ÖĞRENCİLERİN ETİK DEĞERLERİ: MESLEK YÜKSEKOKULU ÖĞRENCİLERİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 ÖĞRENCİLERİN ETİK DEĞERLERİ: MESLEK YÜKSEKOKULU ÖĞRENCİLERİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Mustafa AY Selçuk Üniversitesi, Cihanbeyli MYO, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Bölümü Ender GÜLER Selçuk Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü ÖZET Araştırmanın amacı muhasebe öğrencilerinin etiksel değerlerinin bazı değişkenlere göre belirlenmesidir. Araştırmanın evrenini Selçuk Üniversitesi Cihanbeyli Meslek Yüksekokulunda muhasebe dersi alan öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırmaya 159 öğrenci katılmıştır. Öğrencilere, Rest (1979) in, Değerlerin Belirlenmesi Testi (Defining Issues Test - DIT) uygulanarak Ahlaki Yargı düzeyleri belirlenmiştir. Araştırma verilerinin analizinde aritmetik ortalama, standart sapma, t testi, varyans analizi (f testi) teknikleri kullanılmıştır. Elde edilen bulgular istatistiksel olarak 0.05 düzeyinde anlamlılık sınanmıştır. Araştırmanın sonucunda bazı değişkenlere göre Ahlaki Yargı düzeylerinde istatistiksel bakımdan anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Muhasebe ve Etik, Etik Eğitimi, Muhasebe Öğrencileri, Değerlerin Belirlenmesi Testi ABSTRACT The objective of the study is tok determine the ethical values of accounting students according tok some variables. The universe of the research is compesed of the students of S.U. Cihanbeyli Vocational High School who take accounting courses. 159 students joined the research Project. The Ethical Judgement levels of the students were determined by applying them the research data, arithmetic mean, standard deviation, t test and variance analysis (f test) techniques were used meaningfulness at the level of 0,05 was determined statistically in the findings. According to the results, there is a meaningful difference at the Ethical Judgement levels of the students according tok some variables. Keywords: Accounting and Ethic, Ethic Education, Accounting Students, Defining Issues Test 1.GİRİŞ Eğitimin doğasında etik kavramının önemli bir yeri olmasına karşın, etikle ilgili konuların yüksek öğretimde müfredata dahil edilmesine özellikle Batılı ülkelerden başlayarak son yıllarda hız verildiği söylenebilir. Bu konunun daha çok gündeme gelmesi, özellikle bilimsel araştırmalarda elde edilen sonuçların etik boyutunun tartışılmasıyla da ilgilidir. Özellikle gen teknolojisi alanındaki araştırmalar, klonlama, hormonlu yiyecekler gibi konular etik kavramının var olan önemini hatırlatmış görünmektedir. Bu konular politik anlamda da tartışılırken, benzer şekilde farklı mesleklerde de etik konularının önem kazanması sonucu;

