fi SA LI I VE GÜVENL DERG S

Transkript

1

2 ÜÇ AYDA B R YAYIMLANIR ÜCRETS ZD R fl Sa l ve Güvenli i Genel Müdürlü ü Ad na Sahibi Erhan BATUR Sorumlu Yaz flleri Müdürü Dr. Rana GÜVEN Yay n Yönetmeni Mustafa B RBENL Yay n Kurulu Handan fien Demet ÜNVER Yaz flma Adresi nönü Bulvar No:42 Emek-ANKARA Tel: Fax: isggm@csgb.gov.tr TASARIM BASKI MAJ CENTER Macun Mah. 3. Cad. No: 2 (A Girifli) stanbul Yolu 6. Km. Yenimahalle-ANKARA Tel: Faks: Dergide yay mlanan yaz lar kaynak gösterilerek iktibas edilebilir. Yay nlanan yaz lardan do acak sorumluluk yazara aittir. SG ÇALIfiMA VE SOSYAL GÜVENL K BAKANLI I GENEL YAYIN NO: 146

3 Ç NDEK LER Ç NDEK LER 3 MADEN fiyerler NDE fi SA LI I VE GÜVENL HASAN SON 6 KAZA ÖNLEMEDE KAZA MAL YET HESAPLAMA MODEL N N ÖNEM TEVF K GÜYAGÜLER 10 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI AHMET MAHMUT KILIÇ - ÖZEN KILIÇ 16 MADEN filetmeler NDE fi KAZALARI VE KAZALARIN TEMEL NEDENLER MESUT ÖZTÜRK 24 MADEN filetmeler NDE GÜRÜLTÜ VE fiç SA LI I BRAH M ÇINAR - CEM fiensö ÜT 28 MADENC L N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI CEL L GÖRÜfiÜK 32 YERALTI MADEN filetmec L NDE MADENC BEL KEMERLER ERD NÇ GÜNAY 1

4 Ç NDEK LER Ç NDEK LER 35 MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI MADEN MÜHEND SLER ODASI 39 SOLUNAB L R TOZLARIN KR STAL YAPIDA SiO 2 ÇER KLER N N KANT TAT F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM LE BEL RLENMES DOÇ. DR. SUPH URAL 47 AÇIK MADEN filetmeler NDE VE KIRMA-ELEME TES SLER NDE P.M. (TOZ) N N NSAN VE ÇEVRE SA LI I R SKLER MESUT ANIL - N L YAPICI BAYRAM AL MERT - MEHMET TÜRKMENO LU 52 MADENC L K SEKTÖRÜNDE fi SA LI I VE GÜVENL N N GEL fit R LMES MUSTAFA B RBENL 55 MADENC L KTE ERGONOM ÖZLEM DEN Z ERATAK 61 Maden Yüksek Müh. MADENC L K SEKTÖRÜ VE R SK DE ERLEND RMES AL RIZA ERGUN 2

5 Hasan SON Maden Müh. Bafl fl Müfett fl MADEN fiyerler NDE fi SA LI I VE GÜVENL Sanayinin vazgeçilmez girdilerinden biri olan madenleri insanlar n hizmetine sunabilmek için çok çaba harcamak gerekmektedir. Yeryüzünün de iflik derinliklerinde bulunan madenler yeralt ve yer üstü iflletmecilik yöntemleri kullan larak ç kart lmaktad r. Gerek madenlerin ç kart lmas ve tafl nmas, gerekse de ifllenmesi s ras nda karfl m za ç kan en önemli hususlar n bafl nda çal flanlar n sa l güvenli i ve verimlilik gelmektedir. Yap lan araflt rmalar sonucu sa l k ve güvenlikle verimlilik aras nda çok yak n bir iliflki oldu u ortaya konmufltur. En güvenli çal flma yöntemlerinin en verimli yöntem oldu u, güvensiz çal flma yönteminin verimi düflürdü ü ve dolay s yla üretimin azalmas na neden oldu u art k bilinmektedir. 3

6 maden flyerler nde fl sa l ve güvenl Yap lan ifl ile çal flan n sa l ve güvenli i aras nda çok yak n bir iliflki oldu u çok eski devirlerden beri bilinmektedir. Ancak bu iliflki önceleri çok önemsenmezken, sanayinin geliflmeye bafllamas ile birlikte, ifl kazalar ve meslek hastal klar n n artmas sonucu çok ciddi olarak de erlendirilmeye bafllanm flt r. Dünyada sanayinin geliflmeye bafllad dönemlerde, madenlere ve özelliklede kömür madenine olan talebin artmas ile birlikte ve bu dönemde sadece üretimin düflünülmesi nedeniyle, bu sektördeki kazalar ve hastal klar yo un bir flekilde yaflanmaya ve toplumsal hayat etkilemeye bafllam flt r. Çok küçük yafllarda çocuklar hayatlar n kaybetmeye, sakat kalmaya ya da yaralanma sonucu ac çekmeye maruz kalm fllard r. Bu etkilenmeleri azaltabilmek için birtak m çal flmalar yap lmaya bafllanm fl ve bu kapsamda birtak m yasal düzenlemeler ve teknik tedbirler al nmaya bafllanm flt r. Dolay s yla dünyada oldu u gibi ülkemizde de ifl sa l ve güvenli i alan ndaki ilk çal flmalar madenlere yönelik olmufltur. fl sa l ve güvenli i konusunda gerekli tedbirler al nsa, gereken hassasiyet gösterilse ve herkes üzerine düflen görevi gere i gibi yerine getirse kazalar ve hastal klar çok büyük oranda düflecektir. Bu da çal flanlar n sa l ve güvenli inin korunmas ve verimlili in artmas demektir. Ülkemizde meydana gelen ifl kazalar ve meslek hastal klar n inceledi imizde; çal flan bafl na en fazla kazalar n ve hastal klar n meydana geldi i sektörlerin bafl nda madencili in geldi ini görmekteyiz y l istatistiklerini inceledi imizde her yüz maden iflçisinden 8 i yaralan rken, her yüz bin maden iflçisinden 113 ü hayat n kaybetmektedir. Say olarak ölümlerin en fazla yafland (2005 y l nda 290 adet) inflaat ifl kolunda ise her yüz bin iflçiden 31 i hayat n kaybetmifltir. Buna göre 2005 y l nda maden ifl kolunda meydana gelen ölümlü ifl kazalar n n inflaat ifl kolundaki ölümlü kazalara göre 3,6 kat daha fazla oldu unu görmekteyiz. Yine 2005 y l SSK istatistiklerine göre; ülkemizde meydana gelen ve tespit edilebilen meslek hastal klar n n yüzde 88 i maden ifl kolunda, bununda yüzde 98.7 si kömür madencili inde meydana gelmektedir. Maden ifl kollar n n ifl sa l ve güvenli i aç s ndan önem arz etmesinin nedenlerinden biri de zaman zaman meydana gelen grizu ve kömür tozu patlamalar, su bask nlar ve göçükler sonucu toplu ölümlerin meydana gelmesidir. Maden ifl kollar nda en fazla ölümle ve maluliyetle sonuçlanan ve incelenen ciddi kazalara bakt m zda, ölümle ve maliyetle sonuçlanan en çok kazan n kavlak düflmesi ve göçük sonucu meydana geldi i, daha sonra makine ve tezgâh kazalar ve bunlar da düflme ve elektrik kazalar izlemektedir. Buradan da madencilik sektöründe en çok dikkati çeken grizu ve kömür tozu patlamas sonucu meydana gelen kazalar n bu s ralamada çok afla larda oldu unu görmekteyiz. Ancak, bu durum, grizu ve kömür tozu patlamas sonucu meydana gelen kazalar n önemsiz addedildi i anlam na gelmemelidir. Çal flma hayat aç s ndan ifl kazas na ve meslek hastal na neden olan her olay önemlidir ve hassasiyetle incelenmelidir. Hatta art k sonunda ölüm ve yaralanma olmasa dahi iflyerlerinde meydana gelen ve ramak kala diye tabir etti imiz her olay incelenmeli ve de erlendirilmelidir. Maden iflyerleri çal flma flartlar aç s ndan en zor flartlara sahip iflyerlerindendir. Bu da bu iflyerlerinde ifl sa l ve güvenli i prensiplerinin uygulanmas ve takip edilmesi konusunda daha hassas ve dikkatli olunmas gerekti ini göstermektedir. E er madencilikteki bu zor flartlardan kaynaklanan riskleri iyi yönetemezsek meydana gelecek ifl kazalar n ve meslek hastal klar n azaltabilmemiz çok zor- 4

