BİR KISIM İNANÇ SEMBOLLERİ İTİBARİYLE AVANOS HALK KÜLTÜRÜ

Transkript

1 BİR KISIM İNANÇ SEMBOLLERİ İTİBARİYLE AVANOS HALK KÜLTÜRÜ Yaşar Kalafat 1 GİRİŞ: Biz, bu çalışmamızda, üzerinde çalıştığımız halk inançlarının sembol oluşturanlarının şablonunu Avanos halk kültürü, daha ziyade halk inanmaları kültürü bulgularına uygulamaya çalışıyoruz. Çalışmalarımızın genelinden edinilen ortaya çıkan sonuçlar itibariyle halk kültür vasat ve vasıtalarının süzgecinden, yeterince geçirildiği maalesef söylemez. Bu durum kült oluşturduğu üzerinde durduğumuz objelerin yeni bilgilerle de ikmali gerektiği söylenebilir. Böylesi bir çalışmanın çok uzun bir soluk, süreç ve kadro gerektirdiği bir gerçektir. Biz çalışmalarımızla halk kültürü verilerini kimliklendirirken derlenilen verilerin Türk kültür coğrafyasının geneli için tarihî geçmişi de dikkate alarak yüzleştirmeğe çalışıyoruz. Bunu alan çalışması yaparak ve yapılmış alan çalışmalarından yararlanarak gerçekleştirme cehti gösteriyoruz. Kült oluşturduğu kanaati doğan objeleri merkeze alarak yapılan yeni çalışmalar, kültür coğrafyasının yeni tanışılan bölgelerinde, teşhisi; doğrulayan, zenginleştiren bulgulara ulaşılmasını sağlamaktadır. Böylece kültler bölgeler ve kesimler arasında kodlar araştırmalarımızda yerini almaktadır. Bu kodların oluşturdukları köprüler Türk kültürlü halkların kültür bağlarıdır. Nihai amacımız kesin sınırlar çizmek ve katı sınıflamalar getirmek değildir. Böylesi bir anlayış kültürün ve kültürel çalışmanın ruhuna aykırı olur. Bununla beraber manevi kültür ürünlerinin büyük çoğunluğu gerek yapısal ve gerekse işlevsel bakımdan semboller dünyasının alanı içerisine girerler 2. Türk kültürünün ruh kökenine inmek, ondan yeniden kuvvet almak, heyecan kazanmak güçlenmek için Türk hayat felsefesine sahip olunması gerekir. Bu noktada inanç sembolizmi önem kazanır. Eski Mısır ın, Eski Hind in, Eski İran ın Eski Yunan ve Roma da olduğu gibi remizleri vardı. 3 Halk inançları kültürü çalışanı olarak böylesi bir arayışın halk inançları vasatında da başlatılması gereğine inanıyoruz. Psikanaliz Türk mitolojisi üzerinde çalışan araştırmacıların da kullana geldiği bir metot olmuştur. Onun mitik düşünceden hareketle Türk mitolojisine özgü değerlerin yorumlanması ve bu değerlerin bir sistem haline getirilmesi bir başka ifadeyle mitik düşüncenin Türk mitolojik sistemine yansımasının sembollerle gösterilmesi şeklidir. 4 Tarzında bir açıklama bizim metot arayışımıza büyük ölçüde ışık tutmaktadır. 1 Dr., yasarkalafat@gmail.com 2 K.Özlem Alp, Orta Asya dan Anadolu ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara, 2009, s.1 3 Bedi N. Şehsuvaroğlu, Dinlerde ve tarikatlarda Sembolizm Remizler, İstanbul, Nerin Yayın, Gök Tanrı İnancı Bağlamında Türk Mitolojik Değerlerinde Cinsiyet, İzmir, 2012, s.11

