BORSALARIN TARİHÇESİ

Transkript

1 İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nükut Borsası İdaresi tarafından 1928 yılında eski harflerle ve Osmanlıca olarak yayınlanan Borsa Rehberi adı kitabın, 1990 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası tarafından günümüz Türkçesi ile yayınlanan Borsaların Tarihçesi bölümünden aynen alınmıştır. Borsaların Tarihçesi bölümü Maliye Teftiş Kurulu Eski Başkanı Kazım Ziya tarafından yazılmıştır. BORSALARIN TARİHÇESİ Ne kadar özetle ele alınırsa alınsın borsa genel tarihi yine de çok uzun ve kapsamlı bir konudur ve ciltler tutar. Zirâ, ilk bakışta oldukça yeni bir görünüm arz eden bu kurum, gerçekte insan ile birlikte doğmuş, daha doğrusu insan ihtiyaçlarının bireyin çalışma verimini aşması ve aynî değişme biçiminde eşya alışverişinin başlamasıyla meydana çıkmıştır. Borsanın temeli insanın konutundan önce atılmış bulunuyor. Borsada nispeten yeni olan bir şey varsa o da adıdır. Yoksa kendisi, çok eski bir ekonomik varlık olarak alışveriş ihtiyacı ile birlikte başlamış, uygarlık aşamalarına, ırkların yetenek ve zekâsına, eğilimlerine, geleneklerine, iklimlere ve ticaretin aldığı özel biçimlere bağlı olarak bir sürü değişmeye uğramıştır. Ekonomik ilerlemeyle birlikte yürüyerek önce en ilkel malların, sonra madenî külçelerin ve paraların değişim aracı olarak kullanılması aşamalarını takiben bugünkü karışık sermaye transferleri dönemine geçilmesiyle sürekli gelişme göstermiştir. Bazen kesintili olarak panayır ve fuarlarla, ya da örneğin eski loncalarımız gibi meslek toplulukları kisvesi altında varlığını sürdürmüştür. Memleketimizde pek yakın zamanlara kadar rastlandığı üzere aynı sanat ve ticaretle uğraşan kimselerin bir araya gelerek ortak bir amaçla bir mahalleyi veya sokağı faaliyet merkezi yapmaları şeklinde kendini göstermiştir. Hasılı, belirli ihtiyaçları karşılayan bir faaliyet biçimi olarak borsa, zaman içinde çok değişik görünümler almıştır. Nispeten yakın bir geçmişte, Roma Devleti döneminde bir şehrin tüccarları tarafından loggia, yani Loca (Oda) adı altında kurulmuş olan İspanya tacirleri tarafından incelemeye değer bulunarak Lonca adı altında millileştirilmiş olduğunu ve oradan göç eden Museviler ile beraber aynı İspanyol adını koruyarak Türkiye ye gelip yerleşmiş olan Esnaf Loncaları nın bizde artık örgütlenmeye başlamış ilk borsayı oluşturduğunu düşünürsek, bundan daha önceki zamanlarda ve çeşitli ülkelerde borsanın geçirmiş olduğu aşamalar hakkında yaklaşık bir fikir edinmiş oluruz. Bu kadar geniş bir geçmişin, başından sonuna tüm 1

2 ayrıntılarıyla ve çeşitli bölümlere ayrılmadan organlarına, yasalarına ve kişilerine kadar birkaç sayfada toplanması ve anlatılması olanaksızdır. Örneğin borsalarda, daha pek yakın zamanlarda, ancak bir iki yüzyıl öncesinden beri uygulana gelmekte bulunan çeşitli yasaların gerekçeleri veya borsacılar hakkında alınmış olan önlemlerin gelişme biçim ve nedenleri ayrı ayrı incelenince, bunların her birine bol sayfalı birçok cilt ayırmak gerekeceği anlaşılır ki, her halde topluca bile bu kitabın büyüklüğü ve amacı ile bağdaşması olanaksızdır. Böyle olunca, Borsaların Tarihçesi başlığı altında şu bölüme yazılacak şeyleri ancak bazı ana çizgileri ile kısaltmakla beraber, gerektiğinde daha geniş bir faydalanma imkânı olmak üzere başvurabilmek için, çeşitli uygar ülkelerin borsalarını birbirinden ayırarak her biri hakkında kısaca genel bilgi verilmesi yöntemini izledik. Burada, doğal olarak başta Türkiye olmak üzere çeşitli ülkeler alfabetik bir düzen üzere yazılmıştır. İstanbul Borsası nın ilk kez olmak üzere çıkardığı şu eserde, borsa tarihinin pek genel bir özetlenmesi ile yetinilmesi, yavaş gelişmenin gereklerindedir. İkinci kitapta ise, uzmanlık yönüne daha çok önem verilerek başlıca borsalarla ilgili yasaların tarihi ve gerekçesi yazılacaktır. Her ne olursa olsun, şu kısaltılmış tarih anlatımının da yanılgı ve unutkanlıktan büsbütün kurtulmuş olduğunu iddiadan uzağız ve bu hususta bize hatırlatmalarda ve eleştirilerde bulunmak lütfünü esirgemeyecek olan sayın okurlara teşekkürlerimizi şimdiden belirtiriz. İSTANBUL BORSASI Ekonomik geleneklerimizde sadece içeride ve mesleki nitelikte kaldıkça, yararlı görevler yapmış ve özellikle mesleki dayanışma ilkesinin çekirdeğini oluşturmuş olan esnaf loncalarından sonra, ülkemizde borsa adı altında bir kuruma ancak Tanzimat Dönemi nden sonra rastlanır. Türkiye nin yüzyıl önceki ekonomik durumu gereği, Avrupa ile olan ticari ilişkileri pek yüzeysel ve tümden azınlık elinde kalmış olduğundan, bunların yaptıkları ticaret nedeni ile ne türlü kredi evrakı kullandıklarına dair ne kendi tarihimizde ne de yabancıların tarihlerinde herhangi bir bilgi bulunmadığı gibi, İstanbul ticaretini onlardan önce elinde tutmuş olan Venedikliler ile Cenevizler in büyük bölümü de fetihten sonra İtalya ya çekilmiş 2