2 tıpta, eğitimde, hukukçular ve psikologlar arasında cevaplanması gerekli etik sorunların arttığı görülmektedir (Bayraktaroğlu, Kutanış ve Özdemir, 2005). Muhasebe açısından bakıldığında etik eğitiminin önem kazanmasında en büyük etkenin son yıllarda ortaya çıkan muhasebe skandalları olduğu görülmektedir (Ghaffari, Kyriacou ve Brennan, 2008). Muhasebe etik eğitimi ile ilgili literatürde birçok araştırma mevcuttur. Literatür analiz edildiğinde araştırmacıların odaklandıkları noktalar; muhasebe etik eğitiminin nasıl olması gerekliliği, meslek mensuplarının ve öğrencilerin etiksel değerlerinin incelenmesi şeklinde özetlenebilir. Loeb ve Rockness (1992) tarafından Amerika da yapılan çalışmada, Amerikan Muhasebe Birliği Komitesinin (American Accounting Association committee) son üç yıl içerisinde yüksek öğretimde etik eğitimini teşvik etmek için yapmış oldukları programlar analiz edilmiştir. Bu bağlamda sürekli eğitimin önemi vurgulanmıştır. Loeb (1994) yaptığı çalışmada muhasebe doktora eğitiminde kullanılmak üzere muhasebe etik eğitimi ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Doktora eğitiminde kullanılabilecek etiksel konular incelenmiş ve analiz edilmiştir. Massey ve Hise (2009) tarafından yapılan çalışmada muhasebede etik eğitiminin gerekliliğinden ziyade muhasebe eğitiminin içeriğinin belirlenmesi ve bu içeriğin etkin bir şekilde nasıl öğretileceği açıklanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda akademisyenlere farklı bir bakış açısı getirilerek yardımcı olmaya çalışılmıştır. Ünsal (2009) tarafından yapılan çalışmada, Türk muhasebe literatüründe henüz yeni bir alan olan muhasebe etik eğitiminin, muhasebe etik eğitim sistem bileşenleri ile teoriksel ilişkisi kurulmuş olup, bu yapıdan mevcut etik eğitim sistem bileşenlerinde teoriksel ve teknik düzeydeki eksiklikler ortaya çıkarılmıştır. Müslümov ve Aras (2002) yaptıkları çalışmada Türkiye deki muhasebe ve finans yöneticilerinin etik yargılarını hangi faktörlerin etkilediğini araştırmışlardır. Veri toplama yöntemi olarak anket çalışmasının tercih edildiği çalışmada, örnek kütleyi 65 muhasebe ve finans yönetimi uygulayıcısı oluşturmaktadır. Sonuçlar incelendiğinde uygulayıcıların yaşının etik yargılar üzerinde etkisi ise çift yönlüdür. Genç muhasebe ve finans uygulayıcılarının sosyal sorumluluklar ile ilgili etik yargıları daha olumludur. Buna karşılık genç muhasebe ve finans uygulayıcılarının, işletmeleri hedeflerine ulaştıracağı etik dışı uygulamalar konusundaki yargıları daha olumsuzdur. Tükenmez ve Kutay (2005) tarafından yapılan çalışmada İzmir'de mesleki faaliyetlerini icra eden meslek mensuplarının örneklem olarak belirlenmiş ve iki aşamalı ankete dayalı bir alan araştırması uygulanmıştır. Bu amaçla çalışmanın ilk bölümünde meslek mensubu açısından Türk toplumunun ahlaki prensiplere duyarlılık düzeyi belirlenmeye çalışılmıştır. İkinci kısmında ise ahlaki prensiplere duyarlılık düzeyi belirlenen meslek mensubunun farklı koşullar altında ahlaki davranışlarını etkileyen faktörlerin belirlenmesine çalışılmıştır.

3 Sakarya ve Kara (2010) ülkemizde muhasebe meslek etiğine yönelik yapılan düzenlemelerin meslek mensupları tarafından algılanmasına yönelik ankete dayalı bir araştırma yapmışlardır. Kutlu (2008) yaptığı araştırmada Kars ve Erzurum illerinde muhasebe mesleğiyle uğraşanların yaşadığı etik ikilem düzeyinin belirlenmesini temel amaç olarak belirtmiştir. Kurt, Okan ve Başer (2010) muhasebe meslek mensubu olabilecek öğrencilerin meslek etiği konusundaki algılama ve eğilimlerinin belirlenmesi amacıyla 539 öğrenci üzerinde anket çalışması