2 METİN: Halk inançlarının ilişkili olmadığı veya iz bırakmamış olduğu halk kültürü ersi yoktur. Doğum ninnisinden ölüm yasına kadar her türlü inanç ve uygulamada muhakkak bir şekilde inan vardır. İnanç kimlik ilişkisi irdelenirken ilgili yöreyi veya toplumu içeren her türlü bibliyografyanın tespiti zarureti vardır. Bu noktada bize göre ilk adım Avanos bibliyografyası çıkarılmalı veya zenginleştirilmelidir. İkinci adım, coğrafyanın kültür tarihi ile bu coğrafya üzerinde çağımızda yaşayan halkın kültür tarihinin örtüştürülmesi olmalıdır. Türklük Anadolu da Müslüman Türkler olarak girmeden evvel Anadolu da İslamiyet e giren Türkler olarak da var olmuşlardır. Bu süreç zarfında Türkler Anadolu da farklı dinlerin mensubu olarak da bulunmuşlar ve farklı dinlerden halklar da genel Türklüğün içerisinde yer alabilmişlerdir. Bu noktada yaşayan Avanoslular hangi dönemde ve hangi kavime ait olur ise olsun geçmişten günümüze üretilmiş her kültürün bir şekilde sahibi ve varisidirler. Bu sahiplenmede incelik yaşanmış kültürlerin varisi olunurken, onların sunumunu Türk kültürü içerisinde yapabilmektedir. Sosyo kültürel yapısını inceleyeceğimiz Avanos un halkının etnik kimliğine gelince, Anadolu Oğuz iskân tarihine bakılması atılacak ilk adımı teşkil edebilir. 24 Oğuz boyunun hiç birisi sadece bir ilçeye iskân olmadı. Bir ilçede Oğuz iskânı aranırken sadece bir boy üzerinde durulamayacağı da açıktır. Daha önemlisi iskân coğrafyasının sınırları ile ilçelerin siyasi sınırları doğal olarak çok farklıdırlar. Bu sosyal alt yapının aldığı çeşitli göçler ve demografik hareketlilik de etno-sosyal yapıya yansıdı. Avanos un insan yapısına her toplumsal Avanos Yöresinde Lakaplar ve Soyağacı Örneği yapılanma eskiler, yeniler ve zaman içerisindeki değişmeler Avanos halk kültüründe ve bu arada halk inançları kültüründe bir şekilde bir iz bıraktılar. Anadolu nun milattan evvelki kavimlerinin çok tanrılı olduklarını ve yeni kavimlerin eski meskûn halkın inancına müdahale etmedikleri de bilinmektedir. Hal bu olunca yaşanılan kültürün tamamen bir medeniyetin izlerini taşıdığını söylemek kendimizi tanımamızı zorlaştırır. Birlikte yaşayan halklar birbirlerinden ve kendilerinden evvelkilerden etkilenirler. Bütün bunları senteze oluşturan toplumlar milli kimliklerini güçlendirir bunu yapamayan tarihe gömülür giderler. İdari sınırlar ile kültür sınırlarının tamamen örtüşmeleri de doğal olarak beklenmemelidir. Sanat her türlüsü bir ekol, bir usta çırak ilişkisi meselesidir. Etkileme ve etkilenmenin coğrafyası idari sırlarla belirlemeyeceği için araştırma konuları çok kere Avanos ve çevresi/yöresi/civarı gibi isimler alabilmeli. Bu seçim araştırma sonuçlarının yöresel olmaktan kurtarma imkânını kazandırır. Araştırma sonuçları ile verilen mesajın coğrafyasını genişletebilir. Bu noktada yer adları ve aile adları özel önem arz ederler. İç İşleri Bakanlığı nın köy isimlerine varıncaya kadar eskileri ile birlikte listelenmiş köy isimleri bilhassa Oğuz boy isimlerini taşıdıkları için çok önemlidir yılının Şambayat köyü günümüzde İğdelikışla olmuştur 5. Yer ve aile isimleri toplumun tarihi katmanlarına hulul edebildikleri nispette kimlik belirlenmesine yardımcı olurlar. Bu isimler kültürün çeşitli alanlarında kimliklere ulaştıran 5 Necat Çetin, İğdelikışla (Şambayat) Köyünde 1302 Yılı (M.1904) Son Osmanlı Nüfus Sayımı (Tahriri), Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s