3 olduklarından, bunların ticari gelenekleri hakkında da sağlıklı bir bilgi edinmek olanaksızdır. Bununla beraber, on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda Türkiye nin kendi gereksinmesini çoğunlukla yine kendi kaynaklarından sağlamakta bulunması sayesinde bir hayli esnaf ve sanatkâr yetişmiş ve bunlar da birer birer İstanbul da ve öteki kentlerde Lonca adı altında dernekler oluşturmuşlardır. Yazılı hiçbir tüzük ve yönetmelikleri olmayan bu esnaf Loncaları, kendilerine özgü odalarda yine oldukça düzenli toplanarak esnaf arasında çıkan sorunların çözümlenmesi yollarını araştırır ve ellerinden geldiği kadar ticaretten ziyade sanayinin ilerlemesi çarelerine bakarlardı. Ancak, toplum kesitleri arasında egemen olan derin cahillik ve bağnazlık, milli ekonominin, Avrupa nın uyanmaya başlayan uygarlığından ve metotlarından faydalanmasına engel oluyordu. Oysa, o dönemlerde İstanbul un fethinden sonra Bizans tan İtalya ya göç etmiş bulunan fen adamları ve uzmanlar, Avrupa nın kara cahillik perdesini yırtıp orada Rönesans denilen uyanma döneminin açılmasına ve önemli bir iktisadi ilerlemenin sağlanmasına ön ayak olmuşlardır. Ne yazık ki, atalarımızın Batı Dünyası ile yakın ilişkiden kaçınması, bizim bu ilerlemeden faydalanmamıza engel olmuştur. Loncaların ve o dönemde ticaret dünyamızın, sermaye dolaşımı hususunda ne gibi güvence aracı kullandıklarına dair elimizde yeterli tarihi bilgi yoksa da en ziyade sözlü güvencenin geçerli olduğu ve verdiği sözü yerine getirmekten kaçınan esnafın, aralarında gelenekleşmiş olan cezalara çarptırıldıkları o dönemden kalma bazı belgeler ve mektuplardan anlaşılmaktadır. Türkiye de ilk kez 1302 (1886) yılında yayınlanan bir yönetmelik, gerek İstanbul da gerek öteki illerin ticaret merkezlerinde, borsalara benzeyen bazı kurumlar teşkilini öngörmüş idiyse de, çoğu illerde bir süre Menkul Kıymetler üzerine yapılan işlemler o yolda bir örgüte gerek duyulacak derecede önem göstermeyerek bu gibi işlemler yalnız merkezle sınırlı kalmış ve daha uzun bir süre İstanbul da bile borsa işlemleri beklenilen sonuca varamamıştır. Gerçekten, esnaf derneği biçiminde örgütlenmeyen Sarraflar, devlet denetimi altında çalışan bir piyasanın gereklerine göre hareket etmeyi işlerine uygun bulmadıklarından, ayrıca özel bir piyasa teşkil ederek hükümetin aslında pek de sıkı olmayan denetimlerinden tümden kurtulmanın yolunu kolayca bulmuşlardır. İstanbul Borsası nın ilk gerçek örgütlenmesi 1289 (1873) yılında olmuş ve biri 1289 (1873) yılında İstanbul Esham Borsası Talimatı ve öteki 1302 (1886) yılında Borsa Talimatnamesi adıyla yayınlanan iki tüzükle bu kuruma gereken 3

4 resmî nitelik verilmiştir. Bu 1302 (1886) tarihli tüzük ticaret borsaları hakkında da bazı hükümler getirerek bir bölümü uygulamaya konulmuş ve 1289 (1873) tarihli tüzük gereğince İstanbul Borsası Maliye Bakanlığı nın denetimi altında ve bir hükümet komiseri yönetiminde işlem yapmaya başlamıştır. Buna ek olarak, 1310 (1894) yılında İstanbul Mubayaacıları ( Mubayaacı Borsa Acentesi anlamında kullanılmaktadır) bu borsada kayıtlı olmayan bazı belgeler üzerine vadeli işlem yapabilmek üzere bir kulis kurma girişimde bulunmuş ve hatta gerekli örgüt yapısını tamamlamış iseler de, yaşamı ancak birkaç ayla sınırlı kalmış ve o yıl içerisinde Güney Afrika Madenleri bunalımının İstanbul piyasasına vurduğu darbe ile yok olup gitmiştir. BERLİN BORSASI On beşinci yüzyılda Hohenzolern hanedanının ortaya çıkışına kadar Branderburg ülkesi, halkın ırkça karışık olmasından doğan birçok olayların yaşanması ile ekonomik bakımdan pek geri kalmıştı. Sonradan durumun düzelmeye yüz tutması Tuna ile Aşağı Vistül bölgesi arasında bir tür kervan ticaretine yol açmış ve bunların yolunun Şipre vadisine rastlaması Berlin de ticari işlemlerin gelişmesine neden olmuştu. On sekizinci yüzyılın ortalarına doğru ve Büyük Frederik in hükümeti döneminde nüfusu kişiye ulaşan Berlin kentinde yedi sekiz kadar banker çıkmış ve tahıl ve tekstil işleriyle uğraşmaya başlamışlardı. Borsa kuruluşuna gelince, 1739 yılının Haziranı ndan beri komisyoncular ile bazı tüccar ve manifaturacılar ve ecza ticareti yapanlar her gün belli bir yerde toplanarak Sabah Konuşması adı altında görüş alışverişinde bulunurlardı ki, işte Berlin Borsası bu konuşma seanslarından doğmuştur. O günlerde dolaşımda herhangi bir hisse senedi ve tahvil bulunmadığından, doğal olarak işlemler tahıl ve tekstilin gereklerinden ileri gitmezdi. Büyük Frederik in, on sekizinci yüzyılın son çeyreğine doğru Krallık Bankası nı, deniz ticareti ve Emden Ringa Balığı avı şirketleriyle, son zamanlara kadar çalışmasını sürdürmüş olan beş tarımsal kredi kurumunu kurmasına kadar durum böylece sürmüş ve zaten bu şirketlerin hisse senetleri de pek istekle karşılanmadığından Berlin Borsası önemli işlemlere sahne olmaktan uzak kalmıştı. Berlin Borsası nın varlığı da, ilk kez 1765 te Köniğlihe Ciro Ondlen Bank adıyla kurulup sonradan 1846 yılında 10 milyon Taler sermayeye sahipken 1870 yılında 150 milyon Taler sermaye ile Rayhs Bank a çevrilen devlet bankası da Borsa için bir faaliyet yaratamamıştır. Daha 1865 yılında Almanya nın tüm ticaret piyasalarında var olan satıcıların bir düzen altına alınmasına başlanmış ve Berlin de bunların sayısı dokuz olarak saptanmış 4

