ÖĞRENCİLERDE STRESE NEDEN OLAN ETKENLER ve BAŞA ÇIKMA DAVRANIŞLARI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı (EARGED) ÖĞRENCİLERDE STRESE NEDEN OLAN ETKENLER ve BAŞA ÇIKMA DAVRANIŞLARI HAZIRLAYAN Ali ARDIÇ Ankara, 2009

2 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ Tüm hakları saklıdır. İçerikle ilgili alıntılar, kaynak gösterilerek kullanılabilir. Kitap, çoğaltma araçları, optik araçlar vb. yöntemlerle çoğaltılamaz. Grafik : Hüseyin MUTLUCAN Kapak : Hüseyin MUTLUCAN Redakte : ISBN: T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı GMK Bulvarı No: 109 (06570) Maltepe-ANKARA Tel: Faks: e-posta: earged@meb.gov.tr İnternet adresi: ii

3 En mühim ve feyizli vazifelerimiz millî eğitim işleridir. Millî eğitim işlerinde mutlaka muzaffer olmak lazımdır. Bir milletin hakikî kurtuluşu ancak bu suretle olur. Eğitimdir ki bir milleti ya özgür, bağımsız, şanlı ve yüce bir toplum halinde yaşatır ya da onu köleliğe ve yoksulluğa iter. Mustafa Kemal ATATÜRK i

4 SUNUŞ Toplum içinde bireyi tehdit eden ve zorlayan tehlikelere karşı bireyin gösterdiği bedensel ve ruhsal tepkiye stres denmektedir. Stresin pek çok kaynağı vardır. Genel yaşam olayları, kimyasal ve çevresel etkiler, olumsuz olaylar, yaşam tarzı ve duygusal faktörler, ilişkiler, iş sorunları bunlardan bazılarıdır. Her öğrencinin günlük yaşamında stres yaratacak pek çok faktör bulunmaktadır. Ancak stres altında olup olmamak kişiden kişiye değişir. Neleri stres kaynağı gördüğünüz ve ne kadar stres yaşadığınız kişiliğinize ve olaylara bakış açınıza bağlıdır. Eğitim kurumlarında, stresin oluşmaması ya da var olan stresin azaltılması için gerekli önlemlerin zamanında alınması, eğitim öğretimin verimliliği açısından son derece önemlidir. Öğrencinin kaygı düzeyi öğrenmeye etki eder, öğrenmede cesaretlendirme ve teşvik önemli rol oynar. Öğrencilerde stres oluştuğunda beyin strese cevap üretirken, öğrenme ve hafızayla bağlantılı nöral sistemlerin işleyişinde performans azalması ortaya çıkmaktadır. Millî Eğitim Bakanlığının araştırma ve geliştirme (ARGE) birimi olan Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığının (EARGED) görevleri arasında, MEB in ihtiyaç duyduğu konularda araştırma yapmak da yer almaktadır. Başkanlığımız tarafından ilköğretim ve ortaöğretim öğrencileri için Öğrencilerde Stres Etkenleri ve Başa Çıkma Davranışları araştırmasının yapılması istenmiştir. Bu amaçla ülkemizde ilköğretim 7, 8 ve ortaöğretim 9, 10, 11. sınıf öğrencileri; kişisel ve duygusal yönden, okulun fizikî yapısından, yaşadığı çevreden, aile ve yaşam tarzından, yönetici ve öğretmenlerden dolayı stres yaşıyorlar mı? Yaşıyorlarsa strese neden olan etkenler ve bununla baş etme davranışları nelerdir? konuları öğrenci görüşlerine dayalı olarak değerlendirilmiştir. Böylece ilköğretim ikinci kademe ve ortaöğretim öğrencilerinde strese neden olan etkenler ve bununla başa çıkma davranışlarının profili çıkarılmıştır. Söz konusu araştırmanın Bakanlığımız ilgili birimlerince en iyi şekilde değerlendirileceğine inanıyoruz. Araştırmada verilerinin sağlanmasında değerli katkılarından dolayı tüm Bakanlık birimlerine, anketlerin uygulanmasında özveride bulunan il millî eğitim müdürlüklerine, araştırmayı gerçekleştiren Araştırma Şubesi personellerinden Ali ARDIÇ a, grafik-tasarım ve kapak çalışmaları için Hüseyin MUTLUCAN a teşekkür ediyorum. Dr. Halil Rahman AÇAR Daire Başkanı ii

