YAĞMURLAMA SULAMA SİSTEMLERİNDE MAKSİMUM SU UYGULAMA SÜRESİ VE YİNELEME SAYISININ BELİRLENMESİ

Transkript

1 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 63 YAĞMURLAMA SULAMA SİSTEMLERİNDE MAKSİMUM SU UYGULAMA SÜRESİ VE YİNELEME SAYISININ BELİRLENMESİ Cafer GENÇOĞLAN KSÜ., Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Kahramamaraş Serpil GENÇOĞLAN ÇÜ., Fe. Bilimleri Est. Tarımsal Yapılar ve Sulama Aabilim Dalı Adaa Kea UÇAN KSÜ., Ziraat Fakültesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Kahramamaraş ÖZET Harra Ovası Şalıurfa-Koruklu TÜBİTAK Tarımsal Araştırma ve Geliştirme İstasyou Harra serisi topraklarıda, yağmurlama ifiltrasyo testi değerleri kullaılarak Kostiakov ifiltrasyo eşitliği toprak parametreleri belirlemiştir. Bu eşitlikte yararlaılarak Horto eşitliği toprak karakteristik parametreleri bulumuştur. Bu parametreleri kullaarak, yağmurlama hızıı (P=3.6mm/h) gerçek ifiltrasyo hızıda (Ig=7. mm/h) büyük seçildiği yağmurlama sulama işletme koşullarıda maksimum yağmurlama süresi (MYS) eşitlikleri geliştirilmiştir. Bu koşullarda deeysel, Horto ve Kostiakov a göre MYS sırasıyla 4.7, 4.09 ve 2.69 saat bulumuş; yieleme sayısı ise deeysel, Horto ve Kostiakov a göre sırasıyla.2,.4 ve.73 olarak hesaplamıştır. Sözkousu işletme koşullarıda sulamaı, yüzey akış ve erozyo olmada %44 oraıda daha kısa sürede yapılacağı belirlemiştir. DETERMINATION OF MAXIMUM RUN TIME AND NUMBER OF REPEATED CYCLES PER SPRINKLER IRRIGATION APPLICATION ABSTRACT Soil parameters of Kostiakov ifiltratio equatio were determied by usig data the sprikler test coducted o the Harra Soil Series of Şalıurfa-Koruklu TÜBİTAK Agricultural Research ad Developmet Statio i the Harra Plai. The Soil characteristic parameters of Horto equatio were foud by usig soil parameters of this equatio. Uder the coditios of selected precipitatio rate (P=3.6 mm/h) beig greater tha the steady ifiltratio rate of soil (Ig=7.mm/h) for sprikler irrigatio system, maximum ru time equatios were derived from these parameters. Uder these coditios, accordig to experimetal, Horto ad Kostiakov, periods of maximum ru time were predicted 4.7, 4.09 ad 2.69 h respectively. The umber of repeated cycles per irrigatio was also estimated as.2,.4 ad.73, respectively. As far as same maagemet coditios were cocered, it was determied that irrigatio could be completed i a time period 44% shorter without ruoff ad erosio. GİRİŞ Yağmurlama sulama sistemi, değişik özelliklere ve sistem kapasitesie sahip olduğuda, bir çok bitki içi sulaabilir itelikteki her toprakta rahatlıkla kullaılabilir ().