yapmışlardır. Araştırmada demografik değişkenlerin kişilerin etik dışı davranışlar sergilemelerinde etkili olup olmadığı incelenmiştir. Öğrencilerin etik duyarlılık ölçüleri ve bu duyarlılığın artırılması için muhasebe etiğinin öğretilmiş olması gerekir. Muhasebe etiği eğitiminin etkilerini ölçmek için kullanılan ve en iyi şekilde tanımlanmış olan ölçek DIT tir (Shawver ve Senetti, 2009). Ho ve Lin (2008) yaptıkları araştırmada ABD ve Tayvan'daki muhasebe öğrencilerinin kültürel değerleri ve etiksel gelişimleri arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Analizleri ve ilişkiyi belirleyebilmek için DIT ve VSM (Values Survey Module) testleri kullanılmıştır. Araştırma sonuçlarında ABD ve Tayvanlı muhasebe öğrencileri arasında bilişsel ahlaki gelişim açısından önemli farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Dellaportas (2006) tarafından yapılan çalışmada Avustralya daki muhasebe öğrencilerinin etiksel değerlerlerinin belirlenmesi için DIT testi kullanılmıştır. Shawver ve Senetti (2009) yaptıkları çalışmada yaşları arasında homojen bir dağılıma sahip muhasebe dersi almış üniversite öğrencilerinden oluşan 54 kişilik bir gruba DIT uygulamışlardır. Etik eğitimi ile ilgili literatür analiz edildikten sonra muhasebe öğrencilerinin etik değerlerinin belirlenmesi amacıyla Değerlerin Belirlenmesi Testi uygulanmıştır. 2.MATERYAL VE METOD Araştırma Konya Selçuk Üniversitesi Cihanbeyli Meslek Yüksekokulunda muhasebe dersi alan 159 öğrenciden oluşmaktadır. Muhasebe öğrencilerinin etiksel değerlerini belirlemek amacıyla kullanılan bu test Kohlberg in ahlaki gelişim kuramına dayanmaktadır. Ölçeğin orijinalinde 6 öykü ve her öyküyle ilgili 12 düşünce yer almaktadır. Ancak bu araştırmada 4 öykü (Heinz ve İlaç İkilemi, Doktor İkilemi, Bay Webster, Kaçak Mahkûm) kullanılmıştır. Öğrenci her öyküyle ilgili verilen 12 düşünceyi kendine göre çok önemli, önemli, orta düzeyde önemli, az önemli, önemsiz şeklinde değerlendirerek, 12 ifadenin yanında yer alan boş sütuna (X) işaretlemesini yapmaktadır. Derecelendirdiği 12 ifadenin kendine göre değerlendirmesini yaptıktan sonra tekrar bu değerlendirmeleri gözden geçirip 12 ifadenin altında yer alan en önemli, ikinci en önemli, üçüncü en önemli ve dördüncü en önemli kısmında belirlediği 4 maddenin numarasını yazmaktadır.

4 James R. Rest (1979) tarafından geliştirilen ve Akkoyun (1987) tarafından Türkçeye uyarlanan Değerlerin Belirlenmesi Testi nin geçerlilik ve güvenirlilik çalışmalarında Alfa katsayısı 0.80 bulunmuştur. Ahlaki Yargılar Envanterine benzer ölçekler geçerliliği ise 0.50 ile 0.70 arasında değişmektedir. Verilerin analizinde SPSS 13.0 programı kullanılmış ve elde edilen bulgular istatistiksel olarak 0.05 düzeyinde anlamlılık sınanmıştır 3.BULGULAR Araştırmada muhasebe öğrencilerinin bazı değişkenlere göre ahlaki yargı düzeylerinde bir değişiklik olup olmadığı incelenmiştir. Tablo 1 de öğrencilerin cinsiyet değişkenine göre ahlaki yargı düzeyleri görülmektedir. Sonuçlar analiz edildiğinde bayan öğrencilerin erkek öğrencilere oranla ahlaki yargı puanlarının anlamlı düzeyde daha yüksek olduğu görülmektedir (P<0.05). Tablo 1: Cinsiyet Değişkenine Göre Öğrencilerin