5 olmakla birlikte, Berlin Borsası nın gerçek kuruluşu henüz çok ileriye kalmamıştır. Borsa da alınıp satılabilecek menkul değerlere gelince, Prusya borçlanma tahvilleri ve kağıt parası, ancak 1797 de Üçüncü Federik Kilyum un hükümdarlığı döneminde piyasada işlem görmüştür. Gerçekten, bu dönemde hükümetin borçları çoğalmış ve Prusya hazinesi zor bir durumda kalmış olduğundan, hükümet ilk kez 10 milyon Taler lik kâğıt para çıkarmaya karar vermiş ve sözü edilen kâğıt para zaman zaman büyük değişikliklere uğrayarak, sonunda 1805 yılında açılan Berlin Borsası nda düzenli olarak alınıp satılmaya başlanmıştır. Berlin Borsası nın gerçek çalışması 1815 Paris Anlaşması ndan sonra başlayarak az zaman içinde pek önemli işlemlerin yapılmasına ve büyük servetlerin meydana çıkmasına sahne olmuş ve özellikle, 1818 yılında eklenen borçların ödenmesi için Prusya hükümeti tarafından Londra Roschild leri nezdinde yapılan maliye işlemlerinin ve Avusturya ve Rusya hükümetlerinin yaptıkları önemli borçlanmaların piyasalarda yarattığı ateşli faaliyetten Berlin Borsası çok büyük yarar sağlamıştır. Berlin Borsası nın ilk tüzüğü 1820 de yayınlanmış, 1858 ve 1864 yıllarında buna yeni maddeler eklenmiştir ve 1825 yıllarında dış nedenler ve özellikle iç etkenlerle Borsa büyük bir kargaşa yaşamıştır. Bankaların ve halkın, devlet hisse senetleri üzerine vadeli işlemlerin yasaklanması hakkındaki ısrarları Borsa aleyhinde bir reaksiyon yaratmış, Berlin tacirleri Yönetim Kurulu nun 1850 ve 1851 yıllarında düzenleyip hükümete sunduğu rapor üzerine sözü edilen işlemler sıkı kayıtlar altına alınmıştır. Özellikle yabancı hisse senetlerini hedef alan söz konusu kayıtlamanın Borsa çalışmalarına verdiği zararın Berlin Borsası nın çökmesi olasılığını yaratması üzerine, aynı Yönetim Kurulu nun yeni bir raporuna dayanılarak söz konusu işlemler tümden serbest bırakılmış ve Borsa yeniden gelişmeye yüz tutmuştur olayları Almanya da Prusya nın egemenliği ve etkisini artırmış olduğundan Berlin Borsası da bu nedenle Almanya nın öteki borsalarına karşı üstün bir konum elde etmiş bulunuyordu da Borsa Yönetmeliği ne bir ekleme yapılmakla beraber devlet hisse senetleri hakkındaki borsa gelenekleri ve bilirkişi kurulunun kararları bir yasa biçiminde yürürlüğe konmuştur. En son, 1896 da yayınlanan yasa ile Berlin Borsası nın her türlü işlemlerinin teknik gereklere dayandırılıp en güvenli yollarla yürütülmesi sağlanarak Borsa nın yasal varlığı kesinleşmiş oldu. Alman yasa koyucu, borsa işlemlerinin tüm ayrıntı ve aşamalarını derin incelemelerden geçirmiş ve bu incelemelere temel oluşturan uzman raporlarından hakkıyla yararlanarak yayınladığı yasa ile Berlin Borsası nı düzenli bir makine durumuna getirmiştir. 5

6 Frankfurt Borsası na gelince, Paris Borsası gibi bu da orta çağların ünlü panayırlarından birçoklar ile ilişkili olarak ticaretin eğilim ve isteklerine göre yavaş yavaş kurulup genişlemiştir. Kesin kuruluşunun bir tarihini saptamak olanağı bulunmamakla beraber 1585 yılı başlarından beri Frankfurt ta çeşitli paraların fiyatlarını ve faiz ve iskonto ücretlerini saptayan ve belirleyen bir kurumun varlığından haberdar bulunuyoruz. İlk fiyat cetveli Frankfurt ta 1642 yılında komisyoncular tarafından İtalyanca olarak yayınlanmıştır. Bundan da anlaşılıyor ki, Frankfurt o tarihte Lombardiya nın zengin tacirleri ile ilişkide bulunmakta idi. Zaten o dönemlerde Almanya da özel bir çerçeve içerisinde fiyat cetveli yayınlayan, ancak Frankfurt ile Hamburg bulunuyordu. Hatta, 1759 yılında Frankfurt ta yayınlanan bir belgede, Eski Yunan mitolojisinde Ticaret Tanrısı olarak tanınan Merkür ün elinde tuttuğu bir şeridin üzerine kambiyo ve rüzgâr sık sık değişir sözünün yazılı olduğu görülmüştür yılında Frankfurt ta epeyce önemli bir sermaye ticareti nin başladığı görülür. On sekizinci yüzyılın sonlarına doğru Avusturya, Prusya ve Silezya hisse senetlerinin Frankfurt Borsası nda önemli alım ve satımlara konu olması, bu Borsa nın zamanla büyük bir önem kazanmasının başlıca nedeni olmuştur. Berlin Borsası daha, bir il pazarı durumunda iken, uluslararası ticaret ilişkilerinden ötürü Frankfurt Borsası nın önemi sürekli artmaktaydı. Zirâ, Frankfurt ticarethaneleri Berlin, Viyana ve Amsterdam ile sürekli olarak ilişkide bulunmaktaydılar. Güney Almanya halkının tek ve önemli ticaret yeri gibi görmeye alışmış olduğu Frankfurt Borsası, bugün bile öncelerdeki öneminden pek az bir şey yitirmiştir. Frankfurt Borsası nın bir düzene sokularak işlemlerin yasaya bağlanması 1739 ve 1799 yıllarına rastlar. Bununla beraber, bu yasalar ancak bazı ticaret malları ile poliçe işlemlerinin düzenlenmesi ile sınırlı kalmış olduğundan, bunların dışındaki işlemler 1843 yılına kadar tam bir serbestlik içinde yapılıyordu yılında Ticaret Odası, borsa işlemlerinin düzenlenmesi amacı ile bir iç tüzük yayınlamıştır. Bu tüzüğün birinci maddesinde borsa, Ticaret işlemlerinin kolaylaştırılması amacıyla Frankfurt ticaret çevreleri tarafından Ticaret Odası nın gözetimi altında kurulmuş ve hükümetçe izin verilmiş sarraflar ve komisyonculardan kurulmuş bir meclistir diye tanımlanmıştır. Borsa fiyatlarının saptanması ve ilânı hakkındaki yasa 1851 yılında yayınlandı. En son, 1896 yılında yayınlanan bir yasa ile Frankfurt Borsası nın son durumu belirlenmiş oldu. 6

7 VİYANA BORSASI Avusturya da ilk borsa, 1755 yılında Trieste de açılan Ticaret Borsası olmuştur. Viyana da ise, 1762 yılından beri herkese açık bir borsa kurulması girişimi sonuçsuz kaldıktan sonra, ancak 1771 yılında imparatoriçe Marie Therese in buyruğu ile Viyana da bir borsa açılmıştır. Viyana Borsası nın tarihi, her biri yeni bir yasaya dayanan üç döneme ayrılabilir: 1771 yasası, bütün Avusturya piyasalarının aslını oluşturur ki, bununla Avusturya da ilk kez kambiyo satışları ve bütün senetlerin alım satım biçimleri düzene konmuştur. Bu yasa gereğince hükümet tarafından atanıp Aşağı Avusturya Genel Valisi ne bağlı olan komiser, borsayı gözetim altında tutmak ve tüm işlemleri denetlemekle görevli idi. Aynı yasa ile Borsa Acenteleri memur sayılmış ve işlemlerini yalnız borsa içinde yapmakla zorunlu kılınmışlardı. Senetler ve tüm hisselerin dolaşımı on dokuzuncu yüzyılın başlarında epeyce işlem yaratmışsa da, gerçek fiyatları gösteren resmî cetvel üzerinde yine nispeten az sayıda hisse senedi adı görülürdü. Bu dönemde en önemli hisse senetleri 1816 yılında kurulan ulusal bankanın borsaya kabul olunmuş hisse senetleri ile Avusturya da ilk demiryolu olan Ferdinands Nordban ve sonradan kurulan Güney Demiryolları nın ilk bölümünün ve bir de 1853 de kurulmuş olan Aşağı Avusturya İskonto Bankası nın hisse senetleriydi. Bunlar borsaya resmen kayıtlı idiler. İkinci dönem 1854 yasası ile başlar. Bu yasa, resmî imparatorluk borsası durumundaki Viyana Borsası na yeni bir düzen vermiş ve borsa işlemleriyle daha çok uğraşmaya başlamış olan ticaret çevrelerine geniş bir çalışma alanı açmıştır. Borsa nın yönetimi Viyana Birliklerinden oluşan üç grubun önerisiyle Maliye Bakanı nın atadığı on sekiz üyeli bir kurula verilmişti. İmparator komiseri de bu kurula katılarak, kendisine özellikle, borsa fiyatlarının her günkü cetvelini düzenleyip yayınlamak görevi verilmişti. Bu yasadan hükümet tarafından karşılanan borsa harcamaları, bundan sonra borsanın gelirleri ve özellikle giriş ücretleri ile karşılanmaya başlandı yılında yayınlanan bir yasa ile ticaret borsa dışında yapılsa bile hisse senetleri üzerinde yapılan işlemlerin hepsinin borsa işlemleri içine alınmasını sağlandı ve borsa kuruluna, bu işlemlerden doğan anlaşmazlıklarda hakem olarak karar alma yetkisini verdi yılında Viyana Borsası şiddetli bir sarsıntıya uğradığından o ana kadar var olan yasal durumun yeniden düzeltilmesi gereği duyularak 1875 yılı yasası ve eki yayınlandı ki, bu üçüncü dönemin başlangıcını oluşturur. Bu yasa, borsanın, resmî niteliğini tümden kaldırarak onu hükümetin gözetimi altında çalışan bir özel kurum haline getirdi. Devlet komiseri yerinde 7