5 ÖZET ÖĞRENCİLERDE STRESE NEDEN OLAN ETKENLER ve BAŞA ÇIKMA DAVRANIŞLARI Bu araştırmayla, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı ilköğretim ikinci kademe ve ortaöğretim okulu öğrencilerinde strese neden olan etkenler, bu etkenlerle öğrencilerin başa çıkma davranışlarının ortaya konulması, ve elde edilen görüşler doğrultusunda çözüm önerilerinin sunulması amaçlanmıştır. Araştırmanın evrenini, öğretim yılında Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim genel Müdürlüğüne bağlı okullarda ikinci kademe ve Ortaöğretim Genel Müdürlüklerine bağlı okullarda öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini ise bu okullarda öğrenim gören 14 ilden seçilen 1148 öğrenci oluşturmuştur. Araştırmada veri toplama aracı olarak anket formu kullanılmıştır. Araştırmanın genel amacı ve alt amaçları esas alınarak geliştirilen anket formu, öğrenci görüşlerini yansıtacak şekilde tasarlanmıştır. İl millî eğitim müdürlükleri kanalıyla, örnekleme alınan okullardaki öğrencilere uygulanmış ve posta yoluyla dairemize gönderilmiştir. Geri dönen 1089 anket geçerlilik yönünden incelenenmiş, uygun cevaplandırılmayan 3 anket değerlendirme kapsamı dışında bırakılmıştır. Geçerli kabul edilen 1086 anket bilgisayar ortamında SPSS (Statistical Package Program For Social Sciences) 11,0 for Windows istatistik programı kullanılarak analiz edilmiş, araştırmanın amaçları doğrultusunda tablolaştırılıp yorumlanarak araştırma raporuna dönüştürülmüştür. Analizler sonucunda, öğrenciler: Derslerde başarısız olduklarında meydana gelen stresle başa çıkma, Öğretmen soru sorduğunda, soruyu cevaplayamama korkusuyla yaşadıkları stresle başa çıkma, Duygularını ifade edememekten kaynaklanan stresle başa çıkma konularında rehber öğretmenler tarafından bilgilendirilmelidir. Ayrıca öğrenciler ilgili konularda stres yaşadıklarında bu stresle başa çıkma yolları ile ilgili rehberlik ve danışma merkezlerince konferans seminer çalışmaları yapılmalı; broşürler hazırlanmalıdır. Öğretmenlerin ders anlatma yöntemleri ve bunların öğrenciler üzerinde etkilerini içeren bir araştırma yapılmalı strese neden olan etkenler belirlenerek önlemler alınmalıdır. Derslerin yoğunluğu, fazla ödev verilmesi yle ilgili öğretmen ve yöneticilere dönük araştırma yapılmalı, sonuçlara dönük alınması gereken tedbirler belirlenmelidir. Okulların fiziksel koşulları, sınıfların kalabalık oluşu, gürültü, ısınma, sınıfların temizliği gibi durumlar öğrencide hem strese neden olmakta hem de öğrenci performansı üzerinde olumsuz etki meydana getirmektedir. Bu sonuç araştırmada ve yapılan araştırmalarda ortaya konulmuştur. Bunun için; sınıfların kalabalıklığını önlemeye dönük tedbirler alınmalı, öğrencilerde bu konuda oluşacak stres önlenmelidir. Okullarda öğrenci sayısına uygun tuvalet, laboratuvar, spor salonu yetersizliğini giderici kısa ve uzun vadeli tedbirler alınmalıdır. iii