2 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 64 Sulama suyu, yeterli yağmurlayıcı aralığıa sahip periyodik hareketli sistemlerle 3 mm/h i üzerideki herhagi bir hızda uygulaabilir. Değiile özellik, su alma hızıı çok düşük olduğu ağır büyeli topraklarda bile sistemi kullaılmasıı sağlar. Acak, suyu düşük hızda türdeş biçimde uygulaması içi gerekli e uygu yağmurlayıcıı, işletme basıcıı, başlık aralığıı ve dolayısıyla yağmurlama hızıı seçilmesie öze gösterilmelidir. Ayrıca aıla sistemler, bitki-toprak-iklim koşullarıda dolayı 5-7 güde daha sık sulamaya gerek göstermeye alalar içi uygudur. Öte yada düşük su tutma kapasitesie sahip topraklar ve sığ köklü bitkiler, az su verilerek sık sulaırlar. Böylesi koşullarda sabit veya sürekli-hareketli sistemler daha uygu iteliktedirler. Acak toprağı ifiltrasyo hızı düşük ise dairesel dögülü veya hareketli tabaca tipi yağmurlayıcılar gibi periyodik-hareketli sistemler kullaıldığıda yüzey akış soruları ortaya çıkabilir (2). Yağmurlama sulama yötemiyle sulaa alalarda yağmurlama hızı, toprağı ifiltrasyo kapasiteside daha az su uygulayacak şekilde projelediğide ya da toprak yüzeyideki çukurlar tamame su ile dolaa veya yüzey akış oluşturmayacak miktarda toprak yüzeyide su birikee kadar çalıştırıldığıda yüzey akış oluşmayabilir. Şekil de görüldüğü gibi yağmurlama sulama yötemi, koşullara bağlı olarak 2 farklı şekilde işletilebilir. Bularda biricisi yağmurlama hızıı toprağı gerçek ifiltrasyo hızıda büyük seçildiği işletme şeklidir. Bu işletme şekli, geelde sabit yağmurlama sistemlerii tesis edildiği koşullarda uygulaır. Aıla işletme şeklide sulama başladıkta heme sora ifiltrasyo kapasitesi yağmurlama hızıda (B) büyüktür. Bu edele yağmurlama sulama yötemiyle uygulaa tüm su toprağa ifiltre olur. Acak, ifiltrasyo kapasitesi zamala azalır ve toprağı ifiltrasyo kapasitesi yağmurlama hızıa (A=B) eşit olur. Zama ilerledikçe ifiltrasyo kapasitesi azalır ve x ekseie asimptot olur. Bu değere gerçek ifiltrasyo deir. Deri ve homoje toprakları gerçek ifiltrasyo hızı toprağı doygu hidrolik iletkeliğie eşittir. Zama daha da ilerledikçe ifiltrasyo kapasitesi azalır ve yağmurlama hızıda küçük olur. Aıla oktada sora sulamaya devam edildiğide, eğime, yüzeydeki küçük çukurlara ve bitki kalıtılarıa bağlı olarak toprak yüzeyide bir miktar su daha depolaabilir. Buda sora yüzey akış başlar. İfiltrasyo ve Yağmurlama Hızı A Zama (T) B Yüzey akış C Şekil. Yağmurlama hızı ve ifiltrasyo kapasitesii şematik görüümü

3 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 65 İkicisi ise yağmurlama hızı C gerçek ifiltrasyo kapasitesi değerii altıda seçilirse sulama süresi soa eree kadar yüzey akış oluşmaz. Uzu süreli sulama yapa taşıabilir yağmurlama sulama sistemleride uygulama hızı geellikle gerçek ifiltrasyo hızıda küçük seçilir (3). Uzu zamadır çim alalarıı yağmurlama yötemiyle sulamasıa rağme yüzey akış oluşmada maksimum yağmurlama sulama süresi hala çözümleememiştir. Diğer bir deyişle, bir sulamada gereksiim duyula sulama süresi maksimum çalıştırma süresii aşarsa yüzey akış oluşmaya başlar. Arazi uygulamalarıda, yüzey akışı ölemek içi maksimum yağmurlama süresii ve bua bağlı yağmurlama sulama yieleme sayısı belirlemelidir. Sulayıcılar, bu