7 maden flyerler nde fl sa l ve güvenl Madencilik sektöründe ifl kazalar n n ve meslek hastal klar n n çok olmas n n nedenlerinden baz lar n flu flekilde s ralayabiliriz. flyerinin sürekli de iflmesi, Koruyucu malzeme kullan m na önem verilmemesi, Emniyetin maliyete tercih edilmesi, Çal flanlar n s k de iflmesi ve ifl sa l ve güvenli i konusunda e itim eksikli i, Vardiyalarda yeterli denetim yap lmamas, Periyodik sa l k kontrolleri ve teknik kontrollerin düzenli yap lmamas, Çal flma alan n n genifl ve da n k olmas. Ülkemiz topraklar nda bin y ldan daha uzun süredir madencilik yap ld bilinmektedir. Ancak, 1829 y l nda Zonguldak tafl kömürünün bulunmas ve yo un olarak insanlar n bu sektörde çal flmaya bafllamas ile birlikte ifl kazalar nda ve meslek hastal klar nda da büyük art fllar meydana gelmifltir. Bunu önleyebilmek için birtak m teknik önlemler ve yasal düzenlemeler yap lmaya bafllanm flt r. Ülkemizdeki ifl sa l ve güvenli i alan ndaki ilk yasal düzenlemelerden olan Dilaver Pafla Nizamnamesi (1865) y l nda yay mlanm flt r. Daha sonra 1869 y l nda yay mlanan Madin Nizamnamesi, 1921 y l nda yay mlanan Ere li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun da yine madenlerde çal flanlar n sa l k ve güvenliklerini korumaya yönelik yasal düzenlemelerdir. Bugün madenlerde ifl sa l ve güvenli i ile ilgili olarak birçok yasal düzenleme bulunmaktad r. Ancak, bu konuda en fazla baflvurulan yasal düzenleme 1984 y l nda yürürlü e giren Maden ve Tafl Ocaklar ile Tünel Yap m nda Al nacak flçi Sa l ve fl Güvenli i Önlemlerine liflkin Tüzük ve Avrupa Birli i Direktifleri esas al narak haz rlanan ve 2004 y l nda yürürlü e giren Yeralt ve Yer Üstü Maden flletmelerinde Sa l k ve Güvenlik fiartlar Yönetmeli i dir. dur. Bu durumda da çal flanlar n sa l ve güvenli inin korunmas tesadüflere kal r. Ancak, dünyada bu alanda geliflen teknolojiyi, bilimsel yöntemleri ve iyi uygulama örneklerini çok iyi takip eder, bunlar maden iflletmelerinde uygularsak ve çal flanlar gere i gibi e itirsek bu alandaki iyileflmeler çok daha h zl olacakt r. Bunun için de gerek devlet olarak, gerek iflveren olarak ve gerekse de çal flanlar olarak bu konularda üzerimize düflen görevleri yerine getirmemiz gerekmektedir. AB Direktifleri esas al narak haz rlanan gerek bu yönetmelik gerekse di er yönetmeliklerle; Risk De erlendirmesi, Çal flanlar n Kat l m, Uzman Katk s Sa lanmas, Çal flanlar n Bilgilendirilmesi, Çal flanlar n E itimi, Koruma Önleme Anlay fl konular daha önem kazanm flt r. Bu yeniliklerin iflyerlerinde uygulanmas ile ifl kazalar ve meslek hastal klar konusunda önemli ad mlar at lm fl olacakt r. 5

8 Tevf k Güyagüler Prof. Dr. Maden Mühend Sl Bölümü, ODTÜ, Ankara KAZA ÖNLEMEDE KAZA MAL YET HESAPLAMA MODEL N N ÖNEM 1.Girifl Ülkemizin, madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar aç s ndan dünya ülkeleri aras nda üst s ralarda oldu u konuya iliflkin yap lan istatistiklerden anlafl lmaktad r. ABD de, 2006 y l nda madencinin çal flt 1400 kömür oca nda 1150 milyon ton kömür üretilmesine karfl n grizu patlamalar nedeniyle y llar aras can kayb olmam fl, y llar aras befl patlamada 37 kifli yaflam n yitirmifltir. 1 Ülkemiz madencilik sektöründe ise baflta grizu patlamalar olmak üzere kazalarda her y l binlerce kifli yaralanmakta, yüzlerce kifli ölmekte ve yine yüzlerce kifli malül kalmaktad r. Bu kadar çok kazan n meydana geldi i madencilik sektöründe kazan n maliyetiyle ilgili bir bilgiye ulafl lamamas büyük bir eksikliktir. Bu durum, konunun önemini ve üzerinde önemle durulmas n n gerekli oldu unu göstermektedir. Kazalar n ve meslek hastal klar n n azalt lmas için yap lmas gereken çal flmalar üç ana bafll k alt nda toplamak mümkündür. Birincisi, madencilik mevzuat n n modern madencilikte kullan lan düzeye getirmek ve mevzuat n iflyerlerinde 6