3 şifreler içerirler ve yapılan çalışmaya derinlik kazandırırlar. 6 Bilinçsizce değiştirilen yer adları vukuatı kadar, bu hazineyi yok saymak da kültürel hayata zarar verir. Bir kısım batı etimoloji çalışanları halk kültürü-mitoloji bağlantısı üzerinde dururlarken saha çalışması yapan, yapılan saha çalışmaları verilerini karşılaştıran ve mitoloji araştırmalarında halk inançları verilerini değerlendiren çalışmaları ayrı sınıflamalarda ele almaktadırlar. Türkiye de bu üç işlem aynı dosya içerisinde sürdürülmektedir. Bu bakımından halı dokumacılığı gibi konularda yapılan çalışmalarda renklerin verdiği mesaj, bir takım formel sayıların mesajı, motiflerin isim almalarının var ise özel anlamı bu anlayışla ele alınabilmeli veya aynı konuda devam edebilecek ikinci çalışma ile bu ihtiyaç karşılanabilmeli, kanaatindeyiz. Yılanlı Bahçe veya Üç toplunun anlamı böylece mesaj içerme boyutunu da içerebilir. 7 Aynı açıklamanın kapsamına Çocuk oyunları da girebilir. Çocuk oyunları, oyun malzemesi oyunun kurgusu ve içerdiği sözlü verileri ile adeta toplumun geçmiş medeniyetlerinden, çocuklar seviyesinde oyun türü ile anlatılan izlerini taşırlar. Aşık oyunu türleri Atlı göçebe bozkır medeniyetini savunma ve saldırma yöntemlerini hatırlatır. Aşık oyunlarında bey, kale, vezir, sınır, tok, aç, alanına girme, alanını koruma gibi kavramlar vardır. Beş Taş oyunu gibi, üç taş ve dokuz taş oyunları da vardır ki, bu formel sayıların halk inançları boyutu ta vardır. Yakar Top oyunundaki yassı taşları toplamak onları üst üste koymak düşmelerini sağlamak veya onları korumak, kutsal mekânlara uygulanan saçı türleri ile çok benzeşmektedir. Bilhassa Türkmenistan da görülür. Bu uygulamada da üçtaş, beş taş, yedi taş nadiren de dokuztaş üst üste konur ve adak sahibi bu taşların konulması ve korunmasını takip eder. Keza çok sayıda küçük taş toplayıp yağmur dualarında bunları belirli işlemlerden geçirmek de bu türden örneklerdir. Oyunun genel alanını ve oyunun iç alanını daire ile çevirmede de inanç izleri aranabilir. Zerdüştizmde daire içerisine alınan kimse hapis edilmiş olarak kabul edilir. Etrafı daire ile çizilmiş çocuk oradan ancak daireden bir kısmın silinip kapı açılması ile esaretten kurtulabilir. Kemer, aşık, koza-lepbik, topaç, mendil ve daha bir çok oyunda Beştaş oyununda olduğu gibi daire, çember motifi vardır. Kanaatimizde üzerinde durulabilir. Avanos-Nevşehir yöresinde görülen Hıdrellezde genç kızların kısmet açılması için toplayıp sonra kızıl Irmağa attıkları Yedi taş uygulaması, Kız evine giderken sözleri geçerli olsun diye oğlan evinin yedi taş toplayıp kız evinde minder altına koyması 8 taş kültü içerikli uygulamalardandır 9. Kız evine gidince isteyicilerin etkili olabilmeleri için farklı uygulamalar da yapılır. Bunlardan bazıları; çoraplar ters giyilir kız evinin olumsuz olma ihtimali olan cevap etkilenmek 6 Adem Öger, Avanos Yöresinde lakaplar ve Bir Soyağacı Örneği, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s Adem Öger,-Gülbin İnce, muhtemelen seçilmiş olmayan s Fatma Köse, Nevşehir-Avanos ta Evlilik Adetleri vve Bu Adetlerin Günümüzde Geçirdiği değişmeler, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s Yaşar Kalafat, Ağrı Dağı ve Yakın Çevresi Örnekleri İle Türk Kültürlü Halklarda Taş Kültü III. Uluslar arası Ağrı Dağı ve Nuh un Gemisi Sempozyumu, Ekim 2010 Ağrı, İstanbul 2011, s

4 istenir, Kız evinin kapısına iğne sançılır. Böylece olumsuz cevabın önünün alınacağına inanılır. Görüşmeler yapılırken gizlice ipliğe düğüm atılarak kız evinin ağzı bağlanmak istenir. 10 Ninniler de bu özelliği taşırlar. Annelerin ninnilerdeki sözlerin arasına sıkıştırdıkları mesajlarda bir takım ongun ve tabuların izleri vardır. Anne bebeğine kiminle arkadaşlık yapacağını, kimin ona yol göstereceğini, nelerden sakınması gerektiğini, nelerden güç almasını istediğini ninni dile ile anlatır. Bu ipuçlarını yok sayarak günümüzden geçmişe yolculuk yapmamız nasıl mümkün olabilir. Bu örnekleri artırıp anlamlandırmak, perdeyi aralayabilir. Hayatın her safhasındaki inançlarda rastlanılan ters motifi Beştaş oyununda da karşımıza çıkmaktadır. Bu bulgu Türk düalizminin çocuk oyunlarına yansıması mıdır? Diye sorma ihtiyacı duyurmaktadır. 11 Anadolu da Türk mitolojisinin kök hücreleri aranırken geçmiş Anadolu medeniyetlerinin dinleri, bilhassa Zerdüştizm, dinler tarihinin Ortadoğu faslı muhakkak programda yer alabilmelidir. Ayrıca, Türkiye de bir kısım Türk mitolojik iz arama çalışmaları, Anadolu başlangıçlı sürdürülürken, Orta Doğu mitolojisinde, Fars ve Arap mitolojilerinin yanısıra Türk mitolojisinin de yer alması ihtiyacı duyuluyor ise ki, bu ihtiyacın olduğu açıktır, Edebiyat tarihi çalışmalarında İnançla Göç ile yetinilmeyip, Anadolu Türk halk destanları dönemi ile Türk Mitolojisi dönemi verileri Anadolu da da ilişkilendirilebilmeli, aradaki kopukluk giderilebilmelidir. Halk edebiyatını Anadolu dan örneklerken, mitolojik dönemi Altaylarda arayan halk edebiyatı çalışmaları, sürekliliği olmayan, kopuk halkası olan çalışmalar olmaktadırlar. İran Mitoloji çalışmaları bu