zamaı ya deeme yaılma yoluyla ya da eski deeyimleride yararlaarak saptamaktadırlar (4). Türkiye de tarım ve özellikle de çim alaları so yıllarda sabit veya hareketli yağmurlama sulama sistemleriyle yaygı halde sulamaktadır. Acak, yağmurlama hızıı gerçek ifiltrasyo hızıda büyük seçildiği veya toprak ifiltrasyo hızıı çeşitli etmeler edeiyle yağmurlama hızıı altıa düştüğü koşullarda veya sık sulaa alalarda, bitkii gereksiimi ola tüm suyu bir defada verilmeye çalışıldığıda bir süre sora yüzey akış başlar ve dolayısıyla erozyo soruu ortaya çıkabilir. Yüzey akış ve erozyo problemii e aza idirebilmek içi farklı toprak tipleri içi MYS i belirlemeye ihtiyaç vardır. Bu çalışmaı amacı, Harra Serisi toprağı içi gerçek ifiltrasyoda büyük seçile yağmurlama hızı ve ifiltrasyo kapasite eğrisi kullaılarak maksimum yağmurlama süresii (MYS) (yüzey akış başlama zamaıı) ve bir sulamadaki yağmurlama yieleme sayısıı hesaplamaktır. MATERYAL VE METOD Bu çalışma, Horto ve Kostiakov eşitlikleriyle yağmurlama ifiltrasyo testi değerlerii kullaılarak MYS i, bu iki eşitliği hagisii MYS yakı olduğuu ve yağmurlama yieleme sayısıı belirlemek amacıyla Harra Ovasıda Şalıurfa- Koruklu TÜBİTAK Tarımsal Araştırma ve Geliştirme İstasyouda Harra serisi topraklarıda yürütülmüştür. Bu seri, alüvyal aa materyaller üzeride oluşmuş düz ve düze yakı eğimli deri topraklardır. Üst toprak orta köşeli blok sora graüler, alt toprak kuvvetli iri prizmatik sora kuvvetli orta köşeli blok yapıdadır (5). Harra Serisi killi büyeye sahip topraklardır (Tablo ). Aıla toprağı tarla kapasitesi % , solma oktası % ve hacim ağırlığı g/cm 3 arasıda değişmiştir. Profilii 90 cm lik deriliğide toprağı fiziksel özellikleride fazla bir değişiklik gözlememiştir. Tablo. Harra Serisi Toprağıı Kimi Fiziksel Değerleri (0) Toprak Tarla Solma Hacim Tuz Kireç Kil Kum Katmaı Kapasitesi Noktası Ağırlığı (%) (%) (%) (%) (cm) (%) (%) (g/cm 3 ) Silt (%) Büye Sııfı C C C

4 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 66 Killi büyeli ola Harra serisi toprağı yüksek ifiltrasyo hızıa sahiptir (6). Harra Ovasıda yapılmış ola çift silidir testide Karaata (7) ifiltrasyo hızıı.2-.6 cm/h, Yıldırım ve Seleay (8) cm/h arasıda değiştiğii bulmuşlardır. Ayrıca ifiltrasyo hızı, Harra serisii değişik ölçüm oktalarıda cm/h arasıda değiştiği saptamıştır (9). Yağmurlama sistemleri kullaılarak ifiltrasyo hızı ölçümleride, 6 metrelik yağmurlama sulama boruları (φ75) bir hat boyuca araziye dizilerek 30 metre uzuluğuda bir lateral oluşturulmuştur. Bu 6 metrelik sulama borularıı arasıa meme çapı 4.5x4.8 mm ola iki memeli, 2x2 metre tertip aralığıda 2 atm. işletme basıcıda yağmurlama hızı (P) 3.6 mm/h ola () 5 adet yağmurlama başlığı yerleştirilmiştir. Çapı 0 cm ola 02 adet su toplama kabı Şekil 2 deki gibi yerleştirilmiştir. Üçücü başlık orta okta seçilerek laterali 0.5 m. uzağıa gelecek şekilde ayı sıraya er metre aralıkla 5 adet su toplama kabı dizilmiştir. Her bir hatta toplam 3 kap er metre aralıklarla sıralamıştır. Merkezdeki hatta ise 0.5 m. aralıkla 25 kabı yerleştirilmiştir. Şekil 2.Yağmurlama ifiltrasyo testii geel görüüşü Üçücü başlığı hizasıda laterali karşı tarafıa 25 kap ayı şekilde sıralaarak umaraladırılmıştır. Yağmurlama ifiltrasyo sistemi 2 atmosfer işletme basıcıda, 90cm lik toprak profilide kullaılabilir su içeriği %50 ye düştüğüde çalıştırılmış ve rüzgar hızıı sıfıra yakı olduğu sabah saatleride yapılmıştır. Yağmurlama yötemi ile ifiltrasyo hızı belirleirke toprak yüzeyide ışıma (parlak ıslaklık) oluşumu gözlemiştir. Yüzeyde ışıma görüldüğüde yağmurlama hızıı ifiltrasyo hızıa eşit olduğu varsayılarak, ışımaı oluştuğu