9 KAZA ÖNLEMEDE KAZA MAL YET HESAPLAMA MODEL N N ÖNEM tam olarak uygulanmas n sa lamak, ikincisi kazalar n en çok meydana geldi i iflletmelerden bafllamak üzere, modern kaza önleme yöntemlerinin uygulanmas na bafllanmas, ve üçüncü olarak Kaza Maliyet Hesaplama Modeli nin uygulamaya sokulmas olarak s ralanabilir. Genel anlamda, kaza önleme programlar ile birlikte kaza maliyetlerinin de dikkate al nmas hem maden iflletmesi hem de ülke ekonomisi aç s ndan önemlidir. 2. Güvenli Bir flyeri Oluflturman n Önemi flçi sa l n n korunmas ndaki amaç sadece ifl kazas ve meslek hastal klar ndan korunmak olmamal d r. Sanayileflmifl ülkelerde çal flanlar n sa l kl, baflka bir deyiflle iflçilerin bedenen ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olmalar hedeflenmifltir. Çal flanlar n Tam bir iyilik hali içinde olmalar n n ifl kazalar ve meslek hastal klar n n önlenmesinde çok önemli bir faktör oldu u bilinen bir gerçektir. Sa l kla ilgili parametreler kifliye ba l özellikler ve çevre faktörlerinin kombinasyonudur. Kifliye ba l özelliklere örnek olarak, iflçinin bünye yap s, iflleyifli, de iflen koflullara adaptasyonu ve reaksiyonlar verilebilir. Bu kiflisel özellikler; kal t m, beslenme, e itim ve yaflant gibi faktörlerden etkilenebilmektedir. Çevresel faktörler; fiziksel çevre, biyolojik çevre, sosyal ve ekonomik çevre ile psikolojik çevre olarak s n fland r labilir. Görüldü ü gibi, kiflisel özellikler ve çevre faktörleri birbiriyle etkileflim halindedir. Bu etkileflim bafll bafl na bir sistem dinami i konusudur. Bu konuda yap lan sistem analizi çal flmalar ndaki amaç bu kriterlerin etkileflimini daha kolay görebilmektir. Böylesine çok parametrenin iç içe oldu u flçi sa l ve güvenli i ( SG) konusunda iyi haz rlanm fl bir yönetim arac program kullan lmal d r. SG ye iliflkin konular içinde çevresel faktörler, ilgili yasa, tüzük, yönetmelik, anlaflma ve sözleflmeler ile tan mlanm flt r. Kifliye ba l özellikler içinde kazanç, verim, üretim güvenli i ve e itim gibi faktörler yer almaktad r. Bu faktörlerden biri olan verim ve kazanç do rudan kaza maliyetleri ile iliflkilidir. Bu nedenle, Kaza Maliyet Hesaplama Modeli nin oluflturulup kullan lmas n n büyük önemi bulunmaktad r. 7

10 KAZA ÖNLEMEDE KAZA MAL YET HESAPLAMA MODEL N N ÖNEM 3. Kaza Maliyet Hesaplama Modeli 3.1. Kaza Maliyetinin Önemi Kazalar n önlenmesine iliflkin çal flmalar yap l rken kaza maliyetleri göz önünde tutulmal d r. SG yi sa lamak için yap lan yeterli bir harcama kaza olas l n n azalmas na, dolay s ile, birim üretim maliyetinin azalmas na, baflka bir deyiflle kâr n fazla olmas na neden olacakt r 2. Geliflmifl ülkelerde kaza maliyetlerini an nda hesaplayan, kaza maliyet hesaplama modelleri kullan lmaktad r. Yap lan çal flmalar, genel olarak kaza maliyetinin o kazan n olmamas için yap lmas gerekli harcamadan daha fazla oldu unu göstermifltir. Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistiklerinden kazalar nedeniyle iflgücü kayb n ve bu kayba tekabül eden parasal de eri bulmak mümkündür. Ancak kazalar n gerçek maliyetlerini bulmak için detayl analizlere girmek zorunludur. Yap lan bir araflt rmada, ABD de ölümsüz ve ölümlü kazalar n ortalama maliyetlerinin s ras yla $ ve $ aras nda oldu u belirlenmifltir Kaza Maliyetleri Bilindi i gibi, kaza maliyetleri do rudan ve dolayl olmak üzere iki gruba ayr lmaktad r. Kaza maliyetini oluflturan do rudan masraflar, kiflisel gelirdeki kay plar, devlet ya da kurum, kurulufllarca ödenen tazminatlar, kazal n n ölmesi ya da daimi malul kalmas durumunda efli ve çocuklar için yap lacak ödemeler, t bbi müdahale ve tedavi masraflar olarak s ralanabilir. Kaza yerinde oluflacak olan ortam nedeniyle üretimin azalmas, tekrar kaza olmas olas l n n artmas, kazal n n ölmesi durumunda yerine uygun eleman bulunamamas, verimlilik ve performans n düflmesi, makine-ekipman n hasar görmesi durumunda yap lan masraflar, kaza inceleme, rapor vb. için harcanan zamana tekabül eden masraflar vb. tümü dolayl kaza maliyetini oluflturacakt r. Araflt rmalar dolayl masraflar n do rudan maliyetin 4-10 kat civar nda oldu unu göstermifltir. Bu nedenle kaza maliyeti hesaplamalar nda dolayl harcamalar mutlaka hesaba kat lmal d r Modelin Oluflturulmas Bafllang çta model, a r yaralanmalara t bbi müdahale ve tedavi harcamalar ile devlet ve/veya kurumlar n tazminat miktarlar n içerebilir. kinci aflamada model, rapor edilen tüm kazalar n kaza maliyetlerini hesaplayacak flekilde gelifltirilebilir. Bu model daha sonra tüm kaza maliyetlerini do rudan, dolayl hesaplanan bir model haline getirilebilir. Benzer flekilde meslek hastal klar maliyetlerini hesaplayan bir model oluflturmak da mümkündür. lk t bbi müdahale maliyeti ilk yard m ve yaran n tedavi için yap lan masraflar olarak hesaplanabilir. Uzun süreli tedavi gerektiren kronik durumlar ve rehabilitasyon süreleri ayr ca dikkate al nmal d r.vücudun bir parças n n hasar görmesi nedeniyle oluflan harcamalar vücudun kazalanan k sm na ba l olarak de iflebilir. Örne in el parma n n k r lmas ile kol k r lmas n n tedavisi için yap lan harcamalar farkl olacakt r. Zaman içinde belli bir organ için kaza maliyet da l mlar n belirlemek mümkün olabilir. statistik yöntemlerle bu da l mlar n elde edilmesi modelin hassasiyetini artt racakt r. 8

