Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı

Transkript

1 Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım İŞ SAĞLIĞININ GELİŞTİRİLMESİ ANKARA, 2014

2

3 Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım İŞ SAĞLIĞININ GELİŞTİRİLMESİ Ankara, 2014

4 Bakanlık Yayın No: 980 ISBN: Baskı Ankara 2014 Bu yayın, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı) tarafından hazırlanmış ve bastırılmıştır. Her türlü yayın hakkı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeden kısmen dahi olsa alıntı yapılamaz, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Alıntı yapıldığında Kitabın adı, T. C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Yayın No, basıldığı il ve yayımlandığı tarih belirtilmelidir. Ücretsizdir. Parayla satılamaz. Baskı: Anıl Matbaacılık Ltd. Şti. Özveren Sokak No:13/A Kızılay / ANKARA Tel:

5 BAŞ EDİTÖR Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı KOORDİNATÖR EDİTÖR Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar EDİTÖRLER Prof. Dr. Seçil ÖZKAN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Dr. Seraceddin ÇOM Temel Sağlık Hizmetleri Eski Genel Müdürü Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı 3

6 PROGRAM KOORDİNATÖRLERİ Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Süleyman GÖRPELİOĞLU Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi Prof. Dr. Murat TOPBAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı SAĞLIK BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Dr. Hüseyin İLTER Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanı Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Sertaç POLAT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanı Uzm. Dr. Seda USUBÜTÜN Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Dr. Alican DİLAVER Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Dr. Tacettin KAKİLLİOĞLU Ankara İl Sağlık Müdürlüğü 4

7 Dr. Hüseyin DEMİREL Bursa Şevket Yılmaz Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dr. Orhan Koray ARBERK Eskişehir Halk Sağlığı Müdürlüğü Dr. Rıfat PAMUK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Caner HOYLADI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Dr. Emel ÖZDEMİR ŞAHİN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı ÇST. Yeliz KURT Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Gıda Müh. E. Ceylan KANTARCI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Kim. Z. Gökçen AYDIN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Yük. Çev. Müh. Hatice Sena ERGÜN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Çev. Müh. Erol BIÇKICI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Onur ÖZEN Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı Nazan AKBİYİK Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü PROJE DOKÜMANTASYON PROGRAMI YAZILIM VE TASARIMI Dr. Levent ALKAN Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü Murat GÜRSEL Düzce Halk Sağlığı Müdürlüğü 5

8 KALKINMA BAKANLIĞI PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Yılmaz TUNA Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Fatih TÜRKMEN Sağlık ve Sosyal Güvenlik Dairesi Başkanı Nihan FİLA Planlama Uzmanı DÜZCE ÜNİVERSİTESİ PROGRAM YÜRÜTME EKİBİ Prof. Dr. Funda SİVRİKAYA ŞERİFOĞLU Rektör Prof. Dr. Nigar ÇAKAR Rektör Yardımcısı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı TEŞEKKÜR Programın planlanması ve geliştirilmesi sürecinde her türlü desteği vermiş olan Sağlık Eski Bakanı Prof. Dr. Recep AKDAĞ ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Eski Başkanları Doç. Dr. Mustafa AKSOY ve Doç. Dr. Turan BUZGAN a teşekkür ederiz. 6 6

9 BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Cemalettin KALYONCU Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Zeynep Aytül ÇAKMAK Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Prof. Dr. Yıldız PEKŞEN Ondokuzmayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı YAYIN KOMİSYONU Yrd. Doç. Dr. Hasan IRMAK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkan Yardımcısı Doç. Dr. Nazan YARDIM Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obesite, Diyabet ve metabolik Hastalıklar Daire Başkanı Dr. Kanuni KEKLİK Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanı Dr. Mustafa Bahadır SUCAKLI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Erken Uyarı-Cevap ve Saha Epidemiyolojisi Daire Başkanı TÜRKÇE YAYINA HAZIRLAMA Öğr. Gör. Nazlı YILDIZ Hacettepe Üniversitesi Ankara Devlet Konservatuvarı, Türk Dili ve Edebiyatı 7

10 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 8

11 İş Sağlığının Geliştirilmesi Önsöz İnsana dair her alanda ve her işte, birey ve toplum sağlığını ilgilendiren bir unsur vardır. Bir binanın eşik yüksekliğinden, taşıt ve işyerlerinden çevreye salınan gazlara; gıda ürünlerinden, okul servislerinin niteliğine; çalışma ortamından,rekreasyon alanlarına kadar hayata dair herayrıntının insan sağlığı üzerine olumlu veya olumsuz etkisi bulunmaktadır. Sağlığa etkisi olan tüm unsurların bütüncül ve çok sektörlü yaklaşımla yeniden ele alınması günümüz toplumlarının öncelikli ilgi ve çalışma alanı haline gelmiştir. Son yıllarda koruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, bulaşıcı hastalıklarla mücadele edilmesi, ihtiyaç duyulan insan kaynaklarının geliştirilmesi, sağlık tesislerinin kurulması ve işletilmesi konularında Sağlık Bakanlığı nın planlama, uygulama ve denetim işlevlerinde önemli ilerlemeler kaydedildi. Sağlıkta dönüşüm programı çerçevesinde sağlığa erişim ve hizmet kalitesinde kayda değer iyileşmeler oldu. Bu kapsamda başta aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, koruyucu sağlık hizmetleri, bulaşıcı hastalıklarla mücadele, hasta hakları, hastane ve hasta yatak sayısı,kurumsal yapılanma veinsan kaynakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlandı. Sağlık alanında gelinen noktadan daha ileriye istikrar ve kararlılıkla yürümek, elde edilen başarı ve kazanımları sürdürmek için bilimin ışığında, birey ve toplum sağlığına etki eden tüm faktörleri göz önünde tutan adımlar atmaya devam etmeliyiz. Bu amaçla geliştirdiğimiz Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı ile sağlık alanında sunulan hizmetleri ülkenin altyapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak diğer sektörlerdeki paydaşlarla birlikte yeniden tanımlamayı; insan sağlığına olumsuz olarak etki eden faktörlerin iyileştirilmesi için ihtiyaç duyulan yöntem ve materyalleri sektörel kapsayıcılık içinde belirlemeyi; bu alandaki yetki ve sorumlulukları ortaya koymayı amaçladık. Yalnızca Sağlık Bakanlığı değil ülkemiz için sağlık alanında topyekûn kalkınma hamlesi olarak değerlendirilebilecek olan bu çalışmanın, sağlıklı, mutlu ve refah içerisinde yaşayacak bir toplumun temel kilometre taşlarından biri olacağını düşünüyorum. Programın en kısa sürede ve başarıyla uygulanacağına inanıyor; programı kurgulayan, detaylı çalışmalarla uygulanabilir hale getiren ve katkı sağlayan herkese teşekkür ediyorum. Dr. Mehmet MÜEZZİNOĞLU Sağlık Bakanı 9