6 Okullarda güvenlik elemanı, nöbetçi öğretmen sayısı öğrenci sayısına göre arttırılmalıdır. Okulların fizikî yapıları öğrencilerin huzur bulacağı, severek isteyerek gideceği mekânlar hâline getirilmelidir. Bu amaca dönük olarak, bazı belediyelerin uyguladığı aile yaşam merkezlerine benzer bir uygulamayla bir proje geliştirerek okullar öğrenciler için 365 Gün Öğrenci Yaşam Merkezleri haline getirilerek aşağıdaki çalışmalar yapılmalıdır: 1. Öğrenci yaşam merkezlerinde öğretmenlerin (beden eğitimi, müzik eğitim, resim, rehber ve ilgili diğer öğretmen) merkezde olması kaydıyla, belediyelerin eğitim elemanları ve fizikî mekanları bu projeye dahil edilmelidir. 2. Tekli öğretim yapılan okullarda her gün öğretimden sonra ve hafta sonu, 3. İkili öğretim yapılan okullarda; mekanların uygunluğuna bağlı olarak öğlenci öğrenciler sabahtan, sabahçı öğrencilerde öğleden sonra ve hafta sonları: Kültürel etkinlikler, Sanatsal etkirlikler, Sosyal etkinlikler, Sportif etkinlikler uygulamaya geçirilmelidir. 4. Yaz tatili dönemi için de ayrı bir program yapılarak yine okul ve belediye mekanları yukarda belirtilen etkinlikler için öğrencilerin kullanımına sunulmalıdır. 5. Okullarda bu işte görev alan öğretmenlere, oluşturulacak bir kaynaktan hizmetlerinin karşılığı verilmelidir. Öğrencilerin evde çalışma ortamının bulunmaması, evlerinin soğuk olması, aile geçimsizliği, ailede katı kurallar, aile içi şiddet, sevgi eksikliği, ihtiyaçların karşılanması konularını içine alan Öğrencilerde, Aile ve Yaşam Tarzından Kaynaklanan Stres Etkenleri konulu bir araştırma öğrenci ailelerine dönük yapılmalıdır. Elde edilecek sonuçlara göre; Rehberlik ve Danışma Merkezlerince aile-çocuk iletişimi bilgilendirme seminerleri yapılmalıdır. Öğrencilere, okul yöneticilerinin ve öğretmenlerin kızması, hata yaptıklarında ve soru sorduklarında hoşgörüsüz, ilgisiz davranılması, savunma hakkı verilmeden cezalandırılması, aşırı disiplinli davranılması, kılık kıyafetleri için sürekli uyarılması, arkadaşlarının yanında küçük düşürücü davranılması, yöneticilerin sebepsiz kurallar koyması; öğretmenlerin, öğrencilerle başarısızlıklarında alay etmeleri konularını içine alan Öğrencilerde, Okul Yöneticisi ve Öğretmenlerden Kaynaklanan Stres Etkenleri araştırması okul yöneticileri ve öğretmenlere yapılmalıdır. Elde edilecek sonuçlara göre, öğrenci-yönetici, öğrenci-öğretmen ilişkilerinin varsa olumsuz etkileri ortaya konulmalı, etkilerini giderecek çalışmalar yapılmalıdır. iv