8 bırakıldı ve görevi, borsa işlemlerinin yasaya ve borsa nizamlarına uygun olarak yapılıp yapılmadığının gözetimi olarak daraltıldığı gibi, o zamana kadar yalnız hisse senetleri üzerine işlem yapan Viyana Borsası, bütün senetler, kambiyo, para ve 1872 den beri önemi artan ticari mallar üzerine çalışabilecek bir Merkez Borsası durumuna getirildi. Bu sayede, borsa işlemcileri, biri yalnız hisse senetleri ve öteki sadece ticari maddeler ile uğraşan iki sınıfa ayrıldı ki bunlar, ayrı iki büyük salonda çalışmalarını sürdürdüler. Bu yasa, sonradan yayınlanan 1895, 1896 ve 1903 yasaları ile tamamlandı. Borsaya devam eden 1100 kişi olup bunların kadarı para cezası, borsadan geçici olarak çıkarılma, yalan haber yayma, kurallara aykırı hareket gibi suçlarla lekelenmemiş, üç yıl için çalışma iznine ve borsada üye seçici olma hakkına sahip olanlardan, gerisi de ziyaretçilerden oluşmaktaydı. Viyana Borsa Kurulu, özerk yasa hükümleri çerçevesinde tamamıyla bağımsız bulunuyordu. Ancak, hisse senetlerinin borsaya kabulü işlemi, borsa kurulunun önerisine dayalı olarak Maliye Bakanı nın buyruk ve izniyle yapılıyordu. Böyle olmakla beraber, borsaca kabul edildiği halde Bakan tarafından ret edilen hisse senetlerine pek az rastlanır TRIESTE BORSASI 1755 yılında kurulmuş olan Trieste Borsası yarım yüzyıllık bir varoluştan sonra, 1804 yılında yönetimine bir tür özerklik veren yeni bir idari yapıya kavuşmuştur. Buna göre Trieste Borsası nın yönetilmesi, Trieste de gemi işletmelerinin ve tacirlerin haklarını savunmakla yükümlü bir Kurul a verilmiş ve bu görev, sonradan, yani 1848 yılında, Trieste Ticaret Odası na geçmiştir. Trieste Borsası nın son yasası, 1875 yılında yayınlanan tüzük ile bunun değişikliklerinden oluşmaktadır ki, bu tüzük uyarınca, Borsa, kendi üyeleri arasından seçilen on kişilik bir kurul aracılığı ile yönetilir. PRAG BORSASI Prag Borsası, dolaşımdaki her tür kıymetli kâğıt ve hisse senetleri üzerine işlem yapmak üzere 1871 yılında kurulmuş ve 1875 yılında çıkarılan yasaya göre işlemler, Viyana Borsası nın kanun ve nizamlarına bağlanmıştır yılından ticarî kâğıtlar, hisse senetleri ve senetler üzerine işlem yapmak üzere Lemberg de de bir borsa kurma girişiminde bulunulmuşsa da 8

9 başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunlardan başka, yalnız tarım ürünleri ile sınırlı olmak üzere Graç ve Sonuviç de birer borsa kurulmuştur. NEW YORK BORSASI New York Borsası nın kuruluşunun başlangıcını, Kuzey Amerika nın İngiltere ye karşı açtığı bağımsızlık savaşları dolayısıyla aldığı borçların ödenmesi için, Filadelfiya da Kuzey Amerika ve New York bankalarını kurarak, Birleşik Hükümetler kongresinin, yapılmasını emreylediği borçlanma dönemine bağlamak gerekir yılında Wall Street de 22 numarada hisse senetleri ve diğer menkul kıymet satışı için açılmış bir yer vardı ki, temeli, bugün aynı sokakta 60 numaralı binanın bulunduğu yerdeki bir ağacın altında toplanan yirmi beş sarrafın yaptıkları işlemlerden yüzde bir çeyrek komisyon almaya ve işlemleri aralarında yapmayı tercih ettiklerine dair verdikleri kararla atılmıştır yılında İngiltere ye karşı açılan savaş ve Amerika limanlarının ablukası birçok spekülasyon işlemlerine ve ülkede büyük bir yoksulluğun ortaya çıkmasına neden olmuş iken, savaş harcamalarına karşılık olmak üzere hükümetin piyasaya bir de 16 milyonluk hazine bonosu ile 109 milyonluk borçlanma senedi çıkarması malî durumu zorlaştırmıştı. Bu zor zamanların yarattığı etkilerden ders alan bankerler, 1817 yılında birleşerek New York Stock Exchange Bureau adı ile bir borsa derneği oluşturup alıcı ve satıcıların adlarının gizli tutulmasına karar verdiler yılında Stock Exchange örgütü yeniden gözden geçirildi ve yedi yıl sonra da Borsa ya maddî varlık verilerek bir bina tutuldu. LONDRA BORSASI STOCK EXCHANGE Londra Borsası nın kuruluş tarihi genellikle 1541 yılı olarak tahmin edilmekte ise de, gerçekte, söz konusu borsanın menkul kıymetler işlemlerine mahsus olmak üzere kurulup açılmasının, on yedinci yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşmiş bulunması, o tarihe rastlayan yeni bir iktisadî durum gereği olarak açıklanabilir. Gerçekten, o tarihlerde İngiltere hazinesinin borcu 20 milyon lirayı bulmuş ve devletin saygınlığının bunalımlı döneme girmiş olması dolayısıyla, alacakların haklarını devredecek 9