12 10 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

13 İş Sağlığının Geliştirilmesi 2003 yılından itibaren uygulamaya başlanılan Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun şekilde organize edilmesi ve sunulması amaçlanmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Programıyla aile hekimliği, anne ve çocuk sağlığı, hastane ve hasta yatak sayıları, sağlık personeli, koruyucu sağlık, kurumsal yapılanma, bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve hasta hakları olmak üzere pek çok alanda reform niteliğinde gelişmeler sağlanmıştır. Temel sağlık göstergelerinde çok kısa sürede önemli iyileşmeler kaydedilmiş, bebek ve anne ölüm hızları düşürülmüş ve doğumda beklenen yaşam süresi yükselmiştir. Elde edilen kazanımların korunması ve ileriye götürülmesi de en az bu süreç kadar zorlu olup bir o kadar kararlılık ve istikrar gerektirmektedir. Birey ve toplum sağlığı ile ilgili sorumluluklar yalnızca Sağlık Bakanlığı nın görev alanıyla sınırlı kalamayacak kadar geniş ve kapsamlıdır. Sağlığın geliştirilmesi ve toplum sağlığının ileri düzeye taşınabilesi için diğer tüm sektörlerin görev ve sorumluluklarının da net şekilde tanımlanması gerekmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün benimsediği temel sağlık hizmetlerine genel yaklaşım modelinde sağlığın tüm sektörlere entegrasyonu ve tüm sektörler ile ortak politikalar için işbirliği modelleri geliştirilmesi esas alınmaktadır. Eylül 2011 de Bakü de toplanan DSÖ Avrupa Bölgesi Toplantısında 2020 Sağlık Hedefleri olarak belirlenen 6 stratejik amaçtan biri, sağlık yönetişiminin iyileştirilmesi, tüm sektörlerdeki kilit aktörler ve karar vericilerin sağlık alanındaki sorumluluklarının ve sağlığın geliştirilmesinde potansiyel rollerinin farkında olmalarının sağlanmasıdır. Bakanlığımızın Stratejik Planı nda yer alan önemli hedeflerden biri, sağlığı tüm politikaların merkezine alarak sağlığın sosyal belirleyicileri konusunda etkili eylemlerde bulunmaktır. Bu hedefe yönelik stratejiler ise çok sektörlü işbirliği kapsamında sağlığın sosyal belirleyicilerini etkileyen ve sağlıkta hakkaniyeti gözeten politika ve programlar yapmak ve yüksek öncelikli alanlarda sektörler arası işbirliğini güçlendirmek olarak belirlenmiştir. Uygulama aşaması 2014 yılından itibaren başlayacak olan Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı bu amaç ve hedefler doğrultusunda geliştirilmiştir. İlk aşaması olan koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program geliştirilmesinde Sağlık Bakanlığı liderliğinde bilimsel olarak 33 üniversite ile uygulama birimleri olan tüm kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapılmıştır. Bu aşamada 12 bileşen altında 43 hedef çalışılmış ve bu çalışmalar sonucunda değişik branşlardan 235 akademisyen, 138 Sağlık Bakanlığı uzman çalışanı ve diğer paydaşlardan da konusunda uzman 386 kişinin katkısı ile Çok Paydaşlı Sağlık Sorumluğunu Geliştirme Programı Bölüm 1: Sağlığın Korunması ve Geliştirilmesine Çok Paydaşlı Yaklaşım hazırlanmıştır. Koruyucu sağlık ve sağlığın geliştirilmesi hizmetlerine yönelik program çalışmalarının tamamlanmasının ardından sağlık hizmeti sunumundaki bütüncüllük dikkate alınarak tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine yönelik başlatılan çalışmalar halen devam etmektedir. Program ile ülkenin alt yapısı, sağlık sistemi ve toplumun gelişme özelliklerini dikkate alarak koruyucu ve temel sağlık hizmetlerinin diğer sektörlerdeki paydaşlar ile yeniden tanımlanması, sağlık hizmetlerinin durumunun ve ihtiyaçlarının sektörel kapsayıcılık içinde belirlenmesi, paydaşların sağlık hizmetlerinin sunumundaki görev tanımlarının, yetki ve sorumluluklarının tanımlanması, iş akışlarının, kaynaklarının belirlenmesi, sunulan sağlık hizmetlerinin performans ölçütlerinin, bu ölçütlerin izleme değerlendirmesini yapacak paydaşların ve yaptırım yetkisi olan paydaşların belirlemesi hedeflenmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nde kabul edilen Onuncu Kalkınma Planı nda yer bulan Bireylerin bedenen ve ruhen tam bir iyilik halinde olması için koruyucu sağlık hizmetleri, gerek bireye gerekse sosyal, biyolojik ve fiziki çevreye yönelik çok sektörlü bir yaklaşımla geliştirilecektir ifadesi ile geliştirilen programın bir devlet politikası haline getirilmesi konusunda önemli bir adım atılmıştır. Hem günümüze hem de geleceğe yönelik önemli katkılar sağlayacağına inandığım bu programın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder programın başarı ile uygulanmasını dilerim. Prof. Dr. Eyüp GÜMÜŞ Müsteşar 11

14 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Program Koordinatörü Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (20 Haziran Ağustos 2013) Bu programı hayal eden, bilimsel altyapısını oluşturan, tarafları ikna ederek çalışmaları başlatan, tüm süreç boyunca büyük bir özveri, azim, heves ve üretkenlikle çalışan, her bir adım ilerlemede gözlerinde ışıltılar oluşan, halk sağlığı alanında hem bir akademisyen, hem de bir saha çalışanı olan Dr. Talat Bahçebaşı yı sevgi, saygı, özlem ve minnetle anıyoruz. 12

15 BİLEŞEN 10 İş Sağlığının Geliştirilmesi HEDEF İş Sağlığının Geliştirilmesi HEDEF Gayrisıhhi Müesseselerin Etkilerinin Artması 13

16 14

17 İÇİNDEKİLER HEDEF İş Sağlığının Geliştirilmesi...17 HEDEF Gayrisıhhi Müesseselerin Etkilerinin Artması

18 16

19 HEDEF İş Sağlığının Geliştirilmesi

20 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu BÖLÜM EDİTÖRLERİ Prof. Dr. Cemalettin KALYONCU Prof. Dr. Zeynep Aytül ÇAKMAK Yrd. Doç. Dr. Talat BAHÇEBAŞI Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Düzce Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı BÖLÜM YAZARLARI** Nilgün ATALAY Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Toplum Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanlığı, Dr. Seçil CEYLAN Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Aytül ÇAKMAK Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Prof. Dr. Hüseyin DEĞİRMENCİ Manisa Halk Sağlığı Müdürlüğü, Dr. Hamdi DUDAK Bolu İl Sağlık Müdürlüğü*, Dr. Alp ERGÖR Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Prof. Dr. M. Nihal ESİN İstanbul Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi, Doç. Dr. A. Aylin ASLAN FİDAN Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Sosyal Güvenlik Kurumu Begüm GÖREN Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Nurhan İNCE İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Prof. Dr. Gürkan KARACA Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Aydoğan KAYA Manisa İl Sağlık Müdürlüğü, Dr. Buhara ÖNAL Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Dr. Nazan SOYAL Sanayi ve Ticaret Bakanlığı* S.Ekin TAN Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Dr. Gülsen TOPAKTAŞ Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çalışanların Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanlığı * Bakanlık yeniden yapılanma süreci öncesi katılım sağlamıştır. **Soyadına göre alfabetik olarak sıralanmıştır. 18

