordu baında bulunan kumandanın etrafına en seçkin kimselerin toplanmasının da ilk artı olarak görülmektedir 60. Onun en deerli varlıı öhreti ve adı olduundan, çoluk-çocuk ve ei için mal toplamamalı; mülk, ba ve bahçe edineceim diye gümü yımamalıdır. Kendisine bir at, giyim (ton) ve silah (tolum) ayırdıktan sonra bütün malını askere daıtmalı (ülese) ve bu ekilde birçok kimseleri kendisine dost ve yolda edinmelidir 61. Eserde sıcakta, soukta, aç, tok, yaya ve çıplak hâlde, kılıç, balta ve ok darbelerine maruz kalan harpçi/savaçılar 62, her zaman silah taıyan, dümanı vuran ve zafer kazanan kimse olarak tarif edilmi 63 algılandıından ihtiyarlıın ho karılanmadıı düünülebilir. Nitekim Çin kaynakları güçlülerin [etin] yalı ve güzel kısmını, yalıların ise onlardan arta kalanı yediklerini, güçlü ve salıklı olanlara deer verilip, yalı ve zayıfların hor görüldüklerini kaydetmilerdir (Han Hanedanlıı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, (Açıklamalı Metin Neri), (Haz. Aye Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun), TTK Yay., Ankara 2004., s.1.; Roux, Altay Türklerinde Ölüm, s.73). Ancak Türklerin bu yargıyı kabul etmedikleri görülmektedir. Nitekim Çin kaynaklarının naklettii Hun kaanıyla Çin elçisi arasında geçen u kayıtlar konuya açıklık getirmektedir: Han elçisi bir ara konuurken Hunların yalılara deer vermeme gibi [bir] gelenekleri olduunu söyleyince Chunghang Yüeh, karılıında Han elçisine: Han geleneklerine göre kılaya gönderilmek üzere orduya katılan askerler [olduunda] yakınları, kendi arzularıyla sıcak ve kalın elbiseleri ile birlikte en iyi yiyecek ve içeceklerini giden [askerlere] vermezler mi? diye sormu, Han elçisi, Evet öyle. diye cevap vermiti. Bunun üzerine Hun Kaanı: Hunların balıca uralarının sava olduu açıktır. Yalı ve zayıflar savaamadıklarından dolayı yiyecek ve içeceklerinin en iyisini güçlü ve salıklı olanlara vererek kendilerini güvence altına almı olurlar. Bu yolla baba-oul her biri karılıklı olarak birbirlerini kollarlar. [Bu durumda], Hunların yalıları küçük gördüü nasıl söylenebilir? (Han Hanedanlıı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, s.17.; Ayrıca bk., Ahmet Taaıl, Gök- Türkler I, TTK Yay., Ankara 2003., s.113.; Mevlüt Bozdemir, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynakları, AÜSBF. Yay., Ankara, 1982., s.20-21). 53 KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b.2316.; Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s.222.

8 273 ve onun tuzu ekmei (tuz etmeki) ve yemeinin, atı, elbisesi ve silahının bol olması gerektiine dikkat çekilmitir. Savaçıya verilen eylerin tuz ekmek hakkı 64 olarak ifade edilerek savaçıların bunu unutmayacakları ve tuz ekmek hakkı nı ödemek için ellerinden geleni yapacaklarının belirtilmesi dikkat çekicidir 65. Beg, savata kazandıı ganimet ve malları tekrar yiitlere daıtmalı, onları yedirip içirmelidir. Eer malı eksilirse, sava ganimetleri ile eksiini tamamlamalı 66, sa eliyle kılıç sallayıp vururken, sol eliyle de mal daıtmalı, paylatırma (ülese) lıdır 67. Eserin baka bir yerinde de kanunla halkı koruma ve zenginliini artırmanın gerekliliinden bahsedildikten sonra 68 begin askerlerini memnun etmesi gerektii tekrarlanmıtır. Eer beg askerini memnun etmezse, kılıç kınından çıkmaz. Kılıç ile balta memleketin bekçisidir. Halkın baında bulunan, kılıç sayesinde memleketler ele geçirir. Beg rahata kavumak istiyorsa kılıç ve baltayı kendisine ve memleketine muhafız yapmalıdır. Kılıç kımıldadıı müddetçe düman kımıldayamaz. Eer kılıç kınına girerse begin huzuru kaçar. Öyleyse sevinç içinde yaamak, zahmet görmek istemeyen bir begin dikkat etmesi gereken ilerden biri, kılıç tutanların veya askerlerin memnun edilmesidir 69. Kumandan bütün arzusunu kılıcı ile istemeli, vurmalı, almalı, vermeli ve böylelikle öhretini büyütmelidir 70. Etrafına toplanan mert yiitleri, silah arkadalarını yedirip içirmeli, giydirip kuatmalı, onlara çok at, koum, köle ve cariye ihsan etmelidir ki ona güvensinler ve onun için tatlı canlarını feda edebilsinler 71. Görüldüü gibi cömertlik, bir yandan hükümdar ve kumandanın asker toplayabilmesi, dier yandan ise bu askerin beg ve kumandana sadakat ve özveriyle balanabilmeleri için art olarak görülmektedir. Burada sava sonunda elde edilen mal/ganimetin yine halka ve askerlere daıtılması, hatta eksilen malın sava ganimetiyle tamamlanması yoluna gidilmesi, savaın ekonomik bir faaliyet olarak önemine de dikkat çekmektedir 72. Bununla beraber bu ifadelerden Türk sava ve savaçılık geleneinin koulsuz bir yama geleneine