10 sermayedar bulmakta güçlük çekmekteydiler, öte yandan da Hind Kumpanyası nın piyasaya çıkardığı önemli miktardaki hisse senetleri ile, ilk imtiyazını yeni elde etmiş olan İngiltere Bankası nın çıkarmak zorunda olduğu hisse senetlerine bir değişme yeri bulma ihtiyacı kendiliğinden doğmuş bulunuyordu. Aynı zamanda hisse senetleri ile kıymetli kâğıtların dolaşımına hizmet edecek aracılara gerek duyulduğundan, bu durum, Broker ler yani mubayaacılar (Acenteler) ile Cober lerin ortaya çıkması neden olmuştu. Henüz bir meslekî teşekkülden yoksun bulunan borsacılar, ticarete mahsus olan Royal Exchange e girme yolu ile işlem yapmak istemişlerse de, tacirler, bunların çalışmasını kurumun onuru ile uyumlu görmeyerek kabullerine engel olmuşlardı. Parlamento da tacirlerin bu iddiasını göz önüne alarak Broker ler aleyhinde bir yasa çıkarıp sayılarını 100 olarak sınırlamıştı. Bu yasa gereğince, mubayaacılar daha önce Londra Belediye Başkanı nın önünde ant içmeye ve işlerinde city denilen Londra ticaret örgütlerinin gelenek ve kurallarına uymaya ve müşteri ile işlemlerinde krallık armasını içeren bir rozeti göstermeye zorunlu tutulmuşlar ve kendi hesaplarına alım ve satımda bulunmaktan yasaklanmışlardı. Ne var ki, sorunun özüne ve zamanın gereklerine pek uygun olan bu yasa hakkıyla uygulanmaktan pek uzak kalmış ve bulanık suda avlanmak isteyen kesimlerin çabasıyla az zaman içinde yürürlükten kaldırılmıştır. Royal Exchange de yüz verilmeyen Brokerler ile Coberler o yörede Change Alley de Jonathan adında birinin kahvehanesinde toplanmaya başladılar ki, işte burası Londra Borsası nın beşiği olmuştur. On sekizinci yüzyıl içinde İngiltere piyasasının ticaret dünyasındaki önemi arttıkça, Brokerler de güç ve üstünlük kazanmakta gecikmediler. Bununla beraber, kamuoyu, bunlar ve yaptıkları işlemler hakkındaki tiksintisini gizlemiyordu. Hatta o günlerde yayınlanan hicivli şiirler, mubayaacı ve coberler, yalancılık ve dolandırıcılıkla toplumun mahvına yürüyen bir sürü yırtıcı kuş gibi tanımlanıyordu. Aynı tarihlerde İngiliz-Hind Şirketi nin projelerini parlamentoya onaylattırabilmek için milletvekillerinden seksen kişiye İngiliz Lirası dağıtılmış olması da gösterir ki, ahlâk zayıflığı, sadece dönemin borsacılarına özgü olmaktan çok uzak ve yasa koyucunun borsa işlemleri hakkında açıkladığı bilinen tiksinme, yalnız hava oyunları ile sınırlı bir şey değildi. Bununla beraber, yine parlamento, 1773 yılında borsa oyunlarının önünü almak düşüncesi ile fiyat farkı üzerine yapılmış ve tercih hakkını içeren anlaşmaların yasadışı olduğunu açıklayan bir karar almıştı. Borsa işlemleri kavramıyla açık bir çelişki oluşturan bu yasa, kaldırıldığı tarih olan 1860 yılına kadar, mahkemelerin birleşik görüşleriyle değiştirilerek Demiryolu hisseleri ve tahvilleri hakkında, hatta anlaşma sırasında satıcı elinde bulunmasa bile teslim sırasında teslim gücüne sahip kişiler tarafından yapılan açık satışlar şeklindeki vadeli işlemlerin yasaya aykırı sayılamayacağına dair çeşitli ilâmların çıkması sayesinde, borsa 10

11 çalışmalarını sürdürebildi kararnamesi ve Viktoria VIII. ve VIV. yasaları, hisse senedi ve tahvil numaralarının işlemi gösteren bordrolarda belirtilmesi emretmişse de, bu hükümler hiçbir zaman uygulanamamıştır. Mubayaacılar ile coberler önemleri arttıkça, artık sokaklarda ve kahvehanelerde işlem yapmayı lekeleyici görmeye başladılar yılında bir toplantı yapıp şirket kurarak Jonathan Kahvesi ne ilk kez Stock Exchange yani Borsa adı verdiler. Bunların inşa ettirdikleri borsa binası ancak 1801 yılında açılabildi ve giderek işlerin genişlemesi sonucu şirket sermayesi iki katına çıkarıldı ve eski bina yıktırılarak yerine bir yenisi yapıldı ki, günümüzde Londra Borsası burada çalışıyor. ROMA BORSASI Roma ve Ankona borsalarının yasal varlıkları 1821 yılında Papalık Hükümeti tarafından Roma Borsası'nın kurulması hakkında çıkarılan nizamname ile başlarsa da bunların gerçek kuruluşları ancak 1830 yılından sayılır. Bu tarihe kadar örgütlenme eksikliği dolayısıyla İtalya ekonomisinde faydalı bir rol oynamayı başaramamış olan Roma Borsası, bu tarihten sonra artık düzenli olarak haftada iki kez toplanmaya ve işlem yapmaya başlamıştı. Sözü edilen yıl içinde Papalık Makamı borsa hakkında bir yasa projesi daha hazırladıysa da bunun uygulamaya konulması ancak 1836 yılında sağlanabildi yılında Napoli'de hazırlanan yeni bir yasa ile resmî tatil günleri dışında borsanın her gün toplanması ve işlem yapması karar altına alındı. Sonradan Roma Borsası, 1882 ve 1887 ve son olarak 1889 yıllarında yayınlanan yasalar ve tüzükler ile örgütünü tamamlamış oldu. MİLANO BORSASI İtalya Borsalarının en eskisi olan Milano Borsası, Fransız Ticaret Yasası ndan alınan hüküm ve kayıtlara dayanarak 1808 yılında açılmıştır. Bu tarihte Fransa İmparatoru ve İtalya Kralı olan 1. Napoleon adına Eugene de Beauharnais bu borsayı resmî olarak kurup nizamlarını koymuştur. Milono Borsasının arşivinde her ne kadar bu tarihlere ait belgeler tam olarak bulunamamışsa da, yine 1824 ile 1854 yılları arasında Ogusburg, Frankfurt, Viyana, Paris, 11