5 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 67 a ve ışıma koumu kaydedilmiştir. Işımaı oluştuğu koumlarda yüzey akış başladığı zama bir daha o bölgeye bakılmamıştır (2). Deeme bitice su toplama kaplarıda toplaa suyu miktarları ölçülmüştür. Işıma görüle koumlarda yer ala su toplama kaplarıda birike su miktarlarıı ortalaması alımıştır. Testlerde yağmurlama süresi ile ortalama su miktarları çarpılıp toplam uygulama zamaıa bölüerek toplaa su hacmi cm 3 olarak belirlemiştir. Bu değer, su toplama kabıı alaıa bölüerek yığışımlı ifiltrasyo bulumuş, burada da ifiltrasyo hızları hesaplamıştır. Daha sora zamaı ve ifiltrasyo hızlarıı logaritması alıarak regresyo aalizi yapılmıştır. Aıla regresyo aalizi değerleride yararlaılarak Kostiakov eşitliğii parametreleri bulumuştur. Yukarıdaki alatıla ifiltrasyo hızıı buluması aşağıdaki şekilde kısaca ifade edilebilir. V0 I = () MYS A Eşitlikte, I = ifiltrasyo hızıı (cm/h), V 0 = toplam su hacmii (cm 3 ), MYS= ifiltrasyo test süresii (h) (bu süre maksimum yağmurlama süresie (MYS) eşittir), A= su toplam kabıı alaıı (cm 2 ) göstermektedir. Maksimum Yağmurlama Süresii (MYS) Belirlemesi Yağmurlama hızıı (P), toprağı gerçek ifiltrasyo hızıda (I g ) büyük seçildiği işletme koşullarıda sulamaya başladıkta bir süre sora yüzey akış başlayabilir. Yüzey akışı oluşmaya başladığı süreye MYS i deir. Bu çalışmada MYS i, ifiltrasyo testi süresie eşit alımıştır. MYS i, Horto ve Kostiakov yötemleriyle aşağıda geliştirilmiş eşitliklerde belirlemiştir. -Horto Eşitliğie Göre Horto I = f c +(f 0 - f c ) e - bt şeklide bir eşitlik öermiştir. Bu eşitlikte; I, ifiltrasyo hızı; f c, f 0 ve b toprağa ait karakteristik sabitelerdir. Test başlagıcıda ifiltrasyo hızı sosuz olmayıp, f 0 solu değerie sahiptir. b, I i f 0 da f c ye e kadar çabuk geldiğii bir göstergesidir. Bu eşitliği etegrali alııp t i kesi bir işlevi ola bir I değeri sağlaır (3). Horto eşitliğideki, f c, f 0 ve b değerlerii belirleyebilmek içi yağmurlama ifiltrasyo değerleri kullaılarak geliştirile Kostiakov eşitliğide yararlaılmıştır. Kostiakov eşitliğideki zama parametresi t yerie 0.07 saatte 4.33 saate kadar belirli aralıklarla değerler verilerek ifiltrasyo hızları bulumuştur. Bu değerleri grafikleri çizilmiş, y ekseii kestiği okta f 0 ve ifiltrasyo değerii sabitleştiği okta ise f c olarak alımıştır. Eşitlikteki b, f c ve f 0 karakteristik toprak parametreleri ile 0.07 ve.83 (saat) (ifiltrasyo hızıı sabitleşmeye başladığı okta civarı) zamaıdaki ifiltrasyo değerleri kullaılarak bulumuştur. İfiltrasyo kapasitesi değişimi ve yağmurlama hızıı (P) Şekil 3a daki gibi kabul edilerek, t aıda P ile toprağı ifiltrasyo hızı biri birlerie eşit olduğu varsayılarak Horto eşitliği P = f c +(f 0 - f c ) e -bt şeklide yazılabilir. Burada da Eşitlik 2 yazılabilir.