7 ABSTRACT v

8 vi

9 2.2. Okulun Fiziki Yapısından Kaynaklanan Stres Etkenleri ve Başa Çıkma Bu bölümde okulun fiziki yapısından kaynaklanan bir takım durumlar, bununla başa çıkma davranışlarına ait görüşler yer almaktadır. Sorulara uygun seçeneği ( X ) şeklinde işaretleyiniz. 1. Sütun Strese Neden Olan Etkenler 2. Sütun Ölçütler 3. Sütun Strese Karşı Başa Çıkma Davranışları (Bir tanesini numaralandırınız.) 1. Önemsemem. 2 Ağlarım. 3. Derslere boş veririm. 4. Direnirim. 5. Arkadaşımla dertleşirim. Stres yapmaz. Az stres yapar. Kısmen stres yapar. Çok stres yapar. Pek çok stres yapar. 6. İlgili yerlere şikayet ederim. 7. Aileme anlatırım. 8. Sinirlenip kırıcı olurum. 9. Okuldan uzaklaşırım. 10. Eleştiririm. 11. Psikolojik danışma ve rehberlik öğretmenine başvururum. 1. Sınıfların kalabalığı 2. Sınıflardaki gürültü 3. Sınıfların kışın soğuk, yazın sıcak olması 4. Sınıfların temizliğinin yetersizliği 5. Tuvaletlerin yetersizliği 6. Laboratuarların yetersizliği 7. Spor salonunun yetersizliği 8. Kantinin fizikî yetersizliği 9. Okul bahçesinin yetersizliği 10. Okul güvenliğinin yetersizliği 11. Boş geçen dersler 327

10 2.3. Çevreden Kaynaklanan Stres Etkenleri ve Başa Çıkma Bu bölümde çevreden kaynaklanan ve sizde stres yaratan bir takım durumlar, bununla başa çıkma davranışlarına ait görüşler yer almaktadır. Sorulara uygun seçeneği (X) şeklinde işaretleyiniz. Not: Bu bölüm ve bundan sonraki bölümlerde, 3. sütunda yer alan Strese Karşı Başa Çıkma davranışlarındaki sıralama ardışık değildir, bu sizi yanıltmasın. 1. Sütun Strese Neden Olan Etkenler 2. Sütun Ölçütler 3. Sütun Strese Karşı Başa Çıkma Davranışları (Bir tanesini numaralandırınız.) 1 Önemsemem. 2. Ağlarım. 4. Direnirim. Stres yapmaz. Az stres yapar. Kısmen stres yapar. Çok stres yapar. Pek çok stres yapar. 5. Arkadaşımla dertleşirim. 6. İlgili yerlere şikayet ederim. 8. Sinirlenip kırıcı olurum. 9. Okuldan uzaklaşırım. 10. Eleştiririm. 12. İçime atarım. 13. Çevreden uzaklaşırım. 1. Hava Kirliliği 2. Gürültü 3. Kalabalık (nüfus yoğunluğu) 4. Trafik yoğunluğu 5. Oturduğunuz çevrede güvenlik korkusu 6. Komşularla geçimsizlik 7. Çevre baskısı 328

11 2.4. Aile ve Yaşam Tarzından Kaynaklanan Stres Etkenleri ve Başa Çıkma Bu bölümde aile ve yaşam tarzından kaynaklanan ve sizde stres yaratan bir takım durumlar, bununla başa çıkma davranışlarına ait görüşler yer almaktadır. Sorulara uygun seçeneği (X) şeklinde işaretleyiniz 1. Sütun Strese Neden Olan Etkenler 2. Sütun Ölçütler 3. Sütun Strese Karşı Başa Çıkma Davranışları (Bir tanesini numaralandırınız.) Stres yapmaz. Az stres yapar. Kısmen stres yapar. Çok stres yapar. Pek çok stres yapar. 1. Önemsemem. 2. Ağlarım. 3. Derslere boş veririm. 5. Arkadaşımla dertleşirim. 7. Aileme anlatırım. 8. Sinirlenip kırıcı olurum. 9. Okuldan uzaklaşırım. 14. Karşı çıkarım. 15. Soru sorarak davranışlarının sebeplerini anlamaya çalışırım. 16. Onları görmezden gelirim. 1. Evinizin fizikî yapısı 2. Çalışma ortamının bulunmaması 3. Evde derslerimde bana destek olacak kimse olmaması 4. Evinizin soğuk olması 5. Aile geçimsizliği 6. Ailede katı kurallar 7. Aile içi şiddete maruz kalma 8. Sevgi eksikliği 9. Giyim, kuşam ihtiyaçlarının karşılanmaması 10. Harçlıksız kalma 11. Babanın işsiz kalması 12. Ailede iletişimsizlik 13. Ailenin çalışmaya zorlaması 14. Aile bireylerinden birinin hastalanması veya ölmesi 15. Sorunlarını başkalarına açamama 329