12 Londra, Lyon üzerine verilmiş kambiyolara ilişkin bir çok bilgi elde edilebilmiştir. İtalya'nın öteki borsalarında olduğu gibi Milano Borsası da hükümete ve Ticaret Odasına bağlı olup söz konusu odalar tarafından hazırlanıp Ticaret ve Sanayi Bakanlığı nca onaylanan kararlar ile yönetiliyordu. Yükümlülüğünü yerine getirme yeteneğine sahip olan herkes Borsa'ya girebilir, burayı gözetmekle görevli sendika her yıl altı üyeden oluşturulurdu. CENEVRE BORSASI Cenevre Borsası, hükümetin hiçbir yardım müdahalesi olmaksızın ticaretteki tam serbestlikten yararlanarak kendi kendisine doğmuştur. Bu müessesenin kuruluş biçimini belirlemek için oldukça eski çağlara göz atmak gerekir. Gerçekten, Cenevre kenti eskiden beri Avrupa banker ve tacirlerinin faaliyet hacmine orta halli durumuna rağmen, önemli malî işlemlerin yapılmasına sahne olmuştu. Nitekim, IV. Henry nin bu kent sakinlerinden borç alma anlaşması yaptığı ve Law döneminde Cenevre halkının birçok faydalar sağladıkları tarihçe saptanmıştır. Gerçekten de, Cenevre kentinin Fransa, Almanya, İtalya ve Avusturya arasındaki coğrafi konumu bu ülkeler ile sürekli ilişkide bulunmaya pek elverişlidir. IV. Henry döneminde yalnız her ülke değil, hatta her ilde kendine özgü bir tür para dolaşımda olur ve çeşitli ülkelerle ilişkisi olan Cenevre, tüm bu paraları tanır ve bunlar arasındaki farkları değerlendirmeye alışmış bir durumda olduğundan kambiyo üzerine Cenevre'de çok önemli işlemler yapılırdı. Cenevre de resmî bir borsa kurulmadan çok önce, kambiyo, kıymetli kağıtlar ve senetler alım ve satımı ile uğraşan birkaç sarraf vardı. Bunlar her sabah tacirleri ziyaret ederek kimlerin yabancı kambiyosuna, poliçeye veya iskontoya gereksinmesi olduğunu sorarlar, bankerlerle tacirleri birbirleriyle görüştürmeye çalışırlar ve aracılıkları ile yapılan işlemlerden komisyon alırlardı, zaman içinde ve işlerin genişlemesiyle bu sarraflar resmî mubayaacı niteliği kazanmışlardır yılında bu borsacılardan biri kendi el yazısı ile hazırladığı fiyat listesini banker ve tacirlere dağıtmaya başladı ve bu girişim tüm borsacılar arasında bir dernek kurulmasına neden oldu ve borsacıların biri Kordateri Caddesi ndeki ofisinde büyük bir odayı derneğin toplantı yeri olarak önerdi. Böylece 1850 yılında salt bir kişisel girişim ile yirmi kadar borsacı arasında Cenevre'nin ilk borsası kuruldu. Bu borsa hükümetin müdahalesinin tamamıyla dışında idi malî bunalımından ve özellikle Fransa'da İkinci imparatorluğun kurulmasından sonra her yanda sermayesi hisselere bölünmüş şirketler kurulmasına başlanmış olduğu ve bu durum 12

13 Cenevre Borsası'nın işlemlerini geliştirdiğinden, sayısı henüz yirmiyi geçmemiş bulunan mubayaacı ve tellâllar özel bir önem kazanarak toplantı yerlerine bankerlerin girmesine izin vermeye başladılar. Sonunda bankerler için toplantı yerinin yanında bir oda sağlanarak orada toplanmalarına razı olundu ise de, borsacılar, aldıkları emirleri yine kendi aralarında toplanarak gizlice yerine getiriyorlardı. Sonradan Commerce sokağında kiralanan yeni binada, sarraflar, ortada daire biçiminde otururlar, bankerler de arkada ayakta durarak işlemler hakkında bilgi edinirlerdi. Bazen da iki taraftan birisince tanıtılmış olmak koşulu ile dışarıdan bir kişinin hazır bulunmasına izin verilirdi. Bu durum, 1856 yılına kadar sürdü ve o tarihte Cenevre hükümeti başkanı olan ünlü James Fazy soruna el attı. Hükümetin bu işe karışması, o zamana kadar serbestçe ve herhangi bir kötüye kullanmaya ve yakınmaya meydan vermeksizin kendi yöntemleri içinde çalışmış olan borsa yönetim kurulunca pek iyi bir gözle görülmemişse de, kamuya açık bir borsanın sağlayabileceği faydalar da dikkati çekmiyor değildi. Ancak, tekel biçimindeki bir yönetimin tamamı ile aleyhinde olan James Fazy ergenlik çağına ulaşmış her kişinin kendisini mubayaacı yazdırarak borsaya girmeye ve işlem yapmaya izinli olabilmesini sağlayan bir yasa yayınladı ve eski posta binasında genel bir borsa açtı ise de, yeni yazılmış bir mubayaacı dışında eskilerden hiç biri bu borsaya gelmedi. Bu suretle başlayan savaşım uzun süre devam etti. Sonunda Mösyö Fazy mubayaacıların resmî borsaya gelip gitmeleri sağlanmadıkça yasanın hükümsüz kalacağını görerek görüşmelere girişti ve mubayaacıların birlikte çalışacakları arkadaşlarının taahhütlerini yerine getirebilir, haysiyet sahibi kimseler olduklarına emin olmaları gerekeceğini bildirmeleri üzerine, 1857 yılında bu yolda bir yönetmelik düzenleyip o yıl Haziran ayının yirmi yedinci günü, borsa, hükümetin gösterdiği binada resmî törenle açıldı. Tüzük gereğince, borsaya yazılacak her yeni üyenin eskilerden iki kişi tarafından tanıtılması ve kendisinin bir mubayaacı yanında ortak veya tellâl olarak en aşağı bir yıl çalışmış olması ve en az Fanklık bir sermayeye sahip olması koşulu konulmuştu. BRÜKSEL BORSASI Brüksel Borsası 1801 yılında hükümetin kararıyla kurulmuştur. Önceleri, Brüksel Borsası, pek de önemli olmayan birkaç tacir tarafından yönetiliyordu. Uzun süre, Brüksel Borsası nın resmî niteliği, hükümetten para yardımı istemekten ve hükümetin borsa ile olan ilişkileri de, sözü edilen istekleri soğuk veya gayet cimrice yerine 13