21 İş Sağlığının Geliştirilmesi İŞ SAĞLIĞININ GELİŞTİRİLMESİ A. YÖNETİCİ ÖZETİ Bu rapor T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu ve Kalkınma Bakanlığı tarafından yürütülen Çok Sektörlü Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı kapsamında, Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı görevlileri ve Tıp Fakülteleri öğretim üyeleri uzmanlar tarafından hazırlanmış olup iş sağlığı alanında yapılacak çalışmalara katkıda bulunmayı amaçlar. Durum analizinde yön ve hedefler ortaya koyacak verilerin olmaması sıkıntılara sebep olmuştur. Bulunulan noktaya ve sorunlara dair veriler ( ölçüler ) olmadığı takdir de hayatın pratiğine yönelik anlamlı eylemler ve hedefler koymak mümkün olmadığı gibi, bilinmeyen bir durumdan şu kadar ileriye/ geriye diye hedeflere işaret de gerçekçi ve ölçülebilir olmamaktadır. Dijital teknoloji ile bu durumu aşabilme imkân ve şartlarını yakalamış olduğumuzu görerek, sonuç ve genel değerlendirme bölümünde önemli olduğuna inandığımız öneriler sunulmuştur. Sırf bu önerilerde bulunabilme imkân ve şartlarını yakalamamız bir şanstır ve bu şansın iyi değerlendirilmesi, yakalanan imkân ve şartlar kadar önemlidir. İş sağlığı hizmetleri standart ve homojen bir hizmet olmayıp, bilimsel kanıtlar ışığında sektör, ülke ve bölge gereksinimlerine göre şekillendirilir. İş sağlığı ulusal, uluslararası ve ekonomik politikaların kesiştiği noktadadır. Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliğine yönelik - karar alma, hedef belirleme için yeterli veri - veriler olmaması bu konuda çok yol almamız gerektiğini göstermektedir. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu ve Kalkınma Bakanlığı tarafından yürütülen Çok Sektörlü Sağlık Sorumluluğunu Geliştirme Programı kapsamında İş Sağlığı başlığı altında çalıştay katılımcıları birçok kez toplanmış durum analizi, geleceğe yönelik stratejiler, iş tanımları, uygulama stratejileri ve eylem planı oluşturulmuştur. Ayrıca mevcut durum, vizyon, temel amaç ve öncelikler belirlenerek her bir sorun alanına ilişkin eylem planları hazırlanmıştır. Bu çalışmalar sonunda iş sağlığına yönelik sorunlar belirlenmiş, çözüm önerileri ve stratejiler tartışılmıştır. Başlıca iş sağlığı hizmet ilkeleri olarak aşağıdaki hususlar belirlenmiştir. Sunulacak iş sağlığı hizmetleri, özellikle ve öncelikle; 1. Tüm çalışanlara, özellikle ve öncelikle KOBİ lere, tarım iş koluna yönelik ve erişilebilir olmalıdır. Çalışanlar terimi; kamu, tarım, özel sektör, kendi hesabına çalışanlar, kayıt dışı çalışanlar da dahil tüm iş görenleri kapsar. 19

22 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu 2. Bütüncül bir anlayışla sunulmalıdır. 3. İş güvenliği hizmetlerini kapsamalıdır. 4. Kamu ve yerel yönetimler, sendikalar ve mesleki kuruluşlar tarafından desteklenmelidir. 5. Ülke sağlık politikaları ile ilişkilendirilmelidir. 6. Temel sağlık hizmetleri ile desteklenmelidir. 7. Bu alanda birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetleri ile eş güdüm içinde çalışılmalıdır. 8. Yerel gereksinimlere yönelmeli ve yerel koşullara uygun olmalıdır. 9. İş sağlığı hizmetlerinde - iş yeri hekimi, iş yeri hemşiresi, iş sağlığı ve güvenliği uzmanları, psikolog, iş hijyenisti, ergonomist gibi- nitelikli ve yetişmiş insan gücü desteklenmelidir. 10. İş kazaları ve meslek hastalıkları istatistiklerinin güncel, güvenilir ve erişilebilir olması sağlanmalıdır. 11. T.C. Sağlık Bakanlığı ve T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve sosyal taraflar iş birliği içinde olmalıdır. 12. Toplumsal bilinç ve duyarlılık arttırılmalıdır. 13. İşveren ve sendikaların farkındalığı arttırılmalıdır. 14. Üniversiteler, eğitim ve araştırma konularında temel iş sağlığı hizmetlerine katkıda bulunmalıdır. 15. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü kurulmalıdır. Multidisipliner bir konu olan iş sağlığı hizmetlerinin başarısı ancak ilgili kurum ve kuruluşların konuya duyarlılık göstermelerine ve aralarında eşgüdüm ve uyum olmasına bağlıdır. 20

23 İş Sağlığının Geliştirilmesi B. GİRİŞ Bu bölümde, İş Sağlığının amaçları,tanımlar ve kısa bir tarihçe sunulacaktır. İş Sağlığının Amaçları ve Tanımlar İş sağlığı, çağdaş sağlık halk sağlığı - anlayışının tipik bir uygulama alanıdır ve tıp, mühendislik ve sosyal bilimleri ilgilendiren multidisipliner bir konudur. Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) UzmanlarKomitesi 1995 yılında iş sağlığını çalışanların sağlığını ve çalışma kapasitesini koruma ve geliştirme, çalışma ortamını ve yapılan işi geliştirme ve işyerlerinde sağlık ve güvenliği destekleyen yönde işorganizasyonu ve çalışma kültürünü geliştirme olarak ifade etmiştir. İş Sağlığı Hizmetlerine ilişkin 161 sayılı UÇÖ Sözleşmesi, DSÖ Herkes İçin İş Sağlığı Küresel Stratejisi ve DSÖ Çalışanların Sağlığı Küresel Eylem Planı söz konusu hizmetlerin dünyadaki tüm çalışanlar için organize edilmesini işaret etmektedir. İş sağlığı; sadece çalışanların sağlığını korumak için değil, aynı zamanda artan verimlilik, ürün kalitesi, çalışma motivasyonu, iş doyumu yoluyla ulusal ekonomilere olumlu katkı sağlamak ve yine çalışanların ve toplumun genel yaşam kalitesine katkı sağlamak için de önemli bir stratejidir. Temel sağlık hizmetleri (TSH) kapsamında sunulan iş sağlığı hizmetleri (İSH) Temel İş Sağlığı Hizmeti (TİSH) olarak tanımlanmaktadır. Temel İş Sağlığı Hizmet Modeli, çalışanların sağlıklarının korunması ve daha da geliştirilmesi için gerekli olan koruyucu iş sağlığı hizmetleridir. Aynı zamanda, iş sağlığı hizmetlerinin 161 ve 155 sayılı UÇÖ Sözleşmelerinin gerektirdiği düzeyde gelişmesini sağlayacak yoldur. İş sağlığı hizmetlerinin sağlanmasının mali sorumluluğu 161 No lu UÇÖ Sözleşmesi ne göre işverene aittir. TİSH de amaç, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde özellikle tarım, kayıt dışı sektör ve küçük işletmelerde çalışanlar ile kendi hesabına çalışanlar gibi iş sağlığı hizmetlerine ulaşamayan çalışanlara İSH sunulmasıdır. TİSH alt yapısının oluşturulmasında aşamalı bir gelişim stratejisi önerilmektedir; bunun nedeni her ülkenin, bölgenin ya da çalışan gruplarının farklı gelişim aşamalarında bulunmalarıdır. Ülkeler, İSH alanında mevcut koşullarını analiz ederek bu analiz temelinde, ulusal bir strateji ve eylem programı planlamalıdır. İSH nin Gelişim Aşamaları: Aşama I (Başlangıç Düzeyi): Bu düzey hiçbir şekilde hizmet almayan çalışanlar ve işyerlerine yönelik olarak makul bir başlangıç noktasıdır. İSH konusunda kısa bir eğitime sahip olan ve TSH kapsamında veya kendi işyerinde çalışan İSH çalışanlarını (bir hemşire ve güvenlik temsilcisi) 21