sahip olduu düüncesi çıkarılmamalıdır 73. Nitekim eserde, halkın (budun) sadece mal daıtma (ülü) ile zenginletirilemeyecei, asıl önemli olanın iyi kanunlarla (törü) halkı korumak ve ülke zenginliini bu ekilde artırmak olduu vurgulanmıtır 74. Dier yandan mal ve hazine toplamanın sebebi, Memleket tutmak için çok asker (köp er) ve orduya (sü); bu askeri beslemek için ise çok mal ve servete ihtiyaç vardır. eklinde açıklanmıtır Tuz ekmek hakkı tabiri hakkında geni bilgi için bk., ükrü Elçin, Tuz Ekmek Hakkı Üzerine, Reit Rahmeti Arat çin, Ankara 1966., s ; Salim Koca, Selçuklularda Ordu ve Askerî Kültür, Ankara 2005., s KB, b (Celaleddin Hârezmâh, 1228 tarihli Gürcistan Seferi sırasında Gürcü kuvvetleriyle beraber Hârezmâh ordusunun karısına çıkan Kıpçaklara tuz-ekmek göndererek daha önce aralarında bulunan tuz-ekmek hakkını hatırlatmı, bunun üzerine Kıpçaklar, derhal sava meydanını terk etmilerdir (bk., Aydın Taneri, Celâlu d din Hârizmâh ve Zamanı, Ankara 1977., s.50.; Koca, age, s.204). 66 KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b Nitekim eserde Kılıç nerede ise, gümü oradadır; gümü nerede ise, kılıç oraya yönelir. denmekte (KB, b.3045), baka bir yerinde ise cesur ve gözü pek insan için malın eksik olmayacaı, kılıç, balta, ok, yay ile kuvvet ve cesaret varken, yiit adamın mal için endie etmemesi gerektii söylenmektedir (KB, b ). 73 Göçebe/yarı göçebe toplumlardaki savaçılık mefhumunun, yerleik toplumlardaki sava olgusundan farklı niteliklere sahip olduu aratırmacılar tarafından ortaya koyulmutur. Sava, göçebe toplumlar için güçlülüün kanıtlanmasından çok yaamın sürdürülmesi için yapılan bir faaliyettir ve onlara önemli bir geçim kaynaı oluturur. Dolayısıyla göçebe Türk toplulukları için savaın ekonomik boyutunun da önemi büyüktür. Bu bakımdan Türkler için savaı bir üretim kaynaı ve gelir genilemesi olarak deerlendirmek mümkündür. (Bozdemir, age, s.12). 74 KB, b KB, b

9 274 Bunun yanında mal ve hazine gelirlerinin sadece sava sonucunda elde edilmedii de aikârdır. Eserde yer alan Bu malı elde etmek için, halkın zengin olması gerekir. Halkın zengin olması için de doru kanunlar (tüz törü) konulmalıdır. 76 ifadeleri, mal toplama iinin sadece savala yapılmadıı, halkın zenginliine de balı olduu ve bu zenginlik için de temel art olarak kanunun yani adil yönetimin görüldüünü ortaya koymaktadır 77. Eserde deinilen bir husus da kumandanın siyaset bilgisine sahip olması ve bunu kötülere karı kullanmasıdır 78. Nitekim ordu ii siyasete balı olup, ordunun basız kalmaması için siyaset tatbik edilmesi arttır. Eer ordunun baında iyi bir kumandan varsa, asker birbirine balı kalır. Buna karılık baında iyi bir kumandan bulunmayan ordudan ümidi kesmek gerekir. Çünkü o ordunun galip gelmesi mümkün deildir 79. Hile ise dümana karı kullanılacak ve ona ölüm getirecek en önemli silahlardan biri olarak deerlendirilmi 80 ve Çaresini bulan kimseye, aslan bile ba eer. denerek, kumandanın hile ve kurnazlık yollarını bilmesi gerektiine iaret edilmitir 81. Ögdülmi, kumandanın sefere çıkmak ve ordu hareketinin idare edebilmek için savata yüreinin aslan, bileinin kaplan pençesi gibi olması, yani cesur olmasının yanında yeri geldi mi domuz gibi inatçı, kurt gibi kuvvetli, ayı gibi azılı ve yaban sıırı gibi kinci olması gerektiini öütlemektedir. Bunların yanında kırmızı tilki gibi hilekâr olmalı, deve aygırı gibi kin ve öç gütmelidir. Kendisini saksaandan daha ihtiyatlı tutmalı, gözünü kaya kuzgunu gibi uzaklara çevirmelidir. Aslan gibi hamiyeti yüksek tutmalı, bayku gibi geceleri uykusuz geçirmeli 82 ve dümanla karılaınca uyanık bulunmalıdır 83. Ögdülmi, kumandanın askerin çokluundan (ökü er) ziyade seçme olmasına (ördüm er) ve silahının tam ve iyi olmasına dikkat etmesi gerektiini söylemektedir. Bu konuda tecrübeli harp adamının on iki bin kiilik bir ordunun büyük bir kuvvet olduunu söylemesine karılık, ordular malup etmi olan kahraman adam ın Benim için dört bin asker, tam bir ordudur. sözü verilmi ve kalabalık ordunun yayılınca içten karıabilecei, nizama sokulamayabilecei, dolayısıyla kötü bir durumun ortaya çıkabilecei ifade edilmitir. Az ama seçkin ve tam teçhizatlı ordularla, kalabalık ordulardan daha baarılı neticeler alınabilecei vurgulanmıtır 84. Ögdülmi e göre savata, saç sakal aartmı insanlar (kırgıl artuk) daha iyi savaırlar. Bunlar savaçıdırlar ve bu ii çok iyi bilirler. Bunun için dümanın karısına yalı balı yiitler koymalı ve askeri onlar götürmelidir. Buna karılık genç ve toy yiitler çok ateli olmakla beraber, bir kere yüz çevirdiler mi, bu