14 getirmekten ibaret kalmış ve ancak 1820 yılında hükümetin yardımıyla ticaret şirketi için yapılan binada, borsa kendisine bir toplantı yeri sağlayabilmişti. Böyle olmakla beraber, daha 1862 yılında bile Brüksel tacirleri en önemli işlemler için sokak ortasında veya bir kahvehane ya da lokantada tartışılır ve işlem yaparlardı. Zamanla Brüksel de borsaya yer bulunması kafalarda yer etmeye başlamış ve bugünkü binanın yapılmasına başlanarak on yıl içinde bitirilmişse de bu sırada 1867 yasasıyla Belçika, koruma yönteminden serbestlik yöntemine geçmiş ve ondan sonra herkesin bir borsa açarak herhangi bir ticaret işlemi yaptırmasında serbest olması esası kabul edilmiş olduğundan borsa tamamıyla hükümetin denetiminden çıkmış ve hükümetin, resmî fiyatları düzenleme sorunu ile bile uğraşmasına olanak kalmamıştır. Yeni yasanın 61.nci maddesinde, tacirlerin, gemi kaptanlarının, tellâl ve sarrafların toplantılarının herkese açık olacağı belirtilmekteydi. Hükümetin buradaki rolü her türlü toplantılarda olduğu gibi işin polisiye yönüyle ilgilenmekten ibaretti. Daha pek yakın bir geçmişte, yani 1851 yılında bile Brüksel Borsası önemsiz bir kurum durumundaydı ve başlıca işi veraset vergilerini belirlemek için ayda bir hisse senetlerinin ve tahvillerin fiyatlarını yayınlamaktan ibaret kalmıştı. Günümüzdeki Brüksel Borsası'nın teşkilatına esas olan yasa 1891 yılında yayınlanmış olup, 1902 yılında da borsa komisyonunun yayınladığı bir yönetmelik ile de içişleri belirlenip saptanmıştır. ANVERS BORSASI Bu borsa pek eski bir varlığa sahip olduğundan ilk durumu hakkında bilgi verilmesi faydalı olacaktır. Toskana'da Burgo-San-Sepulchro'da doğmuş olup Fra Giaccotto adı altında da tanınan Pacciola Luka adlı kişinin çalışmasını esas almış olan J.P Christofers 1543 yılında Anvers'de çift kayıt yöntemiyle defter tutma hakkında bir bülten yayınlamıştı. Yazar bülteninde bu yöntemi İspanya, Portekiz, İtalya ve özellikle on iki yıl oturduğu Venedik te öğretip uygulama alanına koyduğunu belirterek, gerek peşin ve gerekse vadeli yapılabilir ve yapılması olası bütün işlemlerin bir cetvelini yayınlamıştır ki, bunda poliçe gösterilmemiştir. On altıncı yüzyıl ortalarına kadar bu yararlı ödeme aracı, ancak noterler tarafından kullanılıyordu. Sonradan, ticarette saygınlık ve güvence arttıkça, satıcı ile müşteri arasında poliçeler alınıp verilmeye başlandı. Anvers'de ta 1599 yılından beri resmî fiyatları saptamakla görevli bir kurul var idiyse de borsacıların işlemlerini belirleyen ilk tüzük ancak 1755 yılında yayınlanmıştır. Bu tüzük 14

15 gereğince, borsacıların en az elli beş yaşında ve Anversli olmaları ve kentte en aşağı bir yıl ve bir gün oturmuş bulunmaları koşulu yer almıştı. Seçilmelerinden önce borsacıların mesleki yeteneklerini özel bir kurul önünde verecekleri sınav ile kanıtlanmaları bu koşullardandı ve borsacılar tuttukları defterlerin birer özetini müşterilerine vermekle de yükümlü idiler. Mubayaacının aynı zamanda ticaretle uğraşması da yasaktı ile 1734 yılları arasında geçen süre içinde Fransa'da Law un çıkardığı hisse senetleri üzerinde yaptığı spekülasyonlar, Fransa da olduğu kadar Brüksel ve Anvers te de etkisini göstermek suretiyle bir çok servetlerin batıp yok olmasına ve bu arada Anvers Borsası nın da perişan olmasına neden olmuştur. Bundan sonra, 1773 yılına kadar hisse senedi fiyatları, ancak özel bir yayınla ilân olundu yılında Anvers'de yayınlanın Ticaret Gazetesi'nde devlet hisse senetleri ile öteki hisse senetleri ve tahvillerin fiyatlarının sözü edilen gazete ile yayınlanacağından bahsedilmiştir. On dokuzuncu yüzyılın başında, 1808 yasasının etkisi altında bütün mubayaacılar hükümetin uygun görmesiyle seçilir bir memur sıfatını alıp, aralarında bir yönetim kurulu seçerek hisse senedi ve tahviller ile birlikte bütün ticaret mallarının da alım ve satımını gözeten bir sendika durumuna getirildiler. Fakat hükümetin ve özellikle İçişleri Bakanlığı nın, borsaya hisse senedi ve tahvillerin kabul veya reddedilmesinde söz hakkı vardı. Belçika Anayasası nın verdiği serbestliğe dayanarak 1867 yasasının bu gibi sınırlayıcı hükümleri sonradan kaldırıldı. O zamandan beri hükümet kamu yönetimi düzenleme hakkına dayanak; borsada mubayaacılar tarafından düzenlenip yayınlanan resmî fiyat cetvelleri üzerinde ve öteki belli işlemlerde, polis görevinden başka bir yetkiye sahip değildir. Anvers Borsası nın binası belediyeye aittir. SEN PETERSBURG "LENINGRAD" BORSASI Sen Petersburg 1703 yılında İmparator Büyük Petro'nun bir buyruğu ile Amsteram Borsası'nın esaslarına göre kurulmuş ve sonradan 1817 yılında hükümetin yönetimi altına girmiştir. İmparator Petro nun amacı gerek hükümet merkezinde oturan ve gerek illerden ve yabancı ülkelerden gelen tacirlerin belli bir yerde toplanarak ticaret işlemleri hakında görüş alış verişi yapmalarını kolaylaştırmaktan ibaret olduğundan borsada belirlenen fiyatlar, ancak yarı resmî bir nitelikteydi yılı buyruğu ukaz gereğince saraydan atanan bir mubayaacı, devletle ilgili işlerle görevlendirilmişti yılında borsa düzeni değişikliğe uğradı ve on dokuzuncu yüzyıl içinde Sen Petersburg Borsası Maliye Bakanlığı na bağlandı yılında yeni bir bina yapılıp aynı yıl içinde Borsa Komitesi kuruldu yılında Borsa Komitesi Başkanı 15

16 (Meissner) tarafından yazılıp hükümetçe onaylanan yeni bir yasa ile Sen Petersburg Borsası örgütü yeniden kuruldu. Resmî fiyat cetvelleri 1845 yılından 1859 yılına kadar hükümet ajanı bir mubayaacı tarafından haftada iki kez yayınlanırdı. Sonraları Komiteye iki üye daha katılarak cetvel yayını ve diğer görevler Komiteye verildi yılında eşya ve mal borsası hisse senedi ve tahviller borsasından ayrılarak her ikisine de ayrı ayrı bağımsızlık sağlanmıştır. PARİS BORSASI Fransa da borsanın kuruluşu her yerde olduğu gibi ülkenin geçirdiği çeşitli ekonomik gelişmeleri izlemiş ve hükümetin buradaki rolü borsanın gelişmesinde çok kurma ve düzenleme ile sınırlı kalmıştır. Fransa'da borsaya benzeyen bir teşkilat hakkındaki ilk buyruk, 1304 yılında Kral Philippe de Bel tarafından çıkarılmış ve Paris te alışveriş pazarı olarak bugün Pont de Change adıyla tanının köprüyü belirleyip buradan başka yerde alınıp satılacak mallara zor alım uygulanması emredilmiştir. Ondan sonra yine aynı kral tarafından iki buyruk çıkarılarak işlemlere diğer bazı sınırlamalar getirilmiştir. Bundan sonra Toulouse'de bir borsa açılması hakkında buyrultular çıkarılmıştır. Daha sonra VIV. Charles tarafından çıkarılan bu buyruğa da alıcıların yarı resmî memur niteliğini taşımaları kuralı konulmuş ve bunlar özel bir örgüte bağlanmıştır. IV. Henry döneminde bu örgütler daha düzenli bir hale getirilmiş ve o ana kadar tanık olunan bazı kötüye kullanmaların önüne geçilmek istenilmiştir. İzleyen yüzyılda Fransız borsalarıyla ilgili birçok yasa buyruk ve tüzükler çıkarılmış olup başlıcaları şunlardır yılında Danıştay Kararı ile o zamana kadar varolan yirmi aracılık kurumuna ek olarak on kurumun daha açılmasına ve devlete önemlice bir vergi vermek koşulu ile, bir genel borsa veya sendika kurulmasına izin verilmiştir yılında bu örgütler kaldırılarak tellâllara Banka Acentesi adı verilmiş ve bunlara ayrılan işleri yapan başka kişiler hakkında çeşitli cezalar belirlenmiştir yılında Paris bankerleriyle, mubayaacıları tarafından hazırlanan yönetmelikler hükümetçe onaylanmış ve işlemleri kamu denetimine tabi tutulmuştur buyrultusu o ana kadar varolan alım yöntemlerini kaldırarak yüz on altı banker ve mubayaacıdan oluşan bir heyet kurmuş ve bunları 1706 yılında çıkarılan bir tüzük ile yeniden düzenlemekle birlikte kendilerine Kralın Aziz ve Sevgili Danışmanları adını vermiştir