24 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu kullanan bir hizmettir. Hizmetin içeriği; kaza riskleri, ağır işler, temel sağlık koşulları ve hijyen ile en tehlikeli kimyasal, fiziksel ve biyolojik faktörler üzerinde yoğunlaşmaktadır. Uzman hizmetlerden yararlanmak isteyenlere öneride bulunmak, hizmetin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Aşama II (Temel İş Sağlığı Hizmetleri): İşyerleri ve topluluklar ile en yakın şekilde çalışan altyapıya dayalı bir hizmettir. Hizmetin sunum modeli, yerel koşullar ve ihtiyaçlara bağlı olarak değişebilir. Genellikle bir doktor ve bir hemşireden oluşan personelin, iş sağlığı konusunda kısa bir eğitimi vardır (10 hafta gibi). Ayrıca, kaza önleme ve temel güvenlik konusunda yetkili bir güvenlik uzmanının desteğinden yararlanılmaktadır. Aşama III (Uluslararası Standart Hizmet): Bu düzey, 161 No lu UÇÖ Sözleşmesinde belirtildiği üzere her ülke için minimum bir amacı oluşturmaktadır. İyileştirme hizmetleri de uygun bir biçimde sağlanmakla birlikte bazı seçenekler içeren hizmet altyapısının içeriği temelde önleyici olmaktadır. Hizmet personelinin başında özel eğitilmiş bir uzman (genellikle işyeri hekimi) bulunmalı ve ekip tercihen çok disiplinli bir yapıdan oluşmalı veya hizmetin çok disiplinli içeriği, uzmanlaşmış birimlerin (iş sağlığı enstitüsü vb) uygun destek hizmetleri ile sağlanmalıdır. Aşama IV (Kapsamlı İş Sağlığı Hizmetleri): Bu düzey genellikle sanayileşmiş ülkelerin büyük şirketlerinde görülmektedir veya çok sayıda şirketlere bu hizmetleri sunan büyük İSH merkezleri tarafından sağlanmaktadır. Personel; uzman doktor, iş sağlığı hemşiresi, iş hijyeni uzmanı, ergonomist, psikiyatrist, güvenlik mühendisi, vb. uzmanların dahil olduğu çok disiplinli bir ekipten oluşmaktadır. Hizmetlerin içeriği; koruma, önleme, sağlığı geliştirme, çalışma becerisini geliştirme, sağlıklı çalışma organizasyonu ve gerektiğinde tedavi gibi faaliyetlerden oluşmaktadır I. ve II. düzeyde öncelikle en küçük işletmeler, kendi hesabına çalışanlar ve III. Aşamadan hemen başlama olanağı olmayan kayıt dışı sektör için tasarlanmıştır. Büyük işletmeler ve iyi organize olmuş KOBİ ler III. düzeyde hizmetleri oluşturabilmektedir ve bu düzey, 161 ve 155 No lu UÇO Sözleşmelerinde belirtildiği gibi uzun vadede her ülke ve her işyeri için minimum amaç olmalıdır. TİSH Sunumu Modeli: Genel olarak, iş sağlığı hizmetlerinin sunumu için birçok model bulunmaktadır. Bunlar, birincil sağlık hizmetleri modeli, şirket içi hizmetlerle birlikte büyük şirket modeli, birkaç KOBİ tarafından ortaklaşa organize edilen grup hizmetleri, bir hizmet sağlayıcı olarak sosyal güvenlik kurumu, iş sağlığı konusunda özel uzmanlığı olan serbest çalışan doktor, sadece iş sağlığı hizmetlerini ya da hizmetlerinin bir parçası olarak iş sağlığını sunan özel sağlık merkezi veya yerel veya bölgesel hastanelerin ayakta tedavi klinikleri olabilir. Deneyime dayalı bir tahmin; endüstri dalı ve işyerlerinin büyüklüğünün yanı sıra coğrafi dağılıma bağlı olarak minimum ihtiyacı 5000 çalışan başına bir doktor ve iki hemşire olarak ortaya koymaktadır. 22

25 İş Sağlığının Geliştirilmesi İş Sağlığı Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi Çok uzun bir süreç içinde gelişen sosyal, ekonomik ve teknik gelişimi içeren Endüstri Devrimi iş sağlığında da ilerlemelere yol açmıştır. Endüstri devriminde köylerden kentlere göçler, iş gücü fazlalığı, kadın ve çocukların çalıştırılması, uzun süreli çalışma, aşırı yorgunluk, olumsuz beslenme ve barınma koşulları ve korunma önlemlerin-den yoksun çalışmanın, ortam çalışanlarının sağlığının bozulmasına, meslek hastalıklarına ve iş kazalarına neden olduğu anlaşılmış ve çözüm aranmaya başlanmıştır. Bu dönemde konu toplumun dikkatini çekmiş, yazarlar, düşünürler ve politikacılar da iş sağlığı ile ilgilenmişlerdir. Dönemin edebiyatçılarının eserleri bile çalışanların sağlık sorunlarına yönelik olmuştur. İtalya da hekim ve öğretim üyesi olan Bernardino Ramazzini ( ), çeşitli işlerde çalışanların sağlık durumunu incelemiş, ilk defa çalışılan iş ile hastalık arasında ilişki olduğunu 1917 de yayınladığı De Morbis Artificum Diatriba kitabında yazmış ve Meslek Hastalığı kavramını dile getirmiştir. İşyeri Hekimliğinin babası olarak bilinen Ramazzini, hekimlerin hastalarına yaptıkları işe ve mesleğe ilişkin sorular sormaları gerektiğini söyleyen ilk hekimdir de İngiltere de Sağlık ve Ahlakın Korunması Kanunu ve 1833 de Fabrikalar Kanunu çıkarılmış ve İş müfettişliği öngörülmüştür. Aynı dönemde Fransa da 1810 yılında yayınlanan İmparator Kararnamesi ve 1841 de yayınlanan İş Mevzuatı ile devlet çalışanları gözetmeye başlamıştır. Amerika Bileşik Devletlerinde 1914 de Cornell Üniversitesi İç Hastalıkları Profesörü Gillmann Thomson The Occupational Disease isimli oldukça kapsamlı bir kitap yazmıştır. Ulusal ve uluslararası düzeyde başlatılan çalışmalar sonucu 1919 yılında kurulan UÇÖ, çalışma yaşamının sosyal, yasal, ekonomik, işletme ve sağlıkla ile ilgili konuları ile ilgilenmekte, kendisine üye devletlerin katkısı ile çok taraflı sözleşmeler ve tavsiye kararları çıkartarak çalışma yaşamını uluslararası düzeyde düzenleme görevini yürütmektedir. UÇÖ nün kabul ettiği ilk sözleşme (1919) çocuk işçilerin çalışma koşullarına ilişkin olmuştur. İş sağlığı konusu, Birleşmiş Milletler Örgütü nün organizasyonlarından birisi olan DSÖ tarafından da ele alınmıştır. DSÖ Çalışanların Sağlığı Küresel Eylem Planının ( ) Genel Kurul da onaylanmasıyla ile bu alandaki ağırlığını artırmaya başlamıştır. Türkiye de İş Sağlığı Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi Tanzimat tan önce 11.ve 12. yy den itibaren kurulan lonca lar Orta Sandığı ya da Teavün Sandığı denilen örgütlenmeler yaşlılık nedeniyle çalışamayan ya da hastalığa yakalanmış olanlara maddi yardım yapan kuruluşlardı. Bu oluşum ülkemizdeki ilk sosyal güvenlik nüvesi olma ve iş 23