ateten eser kalmaz 85. Ordu düzeni ile ilgili olarak da kumandanın, dümana karı koyacak esas kuvvetleri etrafında bulunması öütlenmitir 86. Bu esas kuvvetlerin dıında öncü (yezek) ve keif kollarının (tutgak 87 ) belirlenmesi, ihtiyatın elden bırakılmaması ve kumandanın göz ve kulaını uzaklara çevrilmesi (saklap) hatırlatılmaktadır. Çıkartılan keif kolu/öncü kuvvetlerin (yezek) karılatıı düman öncü kuvvetleri 76 KB, b Türk devlet anlayıında adaletin (törü) yeri ilk dönemlerden itibaren en önemli unsurlardan biri olarak dikkat çekmektedir. Orhun Abidelerindeki il törü ifadesi devletle adalet arasında kurulan ilikinin en çarpıcı örneidir. Nitekim Orhun Abidelerinde töre/törü kelimesi 11 yerde geçmekte ve bunun 6 sında il kelimesi ile birlikte kullanılmaktadır. 78 KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b KB, b (Ordu kumandanının özellikleri hakkında toplu bilgi için bk., Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s KB, b ; ayrıca bk., Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s KB, b KB, b DLT, I/467.

10 275 (tutgak) eer sayıca fazla ise ve eer dümana saldırmak icap ederse, bu kuvvetlerin geri dönüp hücum etmesi öütlenmektedir 88. Asıl kuvvetler ve öncü keif kolları dıında bir de dikkatli bir ekilde hazırlanmı muhafız alayının (yortu 89 ) tekil edilmesi söylenmektedir. Harekât esnasında da bu kuvvetlerin düzenli hareket etmesi, ne geride ve ne de ileride bulunmamalarına dikkat çekilmitir 90. Alemdârın (âlem balar er) harekâtı dikkatli takip etmesi ve dümana hücum edecek askerden hiç birinin dıarıda kalmaması gerektii söylenmektedir 91. Eserde konak yerlerinin (tüün 92 ) ve muhafız alaylarının (yortu) belirlenmesi ve düzenlenmesinde dikkatli davranılmasına da dikkat çekilmitir. Buralarda askerden nöbetçiler (sakçı 93 ) tayin edilmeli ve bunların çok uyanık olmaları gereklidir 94. Ögdülmi, aynı dikkatin karargâh yeri (toyu 95 ) için de gösterilmesini söylemektedir. Karargâh kurarken çok dikkat etmeli, öncü kuvvetlerle (yezek) bölgenin otu ve suyu iyice incelenmelidir 96. Ayrıca korunmaya el verili bir yer (berk yirig) seçilmeli ve askeri toplu bir hâlde bulundurarak uzaklamalarına mani olunmalıdır. Karargâhın kurulması ve korunmasında en önemli husus kumandanın uyanık ve ihtiyatlı olmasıdır (usal bolmasa). Aksi takdirde dümandan baskın yenmesi (basımçı) ve ordunun zarar görmesi kaçınılmazdır 97. Ordunun hareketi ile konak ve karargâh yerlerinin belirlenmesinde, çok gezmi görmü, bölgenin corafi özelliklerini bilen kiilerden faydalanıldıı üphesizdir. Türklerde bu ii yapan kimselere kılauz veya yirçi/yerçi denildii anlaılıyor 98. Ancak konunun askerî boyutu göz önüne alınacak olursa, bunların -en azından bir kısmının- yüksek askerî bilgi ve idari tecrübeye sahip oldukları muhakkaktır. te bu askerî kılavuzlara yizek/yezek deniyordu. 99 Nitekim Dîvân da yizek/yezek in askerin önde giden bölüü, öncül ü olduu 100 ve bunların dümandan kimse var mı diye her tarafı dolatıkları 101 söylenmektedir 102. Ancak bunların kılavuzluk görevlerinin öncelikli olduu ve Türklerde öncü kuvvet, keif kolu veya süvarisi olarak görev yapan yelme lerden 103 farklı oldukları unutulmamalıdır. Bunlara ek olarak biraz ileride bahsedeceimiz haber alma ve istihbarat amacıyla kullanılan görevlilerin de konak ve karargâh yerinin belirlenmesinde etkili oldukları düünülebilir. Ögdülmi, istihbaratla ilgili de öütlerde bulunmutur. Bunun için ilk olarak Öncü kuvvetler (yezek) ile dümanın yakınlarına sokulmalı ve onun hakkında bilgi edinmeli. demektedir. Düman hakkında bilgi verecek birini ele geçirmeyi ise dil yakalamak olarak zikretmi ve dil yakalamaya gayret ederek (til algu) bu dil den dümanın durumunun örenmee çalıılmasını istemitir. Buna karılık 88 KB, b DLT, III/ KB, b KB, b.2346.; ayrıca bk., Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s Tü, elek, durak, yolculukta dinlenecek yer ve konulacak zaman anlamındadır. DLT, I/ DLT, I/333, 471 (Nöbetçinin, bekçinin kaleyi ve atı koruyabilmek için uyanık olmasını emreden söz de sak sak dır. DLT, I/333) 94 KB, b DLT, III/141. (Ordu kuraı, ordu karargahı. Bu sözden alınarak han-ı toy da denir ki hakanın ordu kurduu yer demekdir. Bunu Ouzlar bilmezler.) 96 KB, b KB, b Tonyukuk Yazıtı, Birinci Ta (D6); Aynı yazıt (K2); DLT, III/30. ( usta kılavuz manasında yorçı kaydedilmi) 99 Ögel, Türk Kültürünün Gelime Çaları, s ; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, s.122, DLT, III/18; III/ DLT, III/ Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s Tonyukuk Yazıtı, Birinci Ta (K10).