11 KAZA ÖNLEMEDE KAZA MAL YET HESAPLAMA MODEL N N ÖNEM Yaralanmalar hafif, orta ve a r olarak s n fland rd ktan sonra, e er geçmifl kazalar için yap lan harcamalar mevcut ise her üç tür kaza için t bbi müdahale maliyet da l mlar n belirlemek mümkün olabilir. Da l mlar belirlendikten sonra, sadece kaza türünü belirlemek suretiyle, t bbi harcamalar için kaza maliyeti kolayl kla bulunabilecektir. Modeller belirlenirken uygulanan t bbi yöntem, yaral n n hastanede geçirdi i süre hastaneden ç kt ktan sonra t bbi kontrole girme say s gibi ifllemler parasal de ere çevrilmelidir. 5. Sonuç Sonuç olarak, kaza önleme programlar mutlaka kaza maliyetleri ile birlikte düflünülmeli ve ISG nin iyilefltirilmesi konusunda flçi Sa l ve fl Güvenli i Yönetim Arac program oluflturulmal d r. Kaza maliyet hesaplamalar bu Yönetim Arac içinde de erlendirilebilir. Bu kapsam içinde madencilik mevzuat n n iyilefltirilmesi, tam olarak uygulanmas, modern kaza önleme yöntemlerinin uygulanmas, ve kaza maliyetlerinin hesaplanabilmesi ülkemizdeki ifl kazalar ve meslek hastal klar n n azalmas n sa layacakt r. Kaza sonucu ölüm veya kal c maluliyet durumu olmas halinde iflçiye ve/veya kazazedenin varislerine tazminat ödenmekte ve maafl ba lanmaktad r. Model bu tazminat ve/veya yak nlar na ba lanan ayl k ödemeleri de içermelidir. Kaza Maliyet Hesaplama Modeli oluflturulduktan sonra mutlaka modelin güvenilebilirli i denenmelidir. Bunun için belli say da (örne in 10) ölümlü ve ölümsüz kaza örnek al narak bunlar n gerçek maliyetleri ile modelden bulunan maliyetleri karfl laflt r l p modelin güvenilebilirli i denenebilir. E er aradaki fark, belli bir aral k içine düflerse modelin do rulu u saptanm fl olacakt r. Bu aral n s n r de erleri, istatistik da l mlar ndan yararlan larak bulunabilir. Kaza Maliyeti Hesaplama Yöntemi Modeli halen geliflmifl ülkelerce kullan lmaktad r. Örne in A.B.D de ölümsüz ve ölümlü kazalar için ayr modeller oluflturulmufltur. Amerika da yaralanmalarla sonuçlanan kaza için devletin ya da kurumun ödedi i tazminat miktar matematiksel model kullan larak hesaplanabilir. Ülkemizin de bir an önce Kaza Maliyet Hesaplama Modeli ni gelifltirip uygulamaya geçirmesi hem ISG aç s ndan iyilefltirmeye neden olaca, hem de kaza ve meslek hastal klar n önleme aç s ndan yararl olaca nedeniyle büyük önem tafl maktad r. Kaza önleme çal flmalar üretim ve verimlili i artt raca gibi iflçi-iflveren aras ndaki iliflkiyi de iyilefltirecektir. Kaza meydana geldikten sonra harcamalar n, kaza öncesi ifl yerini güvenli hale getirmek için harcanmas gereken paradan daha çok oldu u gerçe i unutulmamal d r. flçilerin güvenli ve sa l kl bir ortamda çal flabilmelerinin onlar n en do al haklar oldu u kabul edilmelidir.. Kaynaklar 1. Gürtunca,R.G., J.A., Recent development in coal mining safety in the United States Proceeding of the 20th. International Mining Congress of Turkey, The Chamber of Mining Engineering Sociaty of Turkey, pp.3-12 Ankara, Bozkurt,R., Application of modern accident prevention techniques to OAL Mines, M.Sc. Thesis, Mining Engineering Department, METU, pp: 89, Ary,T.S., Productivity of safety, American Mining Journal, Vol:75, No:9, pp:14-15, Güyagüler,T., Karakafl,A., Güngör,A., Occupational Health and Safety in Mining Industry, Mining Engineering Department, METU, Ankara, 2005, 9

12 AHMET MAHMUT KILIÇ ÖZEN KILIÇ Doç. Dr. ç.ü. Müh. M M. FAK. MADEN MÜH. BLM Ö R. GÖR. DR. Ç. Ü. MÜH. M M. FAK. MADEN MÜH. BLM MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI ÖZET flyerleri çeflitli sa l k ve güvenlik tehlikelerinin bulundu u ortamlard r. fl sa l ve ifl güvenli i sorunlar n n çözüme kavuflturulmas na yönelik önlemlerin gelifltirilmesi çal flmalar birçok bilim dal n yak ndan ilgilendirmektedir. Bu çal flmalar n temelini ise üretim sürecinin gere i olarak mühendislik bilgileri oluflturmaktad r. Uluslararas Çal flma Teflkilat yay nlar nda, dünyada her y l 1.2 milyon insan n ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu hayat n kaybederken, 160 milyon çal flan n ise ifl kazalar ve meslek hastal klar dolay s yla yaraland ve hastaland belirtilmektedir. Yine ayn kaynaklar endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin bu ülkelerin Gayri Safi Milli Has lalar n n % 1'i ile % 3'ü aras nda de iflti i belirtilmektedir. Maden iflletmelerinde de durum bundan farkl de ildir. Ülkemizde her y l maden iflletmelerinde ve madencilik sektörüne ba l çeflitli sektörlerde ifl kazalar meydana gelmekte ve sektör ölümlü ifl kazalar ndan bafl çekmektedir. Bu çal flma kapsam nda ülkemizde genel çerçevede madencilik sektöründeki ifl sa l ve ifl güvenli i sorunu ortaya konulmufl ve genel bir de erlendirilmesi yap lm flt r. Anahtar Kelimeler: Maden flletmesi, flçi Sa l, fl Kazalar, Risk Analizi. 1. G R fi H zl teknolojik geliflmeler; bir yandan insan n refah na hizmet ederken, öte yandan insan hayat ve çevre için tehlikeleri de beraberinde getirmektedir. Özellikle sanayileflmenin ve yeni üretim yöntemlerinin ön plana ç kt 20 nci yüzy l, yo un makineleflme ve üretim sürecine giren binlerce kimyasal maddenin neden oldu u ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu ölümler ve uzuv kay plar n n yo unlaflt bir yüzy l olmufltur. Üretim sürecine giren her yeni madde, her yeni makine, araç ve gereç, insan sa l, iflyeri güvenli i, çevre sa l ve çevre güvenli i için tehdit oluflturmaktad r. Bir bak ma yükselen refah n faturas ; insanl a ifl kazalar, meslek hastal klar ve çevre kirlenmesi olarak kesilmektedir. flçilerin sa l n n korunmas ve gelifltirilmesi, toplumun sa l na yönelik çal flmalar içinde önemli ve vazgeçilmez bir yer tutmaktad r. Bunda iflçilerin nüfusun içinde genifl yer kaplamalar n n ve toplumun en örgütlü kesimi olmalar n n etkisi büyüktür. Nitekim iflçi sa l uygulamalar n n baflar s da, iflçilerin bu örgütlü güçlerini kullanabilmeleri ile yak ndan ilgilidir 1. fl Sa l ve Güvenli i politikalar, uygulamalar ve kültürü çal flma yaflam n n en temel unsurlar ndan biridir. fl Sa l ve Güvenli i alan ile ilgili mevzuat, uygulamalar ve istatistikler; temel insan haklar ve çal flma yaflam ile ilgili göstergelerin önemli bir bilefleni olmakta ve ülkelerin geliflmifllik düzeyinin belirlenmesinde do al olarak ana unsurlardan biri haline gel- 10