26 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu sağlığına ilişkin yapılan ilk çalışma özelliğini taşımaktadır. Ülkemizde iş sağlığı alanında ilk yasal düzenleme, 1865 yılında çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi (tüzük), ikinci düzenleme 1869 tarihli Maddin Nizamnamesi dir. Maddin Nizamnamesi ile iş kazalarında tazminata ilişkin hükümler getirilmiştir. Bu dönemde kurulan hayır kurumları ise 1871 yılında açılan Ameleperver Cemiyeti ve 1895 yılında açılan Osmanlı Amele Yardımlaşma Cemiyeti dir. Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, 1921 tarihli 151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ile Ereğli maden işçilerine yönelik sosyal sigorta kurulmuştur. Bu yasaya göre işçi ve işverenden kesilen primlerle işçi sandıkları oluşturulmuş, prim ödeme zorunlu tutularak, Türkiye de sosyal güvenlikle ilgili ilk uygulama yaşama geçirilmiştir yılında yürürlüğe giren 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu önemli düzenlemeler getirmiştir. Bu Kanun un yedinci bölümü; İşçiler Hıfzıssıhhası adını taşımaktadır. 8 Haziran 1936 tarihinde çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu içerisinde de, Temel İş Sağlığı ve Güvenliği hükümleri yer almıştır yılında çıkartılan 5502 sayılı Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu ile 1963 yılında çıkarılan 174 sayılı ve 1964 yılında çıkarılan 506 sayılı kanunlar doğrudan iş sağlığı, meslek hastalıkları ve iş kazalarından korunmaya yönelik olup, ülkemizde iş sağlığı konusunda önemli ilerlemelere neden olmuştur yılında çıkarılan 1475 sayılı iş kanunu ve bu çerçevede çıkarılmış olan tüzük ve yönetmelikler, iş sağlığı ve güvenliği alanının gereksinimine belli ölçüde cevap verebilmiştir. Ancak 20. yüzyılın sonları ve 21.yüzyılın başlamasıyla birlikte, teknolojinin, tüm sanayi koşullarının, endüstri ilişkilerinin ve çalışma mevzuatının baş döndürücü bir hızla ilerlediği ve değiştiği gerçeği ortaya çıkmıştır. Avrupa Birliği nin, Aralık 1999 daki zirvesinde, Türkiye ye adaylık statüsünün tanınmasıyla birlikte, 2003 yılında 4857 sayılı İş Kanunu çıkarılmıştır. Avrupa Birliği nin 89/391/EEC sayılı çerçeve direktifine ve diğer bireysel direktiflere göre mevzuat uyumlaştırılmıştır ve yılı içinde ard arda yayımlanmıştır. Aslında ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı modern hükümler içermektedir. Ancak,uygulamada çok yol alınması gerekmektedir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı nın ortaklaşa çıkardıkları 27 Kasım 2010 tarih ve sayılı yönetmelik, 16 Haziran 2011 de Sağlık Bakanlığı Çalışanların Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanlığının çıkardığı yönergelerle İş Sağlığı uygulamalarına yön verilmeye çalışılmaktadır. 24

27 İş Sağlığının Geliştirilmesi C. DURUM ANALİZİ Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliğinde Güncel Durum Türkiye deki İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemi içinde yer alan kurum ve kuruluşlar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye de şu anda iş sağlığı ve güvenliği sisteminin ana yapısı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı şemsiyesi altında oluşturulmuştur. Bu bakanlıkta bulunan İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (ISGGM), İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğü (İSGÜM), İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM), Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (SGK) tarafından iş sağlığı ve güvenliği işlemleri sürdürülmektedir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevleri 3146 sayılı Kanunda belirtilmiştir. Buna göre mesela; 11. İş yerlerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve diğer görevlilerin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim ve belgelendirme usul ve esaslarını belirlemek, görevidir. Yine mesela 7460 sayılı kanununa göre de 14. Çalışma hayatı, sosyal güvenlik, iş sağlığı ve güvenliği, işçi işveren ilişkileri, istihdam, verimlilik, toplam kalite yönetimi, ergonomi, çevre, ilk yardım, iş istatistikleri ve benzeri konularla işyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek üzere görevlendirilecek işyeri hekimi, mühendis, teknik eleman, hemşire ve diğer sağlık personeline iş sağlığı ve güvenliği konusunda gerektiğinde bakanlık birimleri veya ilgili kurum ve kuruluşlarla birlikte, eğitim programları hazırlamak, eğitim vermek veya eğitim hizmeti satın almak, sertifikalandırmak, bu konularla ilgili araştırmalar yapmak veya yaptırmak görevidir. Bakanlığın bir alt birimi olan İSGÜM ise, İSGGM ne bağlı olarak çalışır. İşyerlerindeki gaz, toz, gürültü, titreşim ve termal konfor ölçümlerini gerçekleştirmekte ve bu ölçümlerle ilgili olarak kendisine bağlı olarak faaliyet gösteren laboratuvarlarda analiz çalışmalarını yürütmektedir. İSGÜM merkez laboratuarı Ankara da bulunmaktadır. Bunun dışında İstanbul, İzmir, Adana,Zonguldak, Kocaeli ve Kayseri de Bölge Laboratuvar Şeflikleri bulunmaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı dışında İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili faaliyetleribulunan diğer kurum ve kuruluşlar; Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çalışan Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanlığı, ve diğer bakanlıkların dolaylı ilişkili birimleridir. Türkiye nin Uluslararası Düzeyde İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Durumu Türkiye 1932 de UÇÖ ne üye olmuş ve bu güne kadar 188 sözleşme ve 199 tavsiye kararına imza atmıştır. 25

28 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Türkiye 9 Haziran 1949 da 5062 sayılı Kanunla Dünya Sağlık Örgütü Anayasasını onaylayarak resmen üye olmuştur. Avrupa Komisyonu İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı (OSHA), Bütün üye ülkeler, devlet, işçi ve işveren tarafları ile Ajansa üyedirler. Türkiye Ajansa aday ülke olarak gözlemci statüsündedir Türkiye nin Güncel İş Sağlığı ve Güvenliği Verileri (2009 yılı ) Toplam İşyeri Sayısı: , 50 ve üzeri işçi çalıştıran işyeri sayısı: Toplam İşçi Sayısı , 50 ve üzeri işçi çalıştıran yerlerdeki İşçi sayısı : Mevcut İşyeri Hekimi Sayısı: 5430, Mevcut İş Güvenliği Uzmanı Sayısı:1831 İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin önemli göstergeler olan iş kazaları ve meslek hastalıkları istatistikleri ülkemizde SGK tarafından tutulmaktadır. Ülkemizde 2009 yılında iş kazası meydana gelmiş, 429 meslek hastalığı vakası tespit edilmiştir. İş kazalarının 1171 i ölümle sonuçlanmıştır. Ölümle sonuçlanan meslek hastalığı bulunmamaktadır yılında iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle iş günü kaybedilmiştir. İş kazaları sonucu 1885 çalışan sürekli iş göremez hale gelmiştir. Bu rakamlara göre,türkiye de günde; yaklaşık 176 iş kazasına olmakta, 3 kişi iş kazası sonucu hayatını kaybetmekte ve 5 kişi iş kazası sonucu iş göremez hale gelmektedir. 26