12 2.5. Yönetici ve Öğretmenlerden Kaynaklanan Stres Etkenleri ve Başa Çıkma Bu bölümde okuldaki yönetici ve öğretmenlerden kaynaklanan ve sizde stres yaratan bir takım durumlar, bununla başa çıkma davranışlarına ait görüşler yer almaktadır. Sorulara uygun seçeneği ( X ) şeklinde işaretleyiniz 1. Sütun Strese Neden Olan Etkenler 2. Sütun Ölçütler 3. Sütun Strese Karşı Başa Çıkma Davranışları (Bir tanesini numaralandırınız.) Stres yapmaz. Az stres yapar. Kısmen stres yapar. Çok stres yapar. Pek çok stres yapar. 1 Önemsemem. 2. Ağlarım. 3. Derslere boş veririm. 5. Arkadaşımla dertleşirim. 6. İlgili yerlere şikayet ederim. 7. Aileme anlatırım. 8. Sinirlenip kırıcı olurum. 9. Okuldan uzaklaşırım. 14. Karşı çıkarım. 15. Soru sorarak davranışlarının sebeplerini anlamaya çalışırım. 16.Onları görmezden gelirim. 17. Yalnız kalmaya çalışırım. 18. Kabul etmiş gibi görünürüm. 19. Çevremdeki eşyalara zarar veririm. 20. Büyüklerim daha iyi bilir diye düşünürüm. 1. Okul yöneticilerinin kızması veya bağırması 2. Okul yöneticilerinin hata yaptığınızda hoşgörüsüz davranması 3. Okul yöneticilerine bir şey sormak istediğinizde ilgisiz davranması 4. Okul yöneticilerinin isteklerinize olumsuz cevap vermesi 5. Okul yöneticilerinin savunma hakkı vermeden cezalandırması 6. Okul yöneticilerinin rehberlik ve danışma hizmetlerine yeterince önem vermemesi 7. Okul yöneticilerinin aşırı disiplinli davranması 8. Okul yöneticilerinin kılık kıyafetlerinize sürekli uyarısı 9. Okul yöneticilerinin okuldaki olumsuz davranışlarınız konusunda ailenizle görüşmesi 10. Okul yöneticilerinin arkadaşlarınızın yanında küçük düşürücü davranılması 11. Okul yöneticilerinden birinin sınıfınıza gelip oturması 12. Okul yöneticilerinin sebepsiz kurallar koyması 13. Okul yöneticilerinin sürekli öğüt vermesi 14. Okul yöneticilerinin sürekli eleştirmeleri 330