Ahlaki Yargı Düzeyleri Cinsiyet n X Ss t değeri P Bayan Erkek *: P< * Tablo 2 incelendiğinde ahlaki yargı puan ortalamaları en yüksek olan öğrencilerin meslek lisesi mezunu olduğu görülmektedir. En düşük ortalamalar ise özel lise mezunu olan öğrencilerdedir. İstatistiksel olarak öğrencilerin mezun oldukları liseye göre ahlaki yargı puanları arasında anlamlı bir farkın olmadığı görülmektedir (P>0.05). Tablo 2: Öğrencilerin Mezun Oldukları Liseye Göre Ahlaki Yargı Düzeyleri Liseler n X Ss F P Düz Lise Ticaret Lisesi Meslek Lisesi Anadolu Lisesi Özel Lise Diğer : P> Tablo 3 de muhasebe dersi alan öğrencilerin hayatlarının çoğunu geçirdikleri yerleşim yerine göre ahlaki yargı düzeyleri incelenmiştir. İstatistiksel bakımdan hayatının çoğunu köyde geçiren öğrencilerle, büyükşehirde geçiren öğrenciler arasında anlamlı bir farkın olduğu görülmektedir (P<0.05). Tablo 3: Öğrencilerin Hayatlarının Çoğunu Geçirdikleri Yerleşim Yerine Göre Ahlaki Yargı Düzeyleri Yerleşim Yeri n X Ss F P

5 Köy a 1.97 Kasaba ab 2.06 İlçe ab * Şehir ab 1.67 Büyükşehir b 1.85 a, b: Aynı sütunda farklı harf taşıyan ortalamalar arası farklılıklar önemlidir *: P<0.05 Öğrencilerin gelirlerine göre ahlaki yargı düzeylerinin incelendiği Tablo 4 e göre İstatistiksel açıdan anlamlı bir farkın olmadığı görülmektedir (P>0.05). Tablo 4: Öğrencilerin Gelirlerine göre Ahlaki Yargı Düzeyleri Gelir Düzeyi n X Ss F P Düşük Orta Yüksek : P> TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER Meslek Yüksekokullarındaki muhasebe dersi alan öğrencilerin etiksel değerlerinin incelendiği araştırma sonuçları bize bazı değişkenler açısından öğrencilerin ahlaki yargı düzeylerinin anlamlı bir şekilde farklılaştığını göstermektedir. Araştırmada cinsiyet değişkenine göre bayan öğrencilerin erkek öğrencilere oranla daha yüksek ahlaki yargı düzeyine sahip oldukları belirlenmiştir. Bu sonucun daha önce yapılan birçok araştırmanın sonuçlarıyla benzerlik taşıdığı görülmektedir (Akandere, Baştuğ ve Güler, 2009; Kaya, 1993; Kutlu, 2008; White ve Richard, 1999) Öğrencilerin mezun oldukları lise ve gelir düzeyleri değişkenlerinde farklılıklar olmasına rağmen istatistiksel açıdan önemli düzeyde bir farklılık olmadığı belirlenmiştir. Araştırmada istatistiksel bakımdan anlamlı olan diğer bir değişken ise öğrencilerin hayatlarının çoğunu geçirdikleri yerler olduğu görülmektedir. İstatistiksel olarak anlamlı düzeyde farklılaşan iki değişken köy ve büyükşehirdir. Kültürel açıdan köy ve büyükşehir yaşamı birbirinden çok farklı olduğu bilinmektedir. Literatürde de kültür farklılıklarının öğrencilerin etiksel değerlerini etkilediği birçok araştırma bulunmaktadır. Jakubowski ve arkadaşlarının (2002) yapmış olduğu çalışmada farklı ülke ve kültürlerdeki muhasebecilerin etik değerleri farklı algıladığını göstermektedir. Karnes ve arkadaşlarının (1990) yapmış olduğu araştırmada farklı uluslardan olan muhasebecilerin neyin etik, neyin etik olmadığı ile ilgili farklı algılamaları olduğunu söylemektedirler. Sonuç olarak araştırmada muhasebe öğrencilerinin cinsiyet ve yaşamış oldukları çevrenin ahlaki yargı düzeyleri üzerinde anlamlı bir farklılık yarattığını söyleyebiliriz.