11 276 kendisi dil yakalatmamalı (til ıçgınmasa) ve ordunun durumu, sayısı hakkında dümanın bilgi edinmesi engellenmelidir. Ordu, düman ordusu hakkında alınan bilgiye göre tanzim edilmelidir 104. Kaynaklarda geçen terim ve kavramlardan Türklerde istihbaratla ilgili kurumların ilk Türk devletlerinden itibaren mevcut olduu anlaılmaktadır. 105 Nitekim Kutadgu Bilig de geçen dil/tıl/til yakalamak tabirine, Orhun Abideleri nde de rastlanmaktadır 106. Tılı ifadesi Talat Tekin tarafından düman hakkında bilgi, gözcü, haberci 107, Hüseyin Namık Orkun tarafından birincide dil haberi, ikincide haberci 108, Bahaedin Ögel ve Muharrem Ergin tarafından ise haberci, casus, dümandan yakalanan esir 109 olarak tercüme edilmitir. Dîvânu Lügati t-türk te de tıl, dümanın durumunu örenmek için yakalanan adam, çaıt, casus olarak kaydedilmitir. 110 Kaynaklarda istihbarat ve haber alma iini yapanlara tıgrak 111, küre/körüg 112, haberci anlamında sab(v)çı 113, devlet aleyhine çalıan düman casuslarına ise çaıt denildii bilinmektedir 114. Ayrıca gerekli yerlere erken haber almayı salayan, içinde daimi nöbetçilerin bulunduu gözetleme kuleleri (kargu-karguy) ina edildii, bu kulelerde düman geldii zaman ate yakılarak herkesin hazır bulunmasının temin edildii görülmektedir 115. Ögdülmi, düman askerinin çok olması durumunda savaa acele edilmemesi ve ona göre tedbir alınması gerektiini söyler. Daha sonra ise anlamak (yaragu) imkânı varsa önce bu yolun denenmesini, yok ise zırhını giyerek (yarıklan) savaa balaması gerektiini (küre) öütler. Bu sırada gayretli olmak, dümanı rahat bırakmamak gerektiine dikkat çeker. Mümkün ise gece baskını (bas kiçe) yapılmasını önerir. Böylece gece karanlıı içinde kuvvetinin az veya çok olduunu fark edilmeyecektir 116. Ögdülmi e göre dümana karı baarı elde etme imkânı olmadıında, kumandanın elçi göndererek (yalavaç) sulh yapmaa çalıması, dümanı oyalaması ve savaa (tokıka) acele etmemesi gerekmektedir. Ancak düman anlamak istemeyip savamakta ısrar ederse ii uzatmamak ve askeri toplayarak savamak lazımdır. Bu durumda askere mal daıtarak (üle) onların kahramanlık duygularını okamak ve bunun için ve her vasıtaya bavurmak uygundur 117. Sava esnasında yapılması gereken eyler sayılırken, Türk sava taktiinin en önemli özelliklerini görmek mümkündür 118. lk olarak, savaı (tokııg) uzatmamak gerektii, i uzadıkça 104 KB, b ; Genç, Karahanlı Devlet Tekilatı, s Ayrıntılı bilgi ve deerlendirme için bk., Hamit Pehlivanlı, Eski Türkler ve Selçuklularda stihbaratçılık, Türkler, V, Ankara 2002., s ; Aynı yazar, Büyük Selçuklularda stihbaratçılık, Bilge, Sayı: 27 (Kı 2000), s Abidelerde tılı ifadesine iki yerde tesadüf edilmektedir. Bunlardan ilkinde Düman gelir ise görünüp gelir; gelmez ise tılı haberlerini alarak oturun. denmektedir (Tonyukuk Yazıtı, Birinci Ta, K8). kincide ise Tılı getirdiler. Yarı ovasında yüz bin asker toplandı, der. eklinde geçmektedir (Aynı yazıt, kinci Ta, B1). Bu kayıtların tercümelerinde farklılık olduu görülüyor. Biz burada Talat Tekin in tercümesini esas aldık. 107 Talat Tekin, Orhun Yazıtları, stanbul 1998, s.91., 89, Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, I., TDK Yay., stanbul 1936, s.111., Ögel, Türk Kültürünün Gelime Çaları, s.370, 654.; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, s.58, DLT, I/336, III/134 (Dümanın durumunu örenmek üzere adam yaklamak da tıl tut (mak) eklinde kaydedilmitir.) 111 DLT, III/65; Ögel, Türk Kültürünün Gelime Çaları, s Küre kaçmak anlamındadır (DLT, III/263). Talat Tekin, Orhun Yazıtları ndaki ilgili kelimeyi küreg olarak vermi ve düman hakkında haber veren küre leri kaçak olarak tercüme etmitir (Tekin, s.107); Muharrem Ergin ise, küregü kelimesini disiplinsizlik itaatsizlik, kaçaklık, kaçı olarak vermekle beraber, ilgili kelimeyi casus, haberci, gözcü anlamında körüg olarak vermitir (Ergin, age, s.122). Ögel de aynı anlamda olmak üzere körüg olarak kaydetmitir (Ögel, age, s.654). 