6 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 68 (2) t = l b P f f 0 c f c f 0 P İfiltrasyo ve Yağmurlama Hızı A 2 A A 3 (a) P A 2 A A 3 (b) 0 Şekil 3. İfiltrasyo kapasitesi ve yağmurlayıcı hızıı zamaa göre değişimi Şekil 3a da görüldüğü gibi yağmurlama hızı P ola (belirli başlık ve lateral tertip aralığı ile işletme basıcıda) bir yağmurlama sulama başlığı ile bir tarım arazisi t süresi kadar suladığıda P doğrusu altıdaki A alaı kadar su uygulayacaktır. Başlagıç ifiltrasyo kapasitesi f 0 ı, t zamaıa karşılık gele ifiltrasyo kapasitesie getirmek içi A alaı kadar değil de (A + A 2 ) alalarıı toplamı kadar su uygulaması gerekmektedir. Buu içi de ek A 3 alaı kadar fazla suyu uygulamasıa gereksiim vardır. Buu içi de aşağıdaki Eşitlik 3 ve 4 yazılabilir. A 3 =A 2 (3) A 3 =P MYS-Pt (4) Yalız etegrali alıırke t i foksiyou olarak değil de ifiltrasyo hızıı foksiyou alımıştır. Buu içi de Horto eşitliği f(t) = f c +(f 0 - f c ) e -bt ifiltrasyo hızıı foksiyou olarak Eşitlik 5 aşağıdaki şekilde yazılabilir. f ( t) f = c h( v) l b (5) f 0 f c A 2 i alaı, Eşitlik 5 i P de f 0 a kadar etegrali alıarak buluabilir (Eşitlik 6). = fo p t MYS Zama (T) A 2 h( v) dv (6) Eşitlik 4 ve 6 biri birie eşitlediğide Eşitlik 7 elde edilir. f 0 v f c P MYS Pt dv b p f f = l (7) 0 c Değişke değiştirerek x=(v-fc)/(f 0 -fc) şeklide yazılabilir ve her iki tarafı türevii alıp tekrar düzelediğimizde dv = dx(f 0 - f c ) olur (4). 0 t MYS

7 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 69 Bu da etegralde yerie yazıldığıda ve gerekli düzelemeler yapıldığıda Eşitlik 8 elde edilir. ( f 0 f c ) P MYS Pt = x l x x ( P fc b ) (8) f0 fc Eşitlik 8 de X ve t yerie değerlerii koyularak ve gerekli düzelemeler yapıldığıda Şekil 3a da görüle MYS eşitliği 9 buluur. ( ) ( f 0 f c ) ( ) MYS = f0 P + f c l (9) Pb p f c (4) Hug ve Kriik (995) de MYS eşitliğii, ifiltrasyo eğrisii, etegrasyo taımı şeklide ifade ederek bulmuştur. 2- Kostiakov Eşitliğie Göre Kostiakov, ifiltrasyo hızıı I=Bt - eşitliği ile taımlamıştır. Burada B ve toprak sabiteleridir. Sözkousu eşitlikte zama ilerledikçe ifiltrasyo sıfıra yaklaşır. Bu eşitlik tamame ampirik olup horizo bakımıda zayıf topraklarda ifiltrasyo hızıı ifade etmek içi oldukça uygudur (3). Bu eşitlikte t=0 aıdaki ifiltrasyo kapasitesi bilimemektedir (Şekil 3b). Bu edele A 2 i alaı buluurke etegrali sıır değerleri P de kadar alımıştır. Kostaikov eşitliği t ye göre çözümleirse t=(i/b) -/ olur ve etegrali yazıldığıda Eşitlik 0 buluur. I A2 = p di (0) B Eşitlik 0 u etegralii 0< < aralığıda alıdığıda Eşitlik elde edilir. A B 2 = P () A 2 = A 3 eşittir. A 3 ü alaı Eşitlik 2 şeklide yazılabilir. A 3 = P MYS -Pt (2) - t oktasıda Kostiakov Eşitliği P=Bt dektir. t içi çözümleirse çektiğimizde bu eşitlik t =(P/B) -/ şeklii alır. A 2 ve A 3 ü değerleri eşitlediğide Eşitlik 3 buluur. P MYS Pt B = P (3) Eşitlik 3 de t yerie koyup düzelediğide Şekil 3b de gösterile MYS Eşitliği 4 elde edilir. B MYS = (4) I