29 İş Sağlığının Geliştirilmesi D. GELECEĞE YÖNELİK STRATEJİLER a. VİZYON Tüm çalışanları ve çalışma ortamlarını kapsayan; bütüncül, dinamik ve insan sağlığını önceleyen iş sağlığı ve iş güvenliği hizmetlerinin, başka ülkelere ilham verecek standartlarda sunulduğu bir Türkiye oluşturmak. b. VİZYONA YÖNELİK TEMEL AMAÇ VE POLİTİKALAR 1. Tüm çalışanların sağlık ve güvenliğinin korunması ve geliştirilmesi, 2. İş sağlığı ve güvenliği alanında kurumların eşgüdümünün sağlanması, 3. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü kurulması, c. TEMEL AMACA VE POLİTİKALARA DÖNÜK ÖNCELİK VE TEDBİRLER 1. Tüm çalışanların sağlık ve güvenliğinin korunması ve geliştirilmesi, a. Gerekli yasal düzenlemelerin yapılması, alt mevzuatın ivedilikle düzenlenmesi, b. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri ile ilgili uygulamanın geliştirilmesi, i. İş sağlığı hizmetlerine erişemeyen gruplara öncelik verilmesi, ii. Var olan düzenlemelerin sürekli gözden geçirilmesi ve iyileştirilmesi, iii. Çalışma ortamının sağlık ve güvenliğinin sağlanması, c. İş sağlığı ve güvenliği alanında insan gücünün geliştirilmesi, i. İş sağlığı hizmetini sunacak ekibin yeniden tanımlanması, ii. Meslek eğitiminin geliştirilmesi, d. Çalışma yaşamında sağlığı etkileyebilecek bütün etmenlerin izlenmesi, kayıt altına alınması (sürveyans) ve ilgili taraflarca bu verilerin paylaşımı, 2. İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Kurumların Eşgüdümünün Sağlanması, a. İş sağlığı ve güvenliği açısından ilgili kurumların - işyerlerinin ruhsatlandırılması aşamasından başlayarak - iş sağlığı ve güvenliği açısındanişbirliğinin sağlanması, b. Denetimhizmetlerinin yeniden yapılandırılması, 3. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü kurulması, Bu Enstitü bünyesinde, iş sağlığı ve güvenliği konusunda belirlenecek politikalara referans oluşturacak bilimsel çalışmalar yapmak, 27

30 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu E. İŞ AKIŞ ŞEMASI İŞ SAĞLIĞI ENSTİTÜSÜ Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı SağlıkBakanlığı TSM (İzleme Değerlendirme) İş Yeri-İş Sağ. Güv. Birimi Ortak İş Sağ. ve Güv. Birimi İş Sağlığı Merkezi Aile Sağlığı Merkezi Yerel Yönetimler Sosyal Taraflar 28

31 İş Sağlığının Geliştirilmesi F. İŞ TANIMLARI VE ANAHATLAR, UYGULAMA STRATEJİLERİ, EYLEM PLANI, FAALİYET PLANLAMASI, DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 1. Tüm iş kollarının tanımlanması ve envanterinin çıkarılması, 2. İş Sağlığı Merkezi ( İSM ) kurulması, 3. TSM nin, bölgesindeki iş sağlığı hizmetlerini izleme ve denetlemesi, 4. 3.basamakta meslek hastalıkları kurullarının oluşturulması, ÇALIŞANA YÖNELİK İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 1. İş güvenliği hizmetleri verecek birim ve laboratuvarların nitel ve nicel olarak geliştirilmesi, 2. Meslek hastalığı tanısıyla ilgili süreçlerin geliştirilmesi, 3. Çalışanların sağlık gözetiminin geliştirilmesi, 4. Tüm çalışanların iş sağlığı ve iş güvenliği kapsamına alınması, 5. İş sağlığı ve güvenliği çalışanlarına konu ile ilgili eğitim verilmesi, 6. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri ile sağlık hizmeti sunan tüm kurumların eşgüdümü, 7. Sosyal taraflara, iş sağlığı ve güvenliği eğitimi verilmesi, İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA İNSANGÜCÜNÜN GELİŞTİRİLMESİ 1. İşyeri hekimi niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 2. İş sağlığı/işyeri hemşiresi niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 3. İş güvenliği uzmanı niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 4. İş fizyoterapisti niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 5. İş hijyenisti niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 6. İş psikoloğu niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 7. Ergonomist niteliğinin ve niceliğinin arttırılması, 8. Üniversitelerde iş sağlığı insan gücü eğitiminin geliştirilmesi, ÇALIŞMA ORTAMI VE ÇEVRESİNE YÖNELİK İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ 1. Sağlık ve güvenlik riskleri açısından çalışma ortamı değerlendirilmesi ve önlemlerin geliştirilmesi, 2. İşyerine güvenli ulaşımın sağlanması, 3. Çalışma ortamı gözetiminin geliştirilmesi, 29

32 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. SAĞLIK VE GÜVENLİK RİSKLERİ AÇISINDAN ÇALIŞMA ORTAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ VE ÖNLEMLERİN GELİŞTİRİLMESİ 1. Sağlık ve güvenlik riskleri açısından çalışma ortamının değerlendirilmesi, 2. Belirlenen sağlık ve güvenlik risklerine yönelik önlemlerin geliştirilmesi,. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA EĞİTİM SAĞLANMASI 1. Çalışanlara yönelik iş sağlığı ve güvenliği farkındalık eğitimlerinin düzenlenmesi, 2. İş sağlığı ve güvenliği kavramının milli eğitim müfredatına yerleştirilmesi, 3. Topluma yönelik iş sağlığı ve güvenliği farkındalık eğitimlerinin düzenlenmesi,.ulusal İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ENSTİTÜSÜ KURULMASI 1. Ulusal iş sağlığı ve güvenliği enstitüsü kurulması,. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA KURUMLARIN EŞGÜDÜMÜNÜN SAĞLANMASI 1. İş sağlığı ve güvenliği alanında eşgüdüm kurulu oluşturmak, 2. İşyerlerinin ruhsatlandırılması aşamasında iş sağlığı ve güvenliği açısından ilgili kurumların iş birliği, 3. Meslek hastalıkları ve iş kazaları bildirim sisteminin (sürveyans) kurulması, 30