13 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI mektedir. Ça dafl toplumlar, insana ve çal flana de er vererek, çal flma hayat n daha insanc l bir hale getirerek, yaflam kalitesini yükselterek hedeflerine ulaflmaktad rlar. Bu çerçevede çal flanlar, teknolojik geliflmelerin olumsuz etkilerinden korumak, geliflmiflli i hedef alan toplumlar n bafll ca amaçlar aras ndad r 2. fl sa l ve güvenli i alan nda ülkemiz, geçmiflten gelen 100 y l aflk n bir mevzuat ve uygulamaya sahiptir. Çok say da kanun, tüzük, yönetmelik vb. den oluflan bu karmafl k mevzuat; özellikle 4857 say l fl Kanunu haz rl k çal flmalar ve Avrupa Birli i ne sundu umuz Ulusal Program da yer verilen mevzuat uyum taahhütleri çerçevesinde yeniden ele al nm fl, hatta AB normlar na birebir uygun hale getirilerek pek ço u yürürlü e konulmufltur 3. fl kazalar, ayn zamanda toplum, iflveren kurulufllar ve yaralanan kifliler aç s ndan ekonomik öneme sahiptir. Toplum seviyesinde maliyetler dikkate de erdir. Ancak, sa l k ve sigorta gibi sistemlerin farkl parçalar nda olufltuklar ndan bu maliyetlerin ayr flt r l p hesaplanmas oldukça güçtür. Yaflama hakk en temel insan hakk d r. ILO kaynaklar na göre her y l 1.2 milyon kad n ve erkek ifl kazalar ve meslek hastal klar dolay s yla hayat n kaybetmektedir. Yine ayn kaynaklara göre; her y l 250 milyon insan ifl kazalar, 160 milyon insan ise meslek hastal klar sonucu ortaya ç kan zararlara maruz kalmaktad r. Daha sa l kl ve daha güvenli iflyeri ortam, daha verimli bir çal flman n da ön kofluludur. Baz kaynaklarca, endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin, bu ülkelerin Gayr Safi Milli Hâs lalar n n %1 i ila %3 ü oran nda de iflti i belirtilmektedir. Ülkemizde ise en iyimser yaklafl mla, ifl kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin y lda 4 katrilyon YTL olaca tahmin edilebilir. Bu rakamlardan da anlafl laca üzere, ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu maddi ve manevi kay plar, ülke ekonomisi aç s ndan fevkalade önemli boyutlara ulaflmaktad r. Bu nedenle ülkemizde de ifl sa l ve güvenli i alan nda çok ciddi tedbirlerin al nmas mecburiyeti vard r 4. Sosyal Sigortalar Kurumu istatistiklerine göre 2005 y l nda ifl kazas, 519 meslek hastal vakas meydana gelmifl, bunlar n s ölümle sonuçlanm flt r (fiekil 1 ve 2) y l nda ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu kaybedilen ifl günü say s ise, dir (fiekil 3). Bu rakamlar n yan s ra SSK istatistiklerine yans mayan ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu kay plar da ayr ca dikkate al nmal d r 5. YILLAR fi KAZASI SAYISI fiekil 1. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda meydana gelen ifl kazalar say s 5 11

14 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI Bu rakamlardan da anlafl laca üzere, ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu maddi ve manevi kay plar, ülke ekonomisi aç s ndan fevkalade önemli boyutlara ulaflmaktad r. Bu nedenle ülkemizde de ifl sa l ve güvenli i alan nda di er sektörlerle birlikte madencilik alan nda da çok ciddi tedbirlerin al nmas mecburiyeti vard r ÖLEN K fi SAYISI fl Kazas Sonucu Meslek Hastal klar Sonucu YILLAR fiekil 2. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda meydana gelen ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu ölen birey say s 5 YILLAR fi KAZASI SONUCU MEYDANA GELEN fi GÜNÜ KAYBI fiekil 3. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda ifl kazas ve meslek hastal klar sonucu kaybedilen ifl günü say lar 5 12

15 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI 2. fi SA LI I VE GÜVENL NDE R SK DE ERLEND R LMES VE R SK YÖNET M flyerleri çeflitli sa l k ve güvenlik tehlikelerinin bulundu- u ortamlard r. fl sa l profesyonellerinin amac ise çal - flanlar n sa l n korumak ve güvence alt na almakt r. Bu yaklafl m, hastalanan veya kaza geçirenlerin tedavisinden daha öncelikli ve önemlidir. Zira bu flekilde hastal k ve yaralanmalar n önüne geçilmesi amaçlanmaktad r. Çal flma hayat ndan kaynaklanan bir hastal k veya yaralanma meydana geldikten sonra da kiflinin tekrar sa l na kavuflturulmas amac ile çaba gösterilebilir. Ancak sa l k sorunlar n n meydana gelmesinin önlenmesi, hem sa l koruma aç s ndan hem de insanc l aç dan önemlidir. Ayr ca sa l k sorunlar n n önlenmesi ekonomik aç dan da yararl d r. Hastal k ve yaralanma meydana geldikten sonra tan ve tedavi için bazen yüklü miktarlarda harcama yap lmas gerekebilir. Oysa koruyucu yaklafl mlar ço u kez küçük maliyetlerle sa lanabilmektedir 6. Ortamda bulunan faktörlerin de erlendirilmesi anlam na gelen risk de erlendirilmesi bir dizi teknik çal flmay gerektirir. Öncelikle iflyeri ortam nda hangi tür risk faktörlerinin var oldu u belirlenmeli, daha sonra bu faktörlerin düzeyi saptanmal ve bu faktörlerin iflyerinde kimleri etkiledi i konular de erlendirilmelidir. Risk de erlendirme çal flmalar 4 aflamada yerine getirilir 6 : (1) Tehlikenin tan mlanmas (hazard identification): Bu aflamada iflyerinde sa l k üzerinde olumsuz etki yapabilecek (s cakl k, gürültü, toz, tahrifl edici bir madde, fena koku vb.) bir durumun söz konusu olup olmad de erlendirilir. Bu de erlendirme için genel bilgi kaynaklar ndan yararlan labilece i gibi, iflyerinde h zla yap lacak incelemeler yolu ile de bu konuda fikir sahibi olmak mümkündür. flyerindeki incelemeler s ras nda iflyeri yöneticileri ve çal flanlarla görüflülmek suretiyle bilgi al nabilir, veya iflyerindeki kay tlar incelenerek fikir edinilebilir. Bu incelemeler sonucunda iflyerinde herhangi tehlikeli bir durumun veya faktörün bulundu u sonucuna ulafl l rsa di er aflamalara geçilir 7. (2) Maruziyetin de erlendirilmesi (exposure assessment): Çal flanlar n iflyerindeki faktörlerden ne düzeyde etkilendiklerini ortaya koymak için ölçümler yap l r. Bu ölçümler iflyeri ortam nda yap labildi i gibi (environmental assessment) çal flanlar n vücutlar nda da baz de erlendirmeler (biologic assessment) yap labilir. Gürültü, radyasyon, s cakl k gibi fiziksel faktörler konusunda iflyeri ortam nda yap lan do rudan ölçümler yolu ile fikir edinilir. Tozlar, kimyasal maddeler vs. ile ilgili de erlendirmeler ise iflyeri ortam havas ndan al nan örnekler üzerinde yap l r. flyeri ortam nda de- erlendirme yap lmas daha pratiktir. Bununla birlikte bazen etkilenme düzeyi çal flanlarda kan, idrar, nefes vb. ölçümler fleklinde de yap labilir. Kanda, idrarda kurflun düzeyi veya idrarda fenol düzeyinin saptanmas, nefeste benzen ölçümü gibi örnekler s k kullan lan yaklafl mlard r 8. (3) Doz-cevap iliflkisinin incelenmesi (dose-response relationship): Risk faktörünün iflyeri ortam nda veya çal flanlar n vücutlar ndaki düzeyinin saptanmas ndan sonra, etkenin dozuna ba l olarak etkilenmenin ne ölçüde de iflti i konusunun incelenmesi gerekir. Bu amaçla yap lacak çal flmalarda hem iflyeri ortam ndaki düzeyler, hem de çal flanlarda yap lan biyolojik ölçümlerin sonuçlar bir arada de erlendirilir. Etkilenilen faktörün düzeyi artt kça, yol açt olumsuzlu un da artmakta oldu u sonucuna var l r. Bu çal flmalar sonucunda herhangi olumsuz etkiye yol açmayan düzey (NOAEL; No Observed Adverse Effect Level) ile olumsuz etkilere yol açan en düflük düzey (LOAEL; Lowest Observed Adverse Effect Level) fleklinde de erlendirmeler yap l r. Bu de erlendirmelerin sonuçlar ndan yararlan larak da izin verilen s n r de erler (permissible level) gelifltirilir 9. (4) Riskin karakterizasyonu (risk characterization): Risk de erlendirilmesi çal flmalar nda ulafl lmas gereken nokta riskin karakterize edilmesidir. Sonuç olarak iflyerinde hangi tür risk etmenlerinin bulundu u, bu etmenlerin kaç kifliyi ve hangi düzeylerde etkiledi i fleklinde kararlara ulafl l r. Bu etkilenmeye ba l olarak iflyerinde gelecekte kaç kiflinin ne tür sa l k sorunlar ile karfl laflma olas l n n bulundu u veya çal flan bir kiflinin yaflam boyunca belirli bir sa l k sorunu ile karfl laflma olas l n n ne kadar oldu u fleklinde tahminler yap l r. Bu tahminleri yapabilmek için önceki aflamalarda elde edilen bilgilerin hatas z ve güvenilir olmas gereklidir. Bu nedenle risk de erlendirme çal flmalar n n her aflamas nda titizlikle çal fl lmas gereklidir. Risk karakterizasyonunda say - lan tahminler iflyerinde çal flanlar aç s ndan yap labildi i gibi, çevrede yaflayanlar ve genel toplum aç s ndan da yap labilir MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE GÜVENL Ülkemiz ve Dünyan n uzun y llardan beri muzdarip oldu- u, milyonlarca insan n yaflam na mal olan veya sakat b rakan, ciddi ekonomik y k mlarla sonuçlanan, ifl kazalar ve meslek hastal klar, çal flma yaflam n n artarak devam eden önemli bir sorunu olarak varl n devam ettirmektedir. H zl geliflen bilim, teknoloji, kalk nma ve sanayileflme süreçlerinin madencilik sektöründe, çal flma yaflam ve ifl sa l -, güvenli i süreçlerine aynen yans d söylenemez. Üretim alanlar n n yetersiz ve olumsuz koflullar, çal flanlar n en temel hakk olan sa l kl ve güvenli çal flma hakk n tehdit etmektedir. fl kazalar nda meydana gelen ölümlerde ilk s ray inflaat sektörü, ikinci s ray nakliyat, üçüncü s ray da kömür madencili i almaktad r. Bu rakamlara kay t d fl iflçi çal flt ran iflyerlerinde gerçekleflen ifl kazalar dahil de ildir 11. Günümüz flartlar nda yürütülen madencilik faaliyetleri geliflmifl teknoloji makineleri ile yap lmaktad r. Bu makinelerin kullan m ifl verimini art rmakla beraber makinelere ba l olarak ya da türevlerinde oluflabilecek ifl kazalar n n mey- 13