13 1. Sütun Strese Neden Olan Etkenler 15. Okul yöneticilerinin okul dışı zamanlarda okul bahçesi, spor salonu, bilgisayar laboratuvarının kullanımına izin vermemesi Stres yapmaz. Az stres yapar. 2. Sütun Ölçütler Kısmen stres yapar. Çok stres yapar. Pek çok stres yapar. 16. Öğretmenlerin kızması veya bağırması 17. Öğretmenlerin size güvenmemesi 18. Öğretmenlerin hata yaptığınızda hoşgörüsüz davranması 19. Öğretmenlerin bir şey sormak istediğinizde ilgisiz davranması 20. Öğretmenlerin savunma hakkı vermeden cezalandırması 21. Öğretmenlerin aşırı disiplinli davranması 22. Öğretmenlerin kılık kıyafetlerinize sürekli uyarısı 23. Öğretmenlerin öğrenciler arasında (başarılı, başarısız, kız, erkek) ayırım yapması 24. Öğretmenlerin kişisel problemlerinizle ilgilenmemeleri 25. Öğretmenlerin başarılı olduğunuzda takdir etmemeleri 26. Öğretmenlerin anma, kutlama ve bayram gibi törenlerde görev vermemesi 27. Öğretmenlerin arkadaşlarınızın yanında küçük düşürücü davranması 28. Öğretmenlerin başarısız olduğunuzda alay etmeleri 29. Öğretmenlerin sürekli öğüt vermesi 30. Öğretmenlerin sürekli eleştirmeleri 3. Sütun Strese Karşı Başa Çıkma Davranışları (Bir tanesini numaralandırınız.) 1 Önemsemem. 2. Ağlarım. 3. Derslere boş veririm. 5. Arkadaşımla dertleşirim. 6. İlgili yerlere şikayet ederim. 7. Aileme anlatırım. 8. Sinirlenip kırıcı olurum. 9. Okuldan uzaklaşırım. 14. Karşı çıkarım. 15. Soru sorarak davranışlarının sebeplerini anlamaya çalışırım. 16. Onları görmezden gelirim. 17. Yalnız kalmaya çalışırım. 18. Kabul etmiş gibi görünürüm. 19. Çevremdeki eşyalara zarar veririm. 20. Büyüklerim daha iyi bilir diye düşünürüm. 331

14 EK-2 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı Sayı : B.08.0.EGD / 14/05/2008 Konu : Anket Uygulaması. DOSYA Bakanlığımızın ihtiyaç duyduğu alanlarda, Başkanlığımızca eğitim araştırmaları yapıldığı bilinmektedir. Bu araştırmalardan birisi de Öğrencilerde Strese Neden Olan Etkenler ve Başa Çıkma Davranışları konulu araştırmadır. Bu amaçla, gönderilen anket formlarının yazımız ekinde yer alan Anket Uygulama Yönergesi ndeki tabloda belirtilen sayıda çoğaltılarak sosyo ekonomik düzeyleri farklı olan resmî 2 ilköğretim (7, 8. sınıf) ve 2 ortaöğretim (9,10,11. sınıf) öğrencilerine uygulanacaktır. Uygulanan anket formlarının 13 Haziran 2008 tarihine kadar Başkanlığımıza gönderilmesi gerekmektedir. Bilgilerinizi ve gereğini rica ederim. İbrahim DEMİRER Bakan a. Daire Başkanı EKLER : 1 Öğrenci Anketi (1 Adet - 9 Sayfa) 2 Anket uygulama yönergesi (1 Adet - 1 Sayfa) DAĞITIM : İstanbul Valiliğine Sakarya Valiliğine İzmir Valiliğine Kütahya Valiliğine Ankara Valiliğine Sivas Valiliğine Adana Valiliğine Hatay Valiliğine Bolu Valiliğine Ordu Valiliğine Gaziantep Valiliğine Mardin Valiliğine Elazığ Valiliğine Ağrı Valiliğine 332

15 EK-3 ANKET UYGULAMA YÖNERGESİ 1. Anketler 2 ilköğretim okulunun 7,8. sınıflarında ve, 2 ortaöğretim okulunun 9,10,11. sınıflarında uygulanacaktır. 2. Anket uygulanacak okullar, sosyo ekonomik düzeyi farklı çevrelerden seçilecektir. 3. Sosyo ekonomik düzeyi farklı okulların seçimi il millî eğitim müdürlüklerince yapılacaktır. 4. Anketler il merkezindeki (merkez ilçe) okullarda uygulanacaktır. 5. Anketler tablodaki dağılıma göre uygulanacaktır. ANKET UYGULANACAK İL İLKÖĞRETİM ORTAÖĞRETİM Uygulanacak Uygulanacak Anket Sayısı Anket Sayısı Sınıfı Sınıfı Okul 2. Okul Okul Okul Toplam Toplam Genel Toplam 40 İl Toplamı 82 Genel Toplam