33 İş Sağlığının Geliştirilmesi G. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME Bu rapor Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı görevlileri ve Tıp Fakülteleri öğretim üyeleri uzmanlar tarafından hazırlandı. Yapılan tespitler pratik verilerden ziyade teorik öngörülere dayalı kalmaktadır. Karar almaya vehedef belirlemeye mesnet teşkil edebilecek ampirik ölçülerimizin olmaması öncelikle bu verilereulaşmak üzere bir çabanın içine girmemizi gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda günümüzün dijitalteknolojisinin sağladığı imkan değerlendirilemezse nihai sorumluluktan hiç kimsenin kurtulmasımümkün değildir. Artık dijital veri tabanları oluşturup ulaştığımız her türlü veriyi bu ortamlaraişlemekle yükümlüyüz. T.C. Sağlık Bakanlığının Sağlıkta Dönüşüm Programı çerçevesinde oluşturduğu yapılanma sonderece önemlidir. Ancak bu yapılanmanın anlam ve öneminin çok iyi anlaşılması ve değerlendirilmesigerekmektedir. Birinci Basamak yapılanmadaki TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ ilk elden sağlıklı verilere ulaşma, bu verileri değerlendirme ve kullanıcıların hizmetine sunma bakımlarından çok önemli bir yapıdır. Bu merkezler sağlıkla doğrudan alakalı veriler kadar dolaylı alakalı verileride derleme olanağına sahiptir. Burada Sağlık Bakanlığı yetkililerine çok önemli sorumluluklar düşmektedir. TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİ işaret edilen bu asli işlevinden uzaklaştıracak, çözülmesi elbette önemli fakat çözüm yeri bu merkezler olmayan işyeri hekimliği hizmetleri ile meşgul edip boğacak olursak telafisi imkansız değil ama zor bir duruma sebep oluruz. Bu raporda İş Sağlığı hizmetleri içinde İşyeri hekimliği hizmetlerini kamu yada Sağlık Bakanlığı adına vermek üzere İŞ SAĞLIĞI MERKEZLERİ kurulması bir eylem olarak önerilmiştir. Diğer yandan TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİNbu alandaki yetki ve sorumluluğu da bir eylem olarak tanımlanmıştır. Önemine binaen burada sonuçöneri olarak bu hususa işaret etmekten öteye bir açıklama yapmaya gerek görülmüştür. Türkiye de İş Sağlığı hizmetlerine 1930 yılında UMUMİ HIFZISSIHHA KANUNU ile yön verilmiştir. Ne var ki hizmeti sunacak olan hekimlerin yeterli sayıda olmaması sebebi ile bu hizmet te gereği gibisunulamamıştır.hekim sayımızdaki yetersizlik 1960 yılında Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi uygulamalarındada yaşanmış, Sağlık ocakları Koruyucu hekimlik hizmetlerinde başarılı olamamıştır. Başlangıçtamuayene ve tedavi hizmetleri ile boğulan Sağlık Ocaklarında zaman içinde durum olağanlaşmışve son zamanlarda birden fazla hekim atanan sağlık ocaklarında iş bölümü yerine zaman bölümüyapılarak sadece muayene ve ayaktan tedavi hizmetleri sürdürülmüştür. Sağlıkta Dönüşümün Topluma yönelik Koruyucu hizmetlerden sorumlu yapısı olan TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNE sön iki yıl içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile birlikte hazırlanan bir takım yönergelerle İş Sağlığı Hizmetleri İş Yeri Hekimliği Görevleri yüklenmeye çalışılması vahim bir hata olarakdevam etmektedir. Bu bağlamda hazırlanmış olan, hekimlerin görev ve sorumluluklarını tarifleyen, yürütücüsü de çalışma bakanlığı olan mevzuatın dikkatle incelenip düzeltilmesi önem arz etmektedir. 31

34 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Durum analizinde izah edilen hususlar dikkatle irdelenirse Çalışma Bakanlığı nın çalışanların sağlığı ile ilgili hiçbir sorumluluğu bulunmamaktadır. Edilgen ifadelerle, iş sağlığı hizmetleri adı konmamış birilerinin ve Sağlık Bakanlığının, verilen hizmeti denetlemek adına seyretmek Çalışma Bakanlığının olduğu görülmektedir. İşyeri Hekimlerinin görevleri topluma değil, kişiye yönelik hizmetlerdir. Oradaki taramalar veperiyodik muayeneler erken tanı amaçlı çalışmalardır. Aile Sağlığı Merkezlerine benzer bir yapı vefonksiyonla İş Sağlığı Hizmetleri için İŞ SAĞLIĞI MERKEZLERİ ( İSM ) kurulması daha gerçekçi ve uygunolur. TSM ler izleme ve değerlendirme görevleri içinde ASM lerin yanı sıra bu İSM lerive OSGB lerini ve İSGB leri de izler denetlerler.kendisi İş Sağlığı Hizmeti ile yükümlü tutulan bir TSM bu duruma düşünce gerçek bir izlemedeğerlendirme de yapamaz. Özetle; İş Sağlığı hizmeti vermek üzere İŞ SAĞLIĞI MERKEZLERİ kurulmasını, TSM lerin Planlayan vedenetleyen Sağlık Bakanlığının izleme denetleme organı olarak kuruluş amacı doğrultusunda yolunadevam etmesini, yerel olayları takip, değerlendirme ve hızlı karar verme işlevi görmesini önemsiyor ve öneriyoruz. Dileriz bu çalışmamızın benzeri en yakın zamanda ve alandan derlenen veriler üzerinden gerçekleşir. 32

35 İş Sağlığının Geliştirilmesi H. YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. VELİCANGİL Sıtkı Prof. Dr. Koruyucu ve Sosyal Tıp Filiz Kitabevi İstanbul Erkan Cahit Dr. İş Sağlığı Ders Kitabı 2. Baskı Ankara Üniv. Tıp Fak. Yay. 264 AnkaraÜniv. B Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü 21 Hedefte Türkiye Sağlıkta Gelecek Ankara T.C. Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan Akdağ Recep Prof.Dr. Türkiye Sağlıkta Dönüşüm Programı İlerleme Raporu Akdağ Recep Prof.Dr. Türkiye Sağlıkta Dönüşüm Programı İlerleme Raporu T.C. Sağlık Bakanlığı W sayfası 8. T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı W sayfası 9. Temel İş Sağlığı Hizmetlerinin Uygulama usul ve Esasları Hakkında yönerge 10. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği 33

36 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu İş Sağl ğ Hizmetlerinin Geliştirilmesi EYLEM : Tüm iş kollar n n tan mlanmas ve envanterinin ç kar lmas SORUNLAR Yeterli envanter yokluğundan öteye, mevcut mevzuatta baz iş kollar n n tan m da yok SORUMLU BAKANLIK / KURULUŞ İŞBİRLİĞİ YAPILACAK KURULUŞ Sosyal Güvenlik Kurumu(SGK) T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ Üniversiteler NE YAPAR? NASIL YAPAR? NE ZAMAN YAPAR? Yap lan işin tehlike durumuna, niteliğine, işçi Konu ile ilgili kay tlar ve yerinde denetimler yolu ile Düzenli olarak say s na, bulunduğu yere göre tüm işyerlerinin envanterini ç kar r. MEVZUAT DÜZENLEME Konuyla ilgili mevzuat n geliştirilmesi Konu ile ilgili mevzuat n geliştirilmesi Konu ile ilgili mevzuat n geliştirilmesi Konu ile ilgili mevzuat n geliştirilmesi KURUMSAL DÜZENLEMELER Düzenleme gerekiyor, kurum içi birim oluşturulmal Kurum içi birim oluşturulmal İNSAN KAYNAKLARI Uygun, eğitimli, yeterli personel temini Uygun, eğitimli, yeterli personel İlgili personelin eğitimi İlgili personelin eğitimi temini FAALİYETLER Yeni bir mevzuat düzenlenerek uluslaras kriterlere uygun biçimde tüm iş kollar n tan mlayan bir mevzuat ç kar lmal. [M] Her 5 y lda bir mevzuat gözden geçirilerek güncel bilimsel gelişmeler ş ğ nda mevzuat güncelleştirilmeli.[m] Sektörel bazda tüm iş kollar n izleyip değerlendirecek merkezi bir birim oluşturulmas. [M] Sektörel bazda tüm iş kollar n izleyip değerlendirecek bölgesel birim oluşturulmas. [M] Ulusal düzeyde veri takibini sağlayacak otomasyon ve veri değerlendirme sisteminin kurulmas. [M] Hizmet içi eğitim programlar düzenlenmesi. [M] Hizmet içi eğitim programlar n n sürdürülmesi. [M] PERFORMANS KRİTERLERİ TAKİP EDECEK KURUM TAKİPTEN SORUMLU BÖLGE Tan mlanan kurumsal yap n n oluşturulma durumu Mevzuat n yay nlanm ş olma durumu İstihdam öngörülen personelin istihdam n n gerçekleşme oran Eylemde tan mlanan eğitimi alan personel oran Envanteri Haz rlanan İş Yeri Oran Merkez İl İlçe * FAALİYET PLANLAMASINDA KULLANILAN M (MERKEZDE) S (SAHADA) YAPILACAK FAALİYETLERİ İFADE EDER. 34