17 yılında çıkarılan bir yasa Ouincampoix sokağında toplanılıp hisse senedi ve tahvil üzerine işlem yapılmasını emrederek bu gibi kağıtların mubayaacılık büroları dışında işlem görmesini yasaklamıştır yılında Paris Borsası şimdiki Ulusal Kütüphane nin bulunduğu Vivienne Sokağı nda kuruldu. Sözü edilen yıl içinde yayınlanan bir yasa, poliçe, emre yazılı senet gibi dolaşabilen ticari kağıtlar ile mal ve eşya alım satımı işlemleri yapmak üzere Paris te bir borsa kurulmasını buyuruyordu. O zamana kadar yayınlanan yasalar tüzükler ve buyrultular salt hazineye gelir sağlamak amacını izlemiş iken bu son yasa gerçek bir borsa yasası biçiminde çıktı. Az zaman sonra patlayan Büyük İhtilal doğal olarak tüm yasalarla birlikte bu yasayı da kaldırmış ve Paris Borsası sonuç olarak bir kaç kez kapatılıp yeniden açılmış ve sonunda 1795 yılında çıkarılan yasa ile kesin olarak kurulup yeni bir teşkilat ile ortaya çıkmıştır. Bundan sonra 1801, 1802, 1807, 1816 yıllarında yayınlanmış olan yasalar ve tüzükler 1795 yasasının çerçevesi içinde kalmakla beraber Paris ve taşra borsaları ile ticaret piyasalarının bağlı olduğu esasları birer birer güçlendirip düzene koymuştur. Paris Borsası nda başka Lyon, Marseille, Bordeaux, Nantes, Thoulouse borsaları da doğal olarak hep aynı esaslara bağlı kalmıştır. AMSTERDAM BORSASI Eskiden beri Felemenk'te hisse senetleri ve tahviller üzerine işlem hemen hemen sadece Amsterdam Borsası'nda yapılırdı. Roterdam'da da bir borsa bulunmaktaysa da, burada yapılan işlemler sınırlı birkaç tür hisse senedi üzerinde ve önemsiz olup, önemli işlemler her zaman Amsterdam'daki borsaya gönderilmektedir. Roterdam'daki aracılar senetler üzerine işlem yapmadıklarından komisyoncu adıyla anılıp, işlemleri Amsterdam daki muhabirlerine gönderiyorlardı. On yedinci yüzyılda Amsterdam Borsası, limanın coğrafi konumu, daha doğrusu yedi birleşik şehir ile Orta Avrupa ve dünyanın diğer yerleri arasındaki işlemlere aracı olmak itibariyle büyük bir önem kazanmıştır yılında Amsterdam Borsası belediye tarafından kurulmuştur. Bundan önce kenar bir yerde kentin tacirleri, gemi işletmecileri, tellâlları, fabrikatörleri, bankerleri toplanarak işlerini görürler ve alıp sattıkları malların fiyatını belirleyip saptayarak yeni işler üstlenirlerdi. Bir süre sonra Amsterdam kenti, çeşitli yerlerin tacirleri arasında, dolaşımdaki paralar, ticari senetler vs. üzerinde işlem yapmak üzere, Anvers de olduğu gibi bir banka kurdu ve daha sonra da, bankerlerin, diğer tacirlerden bağımsız bir yer kurarak, paraya ve ticari senetler ile kıymetli kâğıtlara ilişkin işlemlerin düzenli biçimde bir yerde toplanmasındaki yararı görmeleri üzerine, on sekizinci yüzyıl başlarına doğru gerçek bir borsa kurulmuş bulunuyordu. Bu sırada, Doğu Hind Ticaret 17

18 Şirketi nin işlemlerinin çok genişlemiş olması dolayısıyla, sermaye artırarak çıkardığı hamiline yazılı % 62,5 oranında kâr payı sağlayan hisse senetleri, borsa işlemlerine büyük bir genişleme getirdi ise de, Fransa ile başlayan savaş yüzünden kesintiye uğradı ve Felemenk e yaptıkları asker yardımı için müttefikleri tarafından istenilen büyük miktardaki paraların ödenmesi de buna aklenerek Borsa yı zor bir duruma soktu. Bununla birlikte, Amsterdam Borsası on sekizinci yüzyılda çok önem kazanmış, mubayaacılar ve bankaların sayısı artmış bulunuyordu. O kadar ki, 1763 yılına rastlayan bunalım sırasında Hamburg dan bir heyet Amsterdam a gelip oradaki tacirlerin malî saygınlıklarından yardım istemek zorunda kaldılar yılında, Amsterdam banker, tellâl ve borsacılar, düşmanlarına karşı müttefiklerini savunmak için birleşmek gereğini duyarak ilk kez olmak üzere aralarında bir komite kurdular yılına kadar bu komitenin çalışmaları önemli bir sonuç vermeden sürdü ve sonunda, o yıl içinde Effektin Sosyete adı ile oluşturulan yeni bir kurulun çaba ve girişimi sayesinde Amsterdam Borsası kesin bir refah dönemine girmiş bulundu. BUDAPEŞTE TİCARET VE MENKUL KIYMET BORSASI Budapeşte Borsası nın aslı, 1854 yılında buğday alım satımını sağlıklı bir kurala bağlamak üzere burada kurulmuş olan kurumdur. Bu kurum Macar Loyd Şirketi tarafından oluşturulmuş ve ülkenin ekonomik durumunun yükselmesine büyük yardımı olmuştur yılında çıkarılan yasa, Buda da bir ticaret borsasının kurulmasını öngörmekte idiyse de, Peşte ticaret odasının başvuru ve direnmesi üzerine ticari eşyadan başka, tedavüldeki kağıtlar ve özellikle Macaristan da çıkarılmış hisse senetleri ve tahvillerin alınıp satılmasında Peşte Borsası yetkili kılınmıştır. Budapeşte Borsası nın kesin kuruluşu resmî olarak ancak 1864 yılında çıkarılan tüzük ile belirlenip saptanmıştır. 18