16 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI dana gelmesi bak m ndan üretimle beraber baz ifl kay plar n da karfl m za ç karmaktad r. Bu durumda elde edilen verilerin donan mlar n do ru olarak ve belirlenmifl olan mevzuatlara uygun olarak kullan lmas gerekmektedir. Bununla beraber iflçi bilgilendirilmesi, iflveren bilgilendirilmesi gibi konular n giderilmesi ve yap lacak olan çal flmalar n bu eksende yürütülmesinde fayda olacakt r. Ayn eksende yürütülecek olan çal flmalar n ifl verimini artt raca kuflkusuzdur y l içerisinde madenlerde (Kömür Madencili i, Kömürden Gayri Madenler, Tafl-Kil-Kum Ocaklar ve Metal Olmayan Di er Madenlerin stihrac ) gerçekleflen toplam ifl kazas say s 6.401, 2004 y l içerisinde ve 2005 y l nda olarak gerçekleflmifltir (fiekil 4). Bu kazalar sonucunda, 2003 y l nda 81, 2004 y l nda 68 ve 2005 y l nda 116 madenci hayat n kaybetmifltir (fiekil 5). Bu verilere göre, madenlerde meydana gelen ifl kazalar n n, toplam ifl kazas say s na oran, 2003 y l nda % 8,35, 2004 y l nda % 7,60 ve 2005 y l nda % 9,31 olarak gerçekleflmifltir. Ölüm oranlar na bak ld nda ise, 2003 y l nda ifl kazas sonucu ölümlerin % 10 u, 2004 y l nda % 8,09 u ve 2005 y l nda ise % 10,82 si madenlerde meydana gelmifltir (fiekil 6) YILLAR fiekil 4. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar say s fi KAZASI SAYISI YILLAR fiekil 5. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar sonucu ölen birey say s 5 fi KAZASI SONUCU ÖLEN K fi SAYISI fiekil 6. SSK verilerine göre Türkiye de y llar aras nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazas ve ölümlerin toplam ifl kazas ve ölümlere oran 5 ORAN % Madenlerde yaflanan tüm ifl kazalar - n n yaklafl k olarak % kömür 0 madencili inde (Linyit ve taflkömürü birlikte) meydana gelmektedir. Rakamlar, y l nda maden kazas n n sinin, 2004 y l nda kazan n in ve 2005 y l nda ise kazan n, Kaza Oran Ölüm Oran YILLAR in kömür üretimi s ras nda ve büyük ço unlukla da yeralt iflletmelerinde meydana geldi ini göstermektedir. Ay- n y llarda s rayla 53, 38 ve 77 madenci kömür ocaklar nda meydana gelen grizu patlamas, göçük, yang n, gaz zehirlenmesi ve benzeri nedenlerle hayat n kaybetmifltir. Özellikle madencilik sektöründe yaflanan kazalar incelendi inde, madenin özel