113 DLT, III/154, Pehlivanlı, Eski Türklerde ve Selçuklularda stihbaratçılık, s Tonyukuk Yazıtı, Birinci Ta, (K10); Aynı yazıt, kinci Ta, (D3); DLT, I/ KB, b KB, b Türk sava sistemi, sürat ve uzaktan sava esasına dayanmaktadır. Türkler atın saladıı hareket üstünlüü ve hızı kullanmak suretiyle sürekli saldırı, baskın ve kısa (yıldırım) sava yöntemleri uygulamılardır. Buna göre dümana hiç beklenmedik bir anda

12 277 dümanın (yagı) aklının baına gelerek kuvvetinin derecesini anlayacaı, bu durumda malubiyetin kaçınılmaz olacaı söylenmektedir. Nitekim dümanlarını malup etmi, görmü geçirmi, tecrübeli yiit, Görünmeyen dümanın öhreti uzaktan büyük görünür; meydana çıkınca, onunla karılaanlar nazarında bu öhret küçülür. demitir. Askerin bir kısmını pusuya (busugka 119 ) yatırılmalı, yaya okçuları (yadag okçı) harekete geçirerek kumandan önden komalıdır 120. Kumandan, ordunun ön ve arkasına emin kimseleri koymalı, bunlardan bir kısmını da sa ve sol kanatlara yerletirmelidir. Düman yaklaıp, erler birbirleri ile harbe tutuunca, herkes kendi karısındaki ile harp etmeli ve nâra atmalıdır. lk önce uzaktan ok (ok) ile vurumalı, ordular birbirine yaklaıp yüz yüze gelince de süngü (süngün) ile hücum etmelidir. Saflar karıınca, kılıç (kılıç) ve balta (balta) ile vurumalı; gerekirse dümana dile (ti), tırnakla (tırngak) saldırıp yakasından tutmalı (yaka tut) ve yapımalıdır. Her eye ramen dayanmalı, düman karısında hiç bir suretle geri dönmemelidir (arka birme). Ya dümanı (yagı) vurmalı (sanç) ya da vuruarak (uru) orada ölmelidir 121. Gelin kızların sevinçli anları düün/zifaf geceleri (küden tün); cesur ve kahraman erkein (kür alp) iftihar edecei zamanlar ise harp günleridir. 122 Ögdülmi, dümanın karı saldırıya geçmesi hâlinde iddetle karı koymayı ve kesinlikle geri çekilmemeyi öütlemekte ve eer bu yapılırsa dümanın kendiliinden daılacaını söylemektedir. Bunun dıında dümanın her hareketine karı uygun hareket edilmesi, her harekete karı hazır bulunulması, buna karılık vermek için oyalanılmaması gerektiine dikkat çekmitir. Dümanın geri çekilmesi durumunda ise takip edilmesi ve esir almaya çalıılmasını istemektedir. Bu esnada safların düzenli tutulmasına da dikkat edilmeli, aksi takdirde dümanın dönüp tekrar hücum ederek galip gelebilecei ifade edilmitir 123. Kaçan dümanın dönüp tekrar hücum etme ihtimaline karı, kaçan ordu ölçülü takip edilmeli, çok uzaklara gidilmemelidir. Zira ümitsizlie düen düman ölümü göze alır. Ölümü göze alan kimse ise çok iddetle karı koyar; önce öldürür sonra ölür. Böyle durumlarda kendini iyi korumak gerekir. Aksi hâlde her ey göze alınmalıdır. nsan ihmalkâr (usal) olursa yürürken ölür, ihmalkâr olmazsa dileine erer. Su atei söndürünce ate nasıl tekrar alevlenmezse, düman da daılınca bir daha toplanamaz 124. Eserde sava sonrasında yapılması gerekenlerle ilgili de bilgiler verilmitir. Bu konuda ilk olarak, savata yararlılık gösterenlere derhal mükâfat verilmesi ve onun memnun edilmesi gerekliliine dikkat çekilmitir. Ayrıca esir yakalayanlar da övülmeli ve ihsanda bulunmalıdır. Zira övülen asker eli ile saldırırlar ve karı tarafın kendini toplamasına fırsat vermeden kaçarlar. Bu harekâtın ardından kendilerini izleyen dümanlarını yorup hırpaladıktan sonra da öldürücü ok ya da mızrak darbelerini indirirler. Bu durum Türk silahlarının teknik özellikleri ve yapı formlarının ekillenmesinde de önemli bir rol oynamıtır. Geni bozkırlarda sürat ve hareket kabiliyeti kazandıran ata, okçu ve mızraklı savaçıların bindirilmesi, onu vazgeçilmez bir sava makinesi haline getirmitir (erif Batav, Eski Türklerde Harp