37 İş Sağlığının Geliştirilmesi İş Sağl ğ Hizmetlerinin Geliştirilmesi EYLEM : İş sağl ğ merkezi (İSM) kurulmas SORUNLAR İş sağl ğ hizmetlerini İSGB ve OSGB'den alma olanağ olmayan çal şanlar n olmas, TSM'lerin iş sağl ğ hizmeti vermesinin uygun ve doğru olmamas SORUMLU BAKANLIK / KURULUŞ İŞBİRLİĞİ YAPILACAK KURULUŞ NE YAPAR? NASIL YAPAR? NE ZAMAN YAPAR? Gerekli yerlere uygun özelliklerde iş sağl ğ Mevzuatla Gerektiğinde merkezleri kurar MEVZUAT DÜZENLEME Konuyla ilgili mevzuatta düzenleme yap lmas Konuyla ilgili mevzuatta Mevzuat n geliştirilmesi Mevzuat n geliştirilmesi düzenleme yap lmas, İSM'lerin iş sağl ğ ile ilgili yetki ve sorumluluğunun düzenlenmesi KURUMSAL DÜZENLEMELER İş sağl ğ merkezleri( İSM ) kurulmas İş sağl ğ merkezleri( İSM ) kurulmas İNSAN KAYNAKLARI İş sağl ğ eğitimi alm ş sağl k personelinin ve diğer İSM ekibinin istihdam edilmesi. İş sağl ğ eğitimi alm ş sağl k personelinin ve diğer İSM ekibinin istihdam edilmesi. FAALİYETLER İSM'lerin görev yetki ve sorumluluğu ile ilgili yönetmelik haz rlanmas. [M] İSM'lerin görev yetki ve sorumluluğu ile ilgili yönetmelik haz rlayacak komisyon oluşturulmas. [M] İş sağl ğ eğitimi alm ş sağl k personelinin ve diğer İSM ekibinin istihdam edilmesi. [M] İSM'lerin kurulmas. [M] Sağl k personeli için iş sağl ğ konusunda eğitim programlar n n düzenlenmesi. [M]... [M] PERFORMANS KRİTERLERİ TAKİP EDECEK KURUM TAKİPTEN SORUMLU BÖLGE Tan mlanan kurumsal yap n n oluşturulma durumu Mevzuat n yay nlanm ş olma durumu İstihdam öngörülen personelin istihdam n n gerçekleşme oran Eylemde tan mlanan eğitimi alan personel oran İş sağl ğ merkezi olan toplum sağl ğ merkezi oran İl İlçe * FAALİYET PLANLAMASINDA KULLANILAN M (MERKEZDE) S (SAHADA) YAPILACAK FAALİYETLERİ İFADE EDER. 35

38 Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çal şana Yönelik İş Sağl ğ Hizmetlerinin Geliştirilmesi EYLEM : İş güvenliği hizmetleri verecek birim ve laboratuvarlar n nitel ve nicel olarak geliştirilmesi SORUNLAR Konuyla ilgili düzenlemenin ve mevcut birimlerin yetersizliği SORUMLU BAKANLIK / KURULUŞ İŞBİRLİĞİ YAPILACAK KURULUŞ Meslek Kuruluşlar Üniversiteler NE YAPAR? NASIL YAPAR? NE ZAMAN YAPAR? İş güvenliği hizmetleri verecek birim ve Düzenli olarak laboratuvarlar ihtiyaç duyulan yerlerde ve özelliklerde kurulmas n sağlar. Mevzuatla standardizasyonu ve akreditasyonu sağlayarak, say, donan m ve insan gücü aç s ndan yeterli hale getirilmesi ve hizmetlere erişimin kolaylaşt r lmas n sağlar. MEVZUAT DÜZENLEME Standardizasyonu ve akreditasyonu sağlayacak düzenlemelerin güncellenmesi Konu ile ilgili mevzuat n SB ile işbirliği içinde düzenlenmesi Mevzuat n güncellenmesi Mevzuat n güncellenmesi KURUMSAL DÜZENLEMELER Teknik ve donan m desteği sağlanmas İki bakanl ğ n konuyla ilgili referans laboratuvarlar n geliştirilmesi için işbirliği yapmas İNSAN KAYNAKLARI Nicelik ve nitelik olarak yeterli personel sağlanmas Yeterli nitelik ve nicelikte insan gücü sağlanmas FAALİYETLER İş güvenliği hizmetleri konusunda çal şacak nitelik ve nicelikte laboratuvarlar n kurulmas konusunda mevzuat ç kar lmas. [M] İş güvenliği konusunda çal şacak laboratuvarlar için yeterli nitelik ve nicelikte insan gücü istihdam n n sağlanmas. [M] Meslek hastal klar kurullar ile ilgili mevzuat n gözden geçirilerek güncellenmesi. [M] PERFORMANS KRİTERLERİ TAKİP EDECEK KURUM TAKİPTEN SORUMLU BÖLGE Mevzuat n yay nlanm ş olma durumu İstihdam öngörülen personelin istihdam n n Merkez İl gerçekleşme oran İş sağl ğ ve güvenliği konusunda akreditasyona sahip laboratuvar oran * FAALİYET PLANLAMASINDA KULLANILAN M (MERKEZDE) S (SAHADA) YAPILACAK FAALİYETLERİ İFADE EDER. 36

39 İş Sağlığının Geliştirilmesi İş Sağl ğ Hizmetlerinin Geliştirilmesi EYLEM : TSM'nin, bölgesindeki iş sağl ğ hizmetlerini izleme ve denetlemesi SORUNLAR İş sağl ğ hizmetlerinin yerel değerlendirilmesinin olmamas SORUMLU BAKANLIK / KURULUŞ İŞBİRLİĞİ YAPILACAK KURULUŞ NE YAPAR? NASIL YAPAR? NE ZAMAN YAPAR? TSM, bölgesindeki iş sağl ğ hizmetlerini izler, İSGB, OSGB ve İSM'lerde tutulan kay tlar Düzenli olarak denetler ve gerekli durumlarda önlemler önerir, inceleyerek, ilgili işyerlerini yerinde denetleyerek, gerektiğinde yapt r m yetkisi olan kuruma bildirir. işyerlerindeki sağl k sorunlar na ilişkin verileri değerlendirerek MEVZUAT DÜZENLEME Mevzuatta gerekli düzenlemelerin yap lmas Mevzuat düzenlemesi Mevzuat n geliştirilmesi Mevzuat n geliştirilmesi KURUMSAL DÜZENLEMELER İş sağl ğ merkezi( İSM ) kurulmas İNSAN KAYNAKLARI İş sağl ğ alan nda izleme eğitimi alm ş sağl k personelinin istihdam edilmesi İş sağl ğ alan nda eğitim alm ş sağl k personelinin istihdam edilmesi FAALİYETLER İş sağl ğ hizmetlerinin izleme, değerlendirme ve yapt r m yetkisi veren mevzuat düzenlemesi. [M] İlgili personele hizmet içi eğitim programlar n n düzenlenmesi.[m] PERFORMANS KRİTERLERİ TAKİP EDECEK KURUM TAKİPTEN SORUMLU BÖLGE Tan mlanan kurumsal yap n n oluşturulma durumu Mevzuat n yay nlanm ş olma durumu İstihdam öngörülen personelin istihdam n n gerçekleşme oran Eylemde tan mlanan eğitimi alan personel oran Altyap n n sağlanm ş olma durumu Merkez İl İlçe * FAALİYET PLANLAMASINDA KULLANILAN M (MERKEZDE) S (SAHADA) YAPILACAK FAALİYETLERİ İFADE EDER. 37