17 MADEN filetmeler NDE fi SA LI I VE fi GÜVENL SORUNLARI liklerine uygun olan iflletme yöntemlerinin seçilmedi i ve yeralt madencili inde güvenli bir çal flma ortam n n yarat lmas nda olmazsa olmaz unsurlar olan havaland rma, tahkimat ve nakliyat projelerinden birinin veya birkaç n n eksik ya da hatal yap ld gözlenmektedir. Bu sorunlara yukarda bahsetti imiz sorunlarda eklendi inde, kazalara davetiye ç - kar lmaktad r. Ülkemizdeki madencilik kamu kurum ve kurulufllar n n bu bilgi ve deneyime ulaflmas uzun y llar gerektirmifltir. Ancak, 80 li y llar n bafl ndan itibaren uygulanan yanl fl politikalar, ülke madencili ini küçültmüfl; madencilik bilgi ve deneyim birikimini da tm fl ve da tmaya da devam etmektedir. Bu birikim ve deneyime sahip olan kurum ve kurulufllar yerine, üretimin teknik ve alt yap olarak yetersiz, deneyim ve uzmanlaflman n olmad kifli ve flirketlere b rak lmas, buna ek olarak denetimin de yeterli ve etkin bir biçimde yap lamamas kazalar beraberinde getirmektedir SONUÇLAR Ne yaz k ki ifl kazalar n n özellikle madencilik ve inflaat sektörü baflta olmak üzere ülkemize verdi i zarar, maalesef san landan çok daha büyük boyutlara ulaflm fl bir durumdad r. Ulusal ölçekte var olan yap n n; kazalar n önlenmesi için gerekli risk haritalar n ç karmas, gerekli planlamalar ve e itimleri koordine etmesi, ilgili yasa ve yönetmelikleri tekrar gözden geçirerek sahan n ihtiyaçlar na uygun olarak yeniden düzenlemesi ve ifl güvenli i kültürünün gelifltirilmesi için çal flmalar yapmas gerekmektedir. fl sa l ve ifl güvenli iyle ilgili olarak, devlet, denetim görevini eksiksiz yerine getirmelidir. Bu konuda gerekli yap lanmalar vakit geçirilmeden sa lanmas bir zorunluluktur. Ayr ca, meslek odalar n n, yasal haklar göz önüne al narak, mesleki denetim yapmalar n n önündeki engeller acil ve h zl olarak kald - r lmal d r. Türkiye de özellikle ifl kazalar ve meslek hastal klar n n bafl çekti i madencilik sektöründe ifl sa l ve ifl güvenli iyle ilgili gerekli yasal düzenleme ve önlemler al narak, bu konudaki yasa ve yönetmelikler geliflmifl ülkeler seviyesine ç kar lmal d r. Bu yap lmad taktirde madencilik sektöründe görülen ifl sa l - ve ifl güvenli i problemleri süreklili ini koruyacak ve artarak devam edecektir. KAYNAKÇA 1. Gökp nar, flçi sa l, ifl güvenli inin temel ilkeleri. SG fl Sa l ve Güvenli i Dergisi, Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, fl Sa l ve Güvenli i Genel Müdürlü ü, Say, 19 Y l, 4, May s-haziran 2004, Sayfa: Hughes, P. and Ferrett, E., Introduction to Health and Safety. 3. Özk l ç, Ö., fl Sa l ve Güvenli i Yönetim Sistemleri ve Risk De erlendirme Metodolojileri. T SK Yay nlar, No:246, Ankara. 4. Güney, B., 2006, fl Kazalar, Marksist Tutum, May s 2006 No: T.C. Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, 2006 y l SSK statistikleri, Ankara. 6. Bilir, N., fl Sa l ve Güvenli inde Ça dafl Bir Yaklafl m: Risk De erlendirilmesi ve Risk Yönetimi. SG fl Sa l ve Güvenli i Dergisi, Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl, fl Sa l ve Güvenli i Genel Müdürlü ü, Say, 25 Y l, 5, May s-haziran 2005, Sayfa: Bilir, N., Y ld z A.N., fl Sa l ve Güvenli i. Hacetepe Üniversitesi Yay nlar, Ankara, Geneva, O., Encyclopedia of Occupational Health and Safety; II. 9. H. A. Waldron, H.A., Edling C., Occupational Health Practice. Oxford University Press, London, Detels,R., McEwen J.,Beaglehole R., Tanaka H., Oxford Textbook of public Health. Oxford University Press, Torun M. & Do an C., Türkiye fl Kazalar statistikleri Maden Kazalar ve Karfl laflt rmal De erlendirilmesi Maden flletmelerinde fl Sa l Ve Güvenli i Sempozyumu, Bildiriler Kitab, Mart, 1-9, Adana, Gümüfl A. & Bilen N., fl Sa l ve fl Güvenli inin Ocak Üretimine Etkisi. Maden flletmelerinde fl Sa l ve Güvenli i Sempozyumu, Bildiriler Kitab, Mart, 67-72, Adana, TMMOB Maden Mühendisleri Odas, Maden Kazalar Raporu, Temmuz 2006, Ankara. 15

18 MESUT ÖZTÜRK maden müh. ttk fl güvenl ve E t m Da re Baflkanl MADEN filetmeler NDE fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER 1-Girifl Sosyal Sigortalar Kurumu istatistiklerine göre ülkemizde son befl y lda ifl kazas, meslek hastal meydana gelmifltir. Bu befl y l k süre içerisinde 4597 kifli ifl kazas, 39 kifli meslek hatal sonucu olmak üzere toplam 4636 kifli hayat n yitirmifltir. Bu süre içinde ifl kazalar ve meslek hastal klar sonucu kaybedilen ifl kay p günü say s gündür. Bunun yan s ra SSK istatistiklerine yans - mayan ifl kazas ve meslek hastal kay plar da dikkate al nmal d r. fl kazas ve meslek hastal klar n n %1.4 ü ölümle, %2.9 u sürekli ifl göremezlikle sonuçlanm flt r y l nda ifl kazalar ; % 14 metal eflya imali, %8.7 inflaat, %8 kömür madencili i, %8 dokuma sanayi, %7.3 nakil araçlar imali, %6.7 metal mütea. Esas. End, %6.6 makine ve mam. ve tamirat, %6.6 tafl kum,kil kum imali, %5.3 nakliyat, % 3.2 g da maddeleri, % 3 toptan ve par. sektöründe meydana gelmifltir (1) y l nda kömür madencili inde 6011, ifl kazas, 358 meslek hastal meydana gelmifltir. fl kazalar ndan 50 si, meslek hastal klar ndan 232 si sürekli ifl görememezlikle sonuçlanm flt r. fl kazalar ndan 77 si, meslek hastal klar ndan 5 i ölümle sonuçlanm flt r. Kömürden gayri madenlerde 231 ifl kazas ndan 5 i ölümle sonuçlanm flt r. fl kazalar ndan 2 si, meslek hasta- 16