Taktii, Makaleler, III, (Yay. Haz. E. Semih Yalçın-Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005., s.41 vd.; Salim Koca, Türk Kültürünün Temelleri, II., Ankara 2003., s ; Keegan, age, s.274 vd.; Bozdemir, age, s.21 vd.). Buna balı olarak gelien gem ve üzengi gibi teknolojik öeler de süvarinin atı rahatlıkla kontrol etmesini ve at üzerinde hareket kabiliyeti salamıtır [Lynn Townsend White, Medieval Technology and Social Change, (Oxford University Press), Oxford 1962., s.15-38]. Bu sürat ve hareket aynı zamanda da Türk sava stratejisinin temelini oluturmaktadır. Orta Asya göçebesini, dünyanın en iyi askeri olarak nitelendiren Jean-Paul Roux, Türk sava taktiinin esasını oluturan hareket ve sürat kabiliyeti hakkında unları söylemektedir: Asya göçebeleri en iyi atlı süvarilere sahip oldukları gibi en çok atlı süvari de göçebe ordularında bulunur ve en iyi silahlara sahiptirler. Görülmedik bir güce sahip olup ve su içmeden, yemek yemeden ya da uzun süre uyumadan pekâlâ yaayabilirler. eflerini benimsediklerinde disiplinli ve uyumludurlar. Her zaman baskın çıkarlar; çünkü nereye ne zaman saldıracaklarına hep onlar karar verir. Yalnızca yerlerini bildiinizde onlara saldırabilirsiniz, yine de her an ortadan kaybolabilirler [Jean-Paul Roux, Orta Asya (Tarih ve Uygarlık), (Çev. Lale Arslan), stanbul 2001, s.38]. 119 DLT, I/322, 407, 434, 496; II/10, 78. (Pus/püs, pusuglug/pusu kuran DLT, I/496) 120 KB, b KB, b KB, b [Bu beyit u ekilde devam etmektedir: Marur kahraman seirterek, süratle ordusunu sürer; ahinin kulara saldırması gibi, hücum eder ve kanlar döker. Kahraman yiit (küvez alp) dümanı görünce, tozu dumana katar; her yere o atılır, bakalarına sıra gelmez. Kahraman yiit asker görünce, arslan kesilir; seirtir, ya öldürür veya vuruarak ölür. Kahraman yiitin, dümanı görünce yüzü güler; dümanla kapıınca, kızıl kana boyanır. At, koum (üstem) ve zırhlar (yarık) kıpkırmızı olur; kırmızı ate gibi yanan yanaklar mosmor kesilir (KB, b )] 123 KB, b KB, b

13 278 arslan tutar. At bile okandıkça hızlanır ve kua yetiir 125. Ögdülmi, kumandana öütledii sava sonrasında askerlere tatlı söz söyleme, güler yüz gösterme ve mal daıtma iini, hükümdar için de tekrarlamakta ve hükümdarın altın, gümü ve malını daıtmasını (üle) söylemektedir. Ona göre insanlar bu üç eyin etrafına toplanır. Bu üç ey feda edilirse insanlar kendiliinden hizmete koarlar. Hükümdar ne kadar som altın verirse (ülegil), hizmetinde bulunanlar da o kadar fedakârlık ederler. Bu hareket her eyin temelidir 126. Sava sonrasında yapılması gereken ilerle ilgili dier bir kayıt da ölen veya yaralanan kimseler ile bunların ailelerine karı muamele hakkındadır. Kumandana, Yaralı varsa sen bakıp tedavi ettir. Esir olan varsa kurtar, geri al. Eer ölen olursa, hürmetle kaldır; çoluk çocuu varsa, onlara haklarını ver. denmekte ve bu hareketiyle, askerlerin gönlünü kazanacaı ve savata seve seve canlarını feda edecekleri söylenmektedir. Bunun yanında savatan sa çıkan askerlere de tatlı söz söylenmeli, güler yüz göstermeli ve mal vermelidir. Bu üç ey insan için iyi bir ananedir. Serbest ve hür insanlar bunlarla kumandana balanırlar ve onu memnun etmek için yeri geldiinde canlarını bile feda ederler 127. Sonuç Türk devlet ve toplum düüncesini en açık ve sade ekilde yansıtan Kutadgu Bilig, birçok konuda olduu gibi sava ve sava sanatına dair konularda da Türklere özgü düünce tarzını yansıtmaktadır. Bu bakımdan, her ne kadar teorik de olsa Türk sava sanatı nın, ana hatlarını Kutadgu Bilig den tespit etmek mümkündür. Eserde, savaın bilgisiz ve kötülere, anlamak istemeyen, adaletsizlik yapan dümanlara karı bavurulacak son çare olduu ifade edilmi, savaa ve sava sanatına dair muhtelif konular hakkında bilgi verilmitir. Bunlar arasında ihtiyatlılık, cesaret, cömertlik ve