8 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 70 Yieleme Sayısıı Buluması Yağmurlama hızıı, I g de büyük seçildiği işletme koşullarıda sistem, yüzey akış olaa kadar çalıştırılır ve durdurulur. Bu işleme, gerekli sulama suyu uygulaaa kadar devam edilir. Sulama suyuu tamamı uygulaa kadar yapıla sistemi çalıştırma-durdurma sayısıa yieleme sayısı deir. Yieleme sayısı Eşitlik 5 ile bulumuştur. t Y s = (5) MYS Eşitlikte, Y s ; yieleme sayısı, t; sulama süresi (h), MYS; maksimum yağmurlama süresi (h) dir. Herhagi bir bitkii etkili kök deriliği 90 cm ve kullaılabilir su %50 ye düştüğüde (5) sulama yapılacağı varsayılmıştır. Sulama suyu miktarı, Tablo deki tarla kapasitesi, solma oktası ve hacim ağırlığı değerleride 30 cm lik katmalar halide ayrı ayrı hesaplaarak bulumuştur. Sulama süresi ise (t) Korukçu ve Yıldırım (6) ı öerdiği Eşitlik 6 ile bulumuştur dt t = (6) P Eşitlikte d t ; sulama suyu miktarı (mm), P, yağmurlama hızıdır (mm/h). BULGULAR VE TARTIŞMA İfiltrasyo testie sabah saat 5:20 de hızı 3.6 mm/h ola yağmurlayıcılarla başlaılmış ve 9:30 da soa erdirilmiştir. Test soucuda kaplarda birike su miktarları ölçülerek Tablo 2 de verilmiştir. Aıla tablou so sütuuda, sıralarda birike su miktarlarıı ortalaması alımıştır. İfiltrasyo test süresi yüzey akışı olmaya başladığı MYS 4.7 saattir. Tablo 3 de ışımaı görüldüğü sıralar ve oluşma zamaları verilmiştir. Ayı ada ışıma görüle sıraları ortalaması alımıştır (Öreği,2,3,4 ortalaması cm 3 ). Sıralarda yüzey akış oluşmaya başladığı a, o sıralarda ifiltrasyo testie so verilmiştir. İfiltrasyo hızı, Eşitlik de V 0 = cm 3, MYS=4,7 h ve A=78.54 cm 2 değerlerii yazılarak. cm/h olarak bulumuştur. Diğer ifiltrasyo hızları da ayı şekilde belirlemiştir. Zamaı ve ifiltrasyo hızlarıı logaritması alıarak regresyo aalizi yapılmıştır (7). Bu aaliz soucuda belirleme katsayısı 0,79 çıkmıştır. B ve katsayıları sırasıyla = 7.66 ve olarak bulumuştur. Bu değerler Kostiakov eşitliğide yerie koulduğuda I= 7.66t (r 2 =0.79**) şeklide bir eşitlik elde edilmiştir. Bu eşitlik değerlerii kullaarak Horto eşitliğii parametreleri Tablo 4 deki gibi bulumuştur. Bu parametreleri Horto eşitliğide yerie yazılması ile f(t)=0.7+( )e -.79t şeklide bir eşitlik elde edilmiştir. Horto eşitliğideki f 0 =9.5 cm/h, f c =0.7 cm/h ve b=.79 ile yağmurlama hızı P=3.6 mm/h değerlerii Horto eşitliğide türetile Eşitlik 9 da yerie yazıldığıda MYS=4.09 saat; ayı şekilde Kostiakov eşitliğideki B=7.66 ve = parametrelerii Eşitlik 4 de yerie koyup işlemler yapıldığıda da MYS =2.69 saat olarak bulumuştur. Yağmurlayıcı hızı 3.6 mm/h ola başlıklarla yapıla yağmurlama ifiltrasyo testi soucuda MYS 4.7 saat olarak bulumuştur. Eğer P, gerçek ifiltrasyo hızı 7. mm/h de küçük seçilmiş olsaydı sulama süresice yüzey akış oluşmayacaktı. Horto ve Kostiakov eşitlikleride

9 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 7 geliştirile MYS i, deeysel MYS de sırasıyla 0.08 ve.48 saat daha azdır. Yukarıdaki değerlere göre Horto MYS eşitliği, deeysel MYS e Kostiakov MYS eşitliğide daha yakı souçlar vermektedir. Hug ve Kriik (4) de, Horto eşitliğide elde edile maksimumu yağmurlama eşitliğii diğer ifiltrasyo eşitlikleride elde edile maksimum yağmurlama eşitlikleride daha doğru souçlar verdiğii bildirmişlerdir. Tablo 2. Su Toplama Kaplarıda Birike Su Miktarı (cm 3 ) Kap Kap Hatları Sırası A Sırası B Sırası C Sırası D Sırası Orta Sıra Ort Tablo 3.Yağmurlama Testide Elde Edile Ortalama Su Miktarları ve İfiltrasyo