19 MADEN filetmeler NDE fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER l klar ndan 3 ü sürekli ifl görememezlikle sonuçlanm flt r. Madencilik sektöründe, ifl kazas ve meslek hastal klar n n kömür madencili inde yo unlaflt görülmektedir (1). Endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar ve meslek hastal klar n n toplam maliyeti, bu ülkelerin Gayri Safi Milli Has lalar n n %1 i ila %3 ü aras nda de iflmektedir. Ülkemizde ifl kazas ve meslek hastal klar n n toplam maliyetinin iyimser bir yaklafl mla y lda 4 milyar YTL oldu u tahmin edilmektedir. fl kazas ve meslek hastal klar sonucu maddi ve manevi kay plar ülke ekonomisi aç s ndan önemli boyutlara ulaflmaktad r (2). fl kazalar meslek hastal klar ndan flah slara verdi i maddi ve manevi kay plar yan nda ülke ekonomisine verdi- i kay plar nedeni ile kömür madencili inde ifl sa l ve güvenli i alan nda çok ciddi tedbirlerin al nmas n gerektirmektedir. 2- fl Sa l ve Güvenli i Bir iflyerinde iflin yürütülmesi ile ilgili olarak oluflan tehlikelerden ve sa l a zarar verebilecek koflullardan korunmak amac ile yap lan metotlu çal flmalara fi GÜVENL denir. fl yerlerinde tehlikeler ve sa l a zarar veren koflullar, ifl güvenli i mefhumunun do mas na neden olmufltur. Özellikle sanayideki h zl geliflim sonucu artan kazalar, düflünürleri ifl güvenli i konusu üzerinde hassasiyetle durmaya ve çal flanlara zarar veren durumlar ortadan kald rmaya yöneltmifltir. nsanlar canlar n ve mallar n do an n bir gere i olarak koruma çabas içindedir. Eski ça larda do a koflullar na, sellere ve vahfli hayvanlara karfl yürütülen korunma çabalar, sanayi devriminden sonra ifl yerlerinde oluflan tehlikeler ve kötü çal flma koflullar na karfl korunma çabalar n n ortaya ç kmas na neden olmufltur (3). 3- fl Kazas ve Kaza Nedenlerinin Çok Yönlü Olarak Düflünülmesi 1. fl Kazas n n Tarifi: Önceden bilinemeyen, planlanmam fl ve kontrol alt na al namam fl, ani olan ve etraf na zarar verebilecek nitelikteki olarak, diye tarif edilir. Bir kazan n ifl kazas olarak say labilmesi için; kazan n iflyerinde, çal flma süresi içinde ve iflin yap lmas esnas nda meydana gelmesi gerekmektedir. 506 say l Sosyal Sigortalar Kanunu (SSK) 11. maddesi A) F kras fl Kazas n, B) F kras Meslek Hastal n tarifler (4). 2. fl Kazalar n n A rl klar na Göre S n fland r lmas : Sonucunda bir zarar meydana gelmeyen ifl kazalar, Üç günden fazla istirahat gerektirmeyen ifl kazalar, Üç günden fazla istirahat gerektiren ifl kazalar, Daimi ifl göremezlik veya ölümle sonuçlanan ifl kazalar olarak s n fland r l r. SSK taraf ndan 3 günden daha fazla istirahati gerektiren ifl kazalar kay tlara al nmaktad r. Ülkeler aras nda yeknesakl n sa lanabilmesi ve kaza analizlerinin yap labilmesi için tüm kazalar n (ramak kald ) kayda al nmas gerekmektedir. Yine ifl kay p günlerinin de erlendirilmesinde ülkeler aras farkl l klar mevcuttur. Ölümle sonuçlanan ifl kazalar için ülkemizde 7500 ifl kay p günü baz al n rken, baz ülkelerde bu de er 6000, 7000 gün olarak kabul edilmektedir. Bu da kaza istatistiklerinin de erlendirilmesinde hatalar yap lmas na neden olmaktad r. Bu konuda standardizasyona gidilmesi uygun olacakt r. 3. Kaza Pramiti: NCB Emniyet Bafl Mühendisi taraf ndan önerilen basit bir yaklafl m UK de kazalar n kolay hat rlanabilecek pozisyonlar n ifade eder. Kaba bir analizle ifl kazalar a rl klar na göre kaza pramiti ile aç klanmaya çal fl lmaktad r. Kazalar, 1:10:1000 de erleri ile orant l olarak meydana gelmektedir. Üç günden fazla istirahat ile sonuçlanan 1000 hafif yaralanma, 10 ciddi yaralanma ve 1 ölümlü kaza meydana gelmektedir. ngiltere kömür madencili inde bu oran 1:25:80:1050:2700 olarak s ralanmaktad r (5). Kaza piramiti; Türkiye taflkömürü madencili inde bu oran, 1:30: 300 dür (6). 4- Kaza Nedenlerinin Çok Yönlü Olarak Düflünülmesi H.W. Heinrich taraf ndan yaz l p 1931 y l nda ilk bask - s yap lan Industrial Accident Prevention adl kitap, ifl güvenli i alan nda yeni bir dönemin bafllang c olarak kabul edilir. Burada ileri sürülen görüfller sanayide ifl güvenli i konusunda bir devrim olarak nitelenir. Yazara göre sanayi iflletmelerinde oluflan kazalar n % 88 i insanlardan, %10 u makine, eflya, çevre koflullar gibi nedenlerden, kalan %2 ise nedeni saptanamayan (kaç n lmaz) kazalard r (7). H.W. Heinrich taraf ndan ortaya at lan DOM NO TEOR - S bir ifl kazas n n oluflumunu 5 domino tafl n n oluflturdu- u kaza zinciri ile aç klar. 17

20 MADEN filetmeler NDE fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER 1- Kaza Zincirinin Halkalar : 1- nsan n do al yap s ve çevre (sosyal çevre) 2- Bireyin kusurlar 3- Güvensiz hareket ve güvensiz koflullar (fiziksel çevre) 4- Kaza 5- Yaralanma Bu kaza zincirinin halkalar ndan biri k r ld, baflka bir deyiflle ortadan kald r labildi i takdirde kaza olay da varl - n yitirmifl olacakt r. nsan n do al yap s n ve sosyal çevreyi de ifltirmek, bireyi kusursuz hale getirmek elimizde olmad na göre, koparmaya çal flabilece imiz tek halka güvensiz hareket ve koflullar simgeleyen 3. halkad r. Bununda tamamen ortadan kald r lamayaca aç kt r. Çünkü bunlar n büyük bir k sm kendinden önceki halkalara neden- sonuç iliflkisi ile ba l d r. Bütün bu aç klama ve görüfller bugün de büyük de er tafl maktad r. Ancak ne var ki konuya sistem kavram içinde yaklafl ld nda neden-sonuç iliflkisinin, sistemler aras bir iliflkiler bütünü içinde ele al nmas n n konuya yeni boyutlar kazand rd n görürüz. Böyle bir yaklafl m ifl güvenli inin yönetim süreci içindeki yerini aç k ve belirgin olarak ortaya koyar. Bu suretle kaza kavram da domino teorisindeki befl taflla s n rl kapal bir sistem içinde de il, yönetim sürecinin bütünü içinde, di er alt sistemlerle s k iliflkisi olan bir baflka alt sistem olarak düflünmemizi kolaylaflt r. Kaza nedenlerinin araflt r lmas nda neden sonuç iliflkisi çok önemlidir ve çok yönlü olarak düflünülmelidir. Sadece tek bir nedenle s n rl kal nd nda, önlemler de bu nedene ba l olarak s n rl olacakt r. Oysa bu neden baflka temel sebeplerin sonuçlar d r. 2- Kaza nedenleri: Kazalar genellikle karmafl k bir yap ya sahiptir. Bir kazada irdelenmesi gereken 10 ya da daha fazla neden olabilir. Kazan n detayl analizinde sebepler temel, dolayl ve do rudan olmak üzere üç ana nedene dayand r l r. Bir kifli 1 ölü 25 a r yaralanma (MI) 80 ifl kay p günlü kaza LTA 1050 kaza raporu (AR1) 2700 kaza sonras ilk yard m için baflvuru ya da nesnenin emniyetli olarak nitelendirilemeyecek belli miktardaki enerji veya tehlikeli maddeye maruz kalmas sonucu kaza meydana gelir. Bu enerji ya da tehlikeli madde kazan n do rudan nedenidir. Do rudan nedenler bir veya birden fazla emniyetsiz hareket ve/veya flartlar n sonucudur. Bu emniyetsiz hareket ve flartlar kazan n dolayl nedenleridir. Dolayl nedenler yönetim politikalar, insan, çevre faktörlerinden kaynaklanan temel nedenlerin sonuçlar - d r. Bunlar ise temel nedenler olarak adland r l r. Burada vurgulanmak istenen güvensiz hareket ve koflullar n oluflmas nda etken olan temel faktörlerin varl d r. Klasik anlay flta tek bir faktör olarak kabul edilen fiziksel çevre faktörü art k nedenlerden sadece biridir (8). Baz yazarlara göre bu nedenler, insana yönelik sebepler, fiziki ve mekanik sebepler olarak da tan mlan r. Güvensiz hareketlerin bulundu u yerde, bilgisizlik, iflçiler aras nda uygunsuz davran fl, fiziki ve ruhi ar zalar var demektir. Uygunsuz hareketleri ortadan kald rmak için bilgi, gerekir. Uygunsuz davran fllar için bilgi, bilgisizli i gidermek için e itim, ö retim uygulama gerekir.fiziki ve ruhi ar zalar gidermek için, uygun ifle yerlefltirme ve intibak sa lanmas gerekir. 18