alçak gönüllülük, siyaset ve hile, ordunun tertip ve tanzimi, konak ve karargâh yerinin tespiti, istihbarat ve haber alma, strateji ve taktik, sava sırasında ve sonrasında yapılması gerekenler ve yaralı, ölü ve gazilere muamele gibi konular yer almaktadır. Bunların bazıları, mahiyet itibarıyla evrensel nitelikler taımakla beraber Kutadgu Bilig deki anlatım, söz konusu hususların Türk düüncesindeki yerini göstermesi bakımından önemlidir. Ortaya konan bilgilerin tarihî hadiseler ve dier kaynaklarla karılatırılması hâlinde, tarihe savaçı bir millet olarak adını yazdırmı olan Türklerin, asırlar boyu süren fütuhat hareketinin maddi ve manevi yönlerini aydınlatmaya yönelik önemli neticelere ulaılacaktır. Kaynakça Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr, (Ner. Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999., (Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara 2000). Baron de Jomini, The Art of War, (Translated from the French: Capt. G.H. Mendell), Philadelphia 1862., s.66, 252., (Türkçe terc. Antoine Henri Jomini, Sava Sanatının Ana Hatları, stanbul KB, b KB, b KB, b

14 279 Batav, erif, Eski Türklerde Harp Taktii, Makaleler, III, (Yay. Haz. E. Semih Yalçın-Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara Baytaratü l-vâzıh (Metin-ndeks), Haz. Can Özgür, Ü SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul Bozdemir, Mevlüt, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynakları, AÜSBF. Yay., Ankara, Clausewitz, Carl von, On War, (Editor/Introduction/Translation: Anatol Rapoport, Frederic Nautusch Maude, J. J. Graham), Penguin Classics, London 1982, (Türkçe terc., Sava Üzerine, iar Yalçın, stanbul, 1975). Çetin, Altan, Memlûk Askerinin Eitimi, Türkiye Sosyal Aratırmalar Dergisi, VII/2, (Austos 2003), s Çetin, Altan, Memlûk Devleti'nde Savaın Kültürel Esaslarına Dâir, Belleten, LXXI/262 (Aralık 2007), s Dilaçar, A., Kutadgu Bilig ncelemesi, TDK Yay., Ankara Ebu l-fazl Beyhakî, Tarih-i Beyhakî, II, (Ner. Said Nefîsî), Tahran Ebu l-hasan Habib el-mâverdî, Nasîhatü l-mülûk, (Haz. Mustafa Sarıbıyık), (SÜ SBE Yayımlanmamı Doktora Tezi), Konya Elçin, ükrü, Tuz Ekmek Hakkı Üzerine, Reit Rahmeti Arat çin, Ankara 1966., s Engels, Friedrich, Tarihte iddetin Rolü, Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul 1996., s Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, stanbul Fahr-i Müdebbir, Âdâbu l-harb ve -eca a, (Ner. Ahmed Süheyli-i Hânsârî), Tahran Fromm, Erich, nsandaki Yıkıcılıın Kökenleri, Birinci Kitap, Çev. ükrü Alpagut, Payel Yay., stanbul Fromm, Erich, nsandaki Yıkıcılıın Kökenleri, kinci Kitap, Çev. ükrü Alpagut, Payel Yay., stanbul Fromm, Erich, Sevgi ve iddetin Kaynaı, Çev. Yurdanur Salman-Nalan çten, Payel Yay., stanbul Genç, Reat, Karahanlı Devlet Tekilatı, TTK, Ankara Giraud, René, Göktürk mparatorluu, (Çev. smail Mangaltepe), Ötüken Yay., stanbul Göksu, Erkan, nsanlık Tarihinin Deimeyen Fenomenleri: iddet ve Sava, Bilim Yolu, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3/2003 (Türkiye Cumhuriyetinin 80. Yılı Özel Sayısı), Kırıkkale, s Gumilëv, Lev Nikolayeviç, Hazar Çevresinde Bin Yıl, (Çev. D. Ahsen Batur), stanbul Hamdullâh Müstevfî Kazvînî, Tarih-i Güzîde, (Ner. Abdu l-hüseyin Nevâ î), Tahran Han Hanedanlıı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, (Açıklamalı Metin Neri), (Haz. Aye Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun), TTK Yay., Ankara Haza Kitabu Baytarnâme (Tenkidli Metin), (Haz. Mesut en), (MÜ SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi), stanbul bn Erenboa Zeredkâ, el-anîk fî l-menâcınîk, (Tahkik: hsân Hindî), (Câmi atu Haleb), Dımak 1405/1985. Kagarlı Mahmud, Dîvânu Lügâti t-türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), I-IV, TDK Yay., Ankara 1988.

15 280 Keegan, John, Sava Sanatı Tarihi, (Çev. Füsun Doruker), Sabah Kitapları (Yeni Yüzyıl Tarih Dizisi), stanbul Kitâbu fî Riyâzati l-hayl, Kitâbu fî lmi n-nüâb Metin-Gramatikal ndeks, (Haz. Recep irin), (Atatürk Üni. SBE Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi), Erzurum Koca, Salim, Selçuklularda Ordu ve Askerî Kültür, Ankara Koca, Salim, Türk Kültürünün Temelleri, II., Ankara Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu mparatorluu Tarihi (Kurulu Devri), I, Ankara László Rásonyi, Tarihte Türklük, TKAE Yay., Ankara, Lorenz, Konrad, On Oggression, (Routledge Classics), Routledge Lorenz, Konrad, Ecco Homo (te nsan), Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul Lorenz, Konrad, Saldırganlıın Spontanlıı, Cogito (iddet), Sayı.5-6, Kı-Bahar, stanbul Machiavelli, Niccolò, The Art of War, (Translated from the French by Peter Whitehorne and Edward Dacres), Winder Publications, Radford 2007., (Türkçe terc., Sava Sanatı, (Çev. Berna Hasan), stanbul 1999.). Mardî b. Ali b. Mardî et-tarsûsî, Tabsıratu Erbâbi l-elbâb fî Keyfiyeti l-necâti fî l-hurûb, (Facsimile Editions-Edited by Fuat Sezgin), Frankfurt 1425/2004. Marshal Maurice de Saxe, My Reveries Upon the Art of War, (Translated by Thomas R. Phillips), Roots of Strategy: The 5 Greatest Military Classics of All Time Complete in One Volume, (Edited by Brig. Gen. T. R. Phillips, Stackpole Books, Harrisburg 1985., s Muhammed b. Ali b. Süleyman er-râvendî, Kitâb-ı Râhati s-sudûr ve Âyetü s-sürûr, (Ner. Muhammed kbâl-tashîhât-ı lâzım Müctebâ Meynovî), Tahran 1333, (Türkçe terc., Ahmet Ate), I., Ankara 1999). Muhammed bin Mengli el-nâsırî, el-hıyal fi l-hurûb ve Fethü l-medâ in ve Hıfzü l-durûb, (Tahkik: Nebîl Muhammed Abdulaziz Ahmed), Dârü l-kütüb ve Vesâ iki l-kavmiyye, Mısır Münyetü l-guzât (Metin-ndeks), (Haz. Mustafa Uurlu), GÜ SBE Yayımlanmamı Doktora Tezi, Ankara Necmü d-dîn Hasan er-rammâh, Kitâbu l-furûsiyye ve l-manâsıbi l-harbiyye, (Tahkik Ahmed Yusuf el-hasan), Cami atu Haleb, Haleb Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, I-III., TDK. Yay., Ankara Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi, I., (Ed.Ekmeleddin hsanolu), IRCICA Yay., stanbul Ögel, Bahaeddin, Türk Tarihinde Millet ve Ordu Bütünlemesinin Nedenleri, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, II, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlıı Yayınları, Ankara Ögel, Bahaeddin, slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yay., Ankara Ömer bn brahim el-avsî el-ensarî, Tefrîj al-kurûb fî Tadbîr al-hurûb (A Muslim Manual of War), (Ed. and Trans. George T. Scanlon), American University at Cairo Press, Cairo Özbek, Süleyman, Siyâsetnâme Özellikleri Açısından Râhatü s-sudûr un Deerlendirilmesi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IX/2 (Aralık 2007), s Pehlivanlı, Hamit, Büyük Selçuklularda stihbaratçılık, Bilge, Sayı: 27 (Kı 2000), s Pehlivanlı, Hamit, Eski Türkler ve Selçuklularda stihbaratçılık, Türkler, V, Ankara 2002., s

16 281 Reîdü d-dîn Fazlullâh, Câmi ü t-tevârih, (Selçuklular Kısmı), II. Cilt 5. Cüz, (Ner. Ahmet Ate), TTK Yay., Ankara Roux, Jean-Paul, Altay Türklerinde Ölüm, (Çev. Aykut Kazancıgil), stanbul Roux, Jean-Paul, Orta Asya (Tarih ve Uygarlık), (Çev. Lale Arslan), stanbul Sun Tzu, The Art of War, (Translated by Wu Sun Lin), Long Rivers Press, San Francisco 2003., (Türkçe terc., Sava Sanatı, Çev. Adil Demir, stanbul 2001). Taneri, Aydın, Celâlu d din Hârizmâh ve Zamanı, Ankara Taaıl, Ahmet, Gök-Türkler I, TTK Yay., Ankara 2003 Tekin, Talat, Orhun Yazıtları, stanbul Unsurü l-me âlî Keykâvus b. skender, Kâbûsnâme, (Gulâm Hüseyin-i Yûsufî), Tahran Uyar, Mustafa, Âdâb el-harb ve e-eca a ya Göre Hisar ve Kuatma Gelenei, Tarih Aratırmaları Dergisi, XXV/40 (2005), s White, Lynn Townsend, Medieval Technology and Social Change, (Oxford University Press), Oxford 1962., s Yustrow, Bakumandan ve Harb Fenni, (Çev. N. Bürian), Gnkur. X. ube, Askerî Matbaa, stanbul Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TDK Yay., stanbul 1947; (Kutadgu Bilig II Tecüme, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TTK Yay., Ankara 1959.).