6 Son yıllarda yaşanan uluslar arası düzeyde yaşanan muhasebe ve denetim skandalları özellikle muhasebe mesleğine düşen sorumluluğu daha da arttırmıştır. Bu noktada muhasebe mesleğinin, toplumun ona olan güvenini sağlamlaştırması gerekmektedir. Bunun sağlanması ise meslek mensuplarının yetiştirilmesinde meslek eğitiminin yanında etiksel eğitiminde verimli bir şekilde yürütülmesi ile mümkün olabilecektir. KAYNAKÇA Akandere, M., Baştuğ, G., Güler, E.D. (2009). Orta Öğretim Kurumlarında Spora Katılımın Çocuğun Ahlaki Gelişimine Etkisi, Niğde Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, Cilt: 3, Sayı 1. Armstrong, M.B., Ketzb, J.E., Owsen, D. (2003). Ethics Education In Accounting: Moving Toward Ethical Motivation and Ethical Behavior, Journal of Accounting Education, Vol.21, pp Bayraktaroğlu,S., Kutanis, R.Ö. ve Özdemir, Y. (2005) Etik Eğitiminde Neredeyiz?: İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri Örneği, 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, Sakarya Üniversitesi Kasım, s Blanthorne,C.,Kovar,S.E., Fisher, D.G. (2007). Accounting Educators Opinions About Ethics In The Curriculum: An Extensive View, Issues in Accounting Education, Vol:22 (3). pp Dellaportas, S. (2006) Making a Difference with a Discrete Course on Accounting Ethics, Journal of Business Ethics,Vol. 65, pp Ghaffari,F., Kyriacou,O. and Brennan,R. (2008). Exploring the implementation of ethics in UK accounting programs. Issues in Accounting Education, Vol:23 (2). pp Gunz, S., McCutcheon, J. (1998). Are Academics Committed to Accounting Ethics Education?, Journal of Business Ethics,Vol. 17, pp Ho, Yi-Hui., Lin, Chieh-Yu. (2008) Cultural Values and Cognitive Moral Development of Accounting Ethics: A Cross-Cultural Study, Social Behavior and Personality: An International Journal,Vol.36, (7), pp Jakubowski, S.T., Chao, P., Huh, S.K., and Maheshwari,S. (2002). A Cross-Country Comparison of the Codes of Professional Conduct of Certified/ Chartered Accountants, Journal of Business Ethics, Vol. 35 (2), pp Karnes, A., Sterner, J., Welker, R. and Wu, F. (1990). A Bi-Cultural Comparison Of Accountants Perceptions Of Unethical Business Practices Accounting, Auditing & Accountability Journal, 3(3),pp Kurt,G., Okan, P. ve Başer, F. (2010). Muhasebe Meslek Mensubu Olabilecek Öğrencilerin Meslek Etiği Konusundaki Algılama ve Eğilimlerinin Belirlenmesi, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi, Cilt:3,S:1,s.1 20 Kutlu, H.A., (2008), Muhasebe Meslek Mensupları ve Çalışanlarının Etik İkilemleri:Kars ve Erzurum İllerinde Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 63, S:2, s Loeb, S. (1994). Ethics and Accounting Doctoral Education, Journal of Business Ethics,Vol. 13, pp Loeb, S.E., Rockness, J. (1992). Accounting Ethics and Education: A Response, Journal of Business Ethics, Vol.11, pp

7 Marques, P. A., Pereira, J.A. (2009). Ethical Ideology and Ethical Judgments In The Portuguese Accounting Profession, Journal of Business Ethics, Vol.86, pp Massey, D.W., Hise, J.V. (2009). Walking The Walk: Integrating Lessons From Multiple Perspectives In The Development Of An Accounting Ethics Course, Issues in Accounting Education, Vol.24 (4). pp Müslümov, A., Aras, G. (2002). Türkiye de Muhasebe ve Finansal Yönetim Uygulamalarında Etik Davranışları Etkileyen Faktörlerin Analizi, XXI Muhasebe Eğitim Sempozyumu, Muğla, (Erişim Tarihi: ). Rest, James R.(1979) Revised Manual for The Defining Issues Test: An Objective Test of Moral Judgement Development. Minneapolis: Minnesota Moral Research Projects Sakarya, Ş., Kara, S.(2010). Türkiye de Muhasebe Meslek Etiğine Yönelik Düzenlemeler ve Meslek Mensupları Tarafından Algılanması Üzerine Bir Alan Araştırması, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, Cilt:12, S:18, s Shawver, T., Sennetti, J. (2009). Measuring Ethical Sensitivity and Evaluation, Journal of Business Ethics, Vol.88(4), pp Tükenmez, M.N., Kutay, N.(2005). Muhasebe Meslek Mensubunun Karar Alma Sürecinde Meslek Ahlakının Yeri: Çok Boyutlu Analiz-İzmir Örneği, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Cilt: 25, s Ünsal, A. (2009). Muhasebe Etik Eğitim Sistem Bileşenlerinde Sürekli Etkin Eğitim, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:22, s White, Jr.,Richard D. (1999). Are Woman More Ethical? Recent Findings on the Effects of Gender Upon Moral Development, Journal of Public Administration Research and Theory, Vol. 9(3),pp