Değerleri Işıma Zamaı (dak.) Işıma Görüle sıralar K. Birike Ort. Su (cm 3 )* İf. (cm/h) Tablo 4. Horto Eşitliği Parametreleri ve İfiltrasyo Değerleri Toprak İf. Parametreleri Zama (saat) İf. (cm/h) f f c b *Tüm test alaıda yüzey akış başlayaa kadar su toplama kaplarıda birike su miktarıdır. Bu süre 4.7 saattir. Horto ve Kostiakov MYS, deeysel MYS de sırasıyla 5 ve 89 dakika daha erke yağmurlama sulama bitirildiği içi yüzey akış problemi olmayabilecek, acak daha sora yağmurlama sulama tekrarlama sayısıı arttırabilecektir. Yieleme sayısıı bulmak amacıyla aşağıda deeysel, Horto ve Kostiakov MYS eşitlikleride elde edile değerleri kullaarak bir örek çözülmüştür. Buu

10 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 72 içi öce toprak profilii 90 cm lik su içeriği %50 ye düştüğüde sulamaya başlaılacağı varsayılarak Tablo i değerleride yararlaarak sulama suyu d t =63.5 mm olarak hesaplamıştır. Sulama süresi, yağmurlayıcı hızıı (P=3.6 mm/h 2x2 tertip aralığıda ve 2 atm. işletme basıcıda) toprağı gerçek ifiltrasyo hızıda (I g =7. mm/h) büyük olduğu işletme koşullarda, d t =63.5 mm ve P=3.6 mm/h değerlerii Eşitlik 6 da yerlerie koyarak işlemler yapıldığıda 4.67 h, küçük olduğu (P=6.04 mm/h 2x2 tertip aralığıda ve 2 atm.) () işletme koşullarıda ise 0.5 h bulumuştur. MYS, toprağı ifiltrasyo özelliklerie ve seçile P i büyüklüğüe göre azalabilir veya artabilir. Deeysel, Horto ve Kostiakov MYS leri sırasıyla 4.7, 4.09 ve 2.69 saattir. P i, I g de büyük seçildiği koşullarda yieleme sayısı, Eşitlik 5 de Deeysel, Horto ve Kostiakov göre sırasıyla.2,.4 ve.73 olarak hesaplamıştır. Horto eşitliği değeride yararlaarak hesaplaa yieleme sayısı, deeysel yieleme sayısıa daha yakı bulumuştur. Bu değerler, sulamaı yaklaşık 2 yielemede yapılacağıı göstermektedir. Deeysel verilerde elde edile souçlara göre, sulamaı. yielemeside 4.7 saat sulama yaptıkta sora bir müddet bekleecek ve sora 2. yieleme yapılacaktır. İkici yieleme de 0.50 saatte tamamlaacaktır. Bu iki yielemei tamamlaması soucuda toplam sulama süresi 4.67 saat olacaktır. Eğer P< Ig şeklide seçilseydi sulama süresi 0.5 h olacaktır. P i, Ig de büyük seçildiği işletme koşullarda %44 oraıda daha kısa sürede sulama yapılacaktır. Böylece sulama kısa sürede tamamlaacağı içi zama ve yüzey akışı e aza idirildiği veya tamame durdurulduğu içi su tasarrufu sağlaabilecektir. Buu soucuda erozyo ölemiş olacaktır. Ayı zamada bakım ve oarım masrafları azalacaktır. Eğer küçük seçilirse Çevik ve Ark. (8) da belirttiği gibi güç israfıa ve sulamaı gereksiz uzamasıa yol açacaktır. Diğer yada yağmurlama sulama yapılacağı ögörülerek plalaa Harra Ovası kurak iklime sahip olup buharlaşma çok yüksektir (9). Bu edele yağmurlama sistemleri ile sulaacağı düşüülerek plalaa bu gibi alalarda P>Ig seçilerek, buharlaşma kaybı azaltılabilir ve sulama radımaı yükseltilebilir. Bu çalışmaı soucuda, Hug ve Kriik (4), belirttiği gibi Horto eşitliğide sıır koşullarıı seçimii kolay olması yaıda deeysel MYS e ve yieleme sayısıa daha yakı souç vermesi edeiyle Horto eşitliğide elde edile MYS ve yieleme sayısı öerilebilir. KAYNAKLAR. KELLER, J., BLİESNER, R.D.,990. Sprikler ad trickle Irrigatio. A Avi Book, Va Nostrad Reihold Pub. New York, 65s. 2. KANBER, R.,997. Sulama. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Geel Yayı No:74. Ders Kitap Yayı No: 52. Adaa. 3. JAMES, L.G.,988. Priciple of Farm Irrigatio System Desig. Joh Wiley ad Sos Ic., New York, 543s. 4. HUNK, H.J., KRINIK, A.C.,995. Maksimum Ru Time For Spriklig Irrigatio. Microirrigatio A For Chagig World: Coservig Resources/Preservig The Eviromet. Proceedig of the fifth Iteratioal

11 Fe ve Mühedislik Dergisi 2000, Cilt 3, Sayı 2 73 Cogress. Edited by Freddie R. Lam. April 2-6,995 Hyatt Regecy Orlado, Florida. Published by America Society of Agricultural Egieers. 5. DİNÇ, U., PEKEL, E., ERKAN, O., GENCER, O., ÇEVİK, B., TUZCU, Ö., SAĞLAMTİMUR, T., 989. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Şalıurfa Koruklu Araştırma ve Geliştirme İstasyou Toprakları. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi V. Döem Durum Raporu, GAP Yayıları No:25 Adaa 208s. 6. ŞAFAK, S., 99. Urfa Harra Serisi Topraklarıı İfiltrasyo Özelliklerii Belirlemede Kullaılabilecek Yötemler Üzerie Bir Araştırma. Ç.Ü. Fe Bilimleri Estitüsü, Kültürtekik Aabilim Dalı, Yüksek Lisas Tezi, Adaa. 7. KAARATA, H., 984. Urfa-Harra Ovası Sulama Rehberi. Tarım Orma Köyişleri Bakalığı, Toprak su Geel Müdürlüğü Şalıurfa Bölge Topraksu Araştırma Est. Müdürlüğü Yayıları, Geel Yayı No:0 Rapor Yayı No:8 Ş.Urfa. 72 s. 8. YILDIRIM, O., SELENAY, M.F., 986. Harra Ovasıda Yüzey Sulama Yötemlerii Uygulaabilme Olaakları. Akara Üiversitesi Ziraat Fakültesi Kültürtekik Bölümü Çalışmalarıda, Akara. 9. ERŞAHİN, S.,990. Harra Ovasıda Öemli ve Yaygı Altı Toprak Serisii İfiltrasyo Hızları ile Bazı Temel Özellikleri Arasıdaki İlişkiler. Ç.Ü. Fe Bilimleri Est. Toprak Aabilim Dalı (Master Tezi), Adaa. 0. YAZAR, A., OĞUZER, V., TÜLÜCÜ, K., ARIOĞLU, H., GENÇOĞLAN, C., DİKER, K. 99. Harra Ovası Koşullarıda Açık Su Yüzeyi (Class A Pa) Buharlaşmasıda Yararlaarak İkici Ürü Soya içi Sulama Programıı Geliştirilmesi. T.C. Başbakalık Güeydoğu Aadolu Projesi Bölge Kalkıma İdaresi Başkalığı. Ç.Ü. Zir. Fak. GAP, Yayıları No:45. Temmuz 99, Adaa.. ANONİM, Ege Yıldız Yağmurlama Başlıkları (Broşürü). 2. HART, W.E.,975. Ifiltratio. Irrigatio System Desig. Departmet of Agricultural ad Chemical Egieerig Colorado State Uiversity. 3. HILLEL, D., 980. Ifiltratio ad Surface Ruoff. Applicatio of Soil Physics. 4. KARADENİZ, A., A., 983. Yüksek Matematik, Cilt. Çağlaya Kitabevi. Beyoğlu, İstabul. 5. GENÇOĞLAN, C., 996. Mısır Bitkisii Su-Verim İlişkileri, Kök Dağılımı ile Bitki Su Stresi İdeksii Belirlemesi ve CERES-Maize Bitki Büyüme Modelii Yöreye Uyumluluğuu İrdelemesi. Ç.Ü. Fe Bilimleri Estitüsü Tarımsal Yapılar Sulama Aabilim Dalı, Doktora Tezi, Adaa. 6. KORUKÇU, A., YILDIRIM, O., 98. Yağmurlama Sistemlerii Projelemesi. Topraksu, Köyişleri ve Kooperatifler Bakalığı, Akara. 7. YURTSEVER, N., 984. Deeysel İstatistik Metotları. T.C. Tarım ve Koyişleri Bakalığı, Köyhizmetleri Geel Müdürlüğü Yayıları. Geel Yayı No:2. Tekik Yayı No:56, Akara. 8. ÇEVİK, B., TEKİNEL, O., KANBER, R Bahçe Bitkileri Sulama Tekiği. Ç.Ü. Ziraat Fak. Ders Kitab, No: 02, Adaa. 9. TEKİNEL, O., ÇEVİK, B., KANBER, R., BAYTORUN, N., 989. Güeydoğu Aadolu Sulama Projesi (GAP) Özeti. Akara Üi. Zir. Fak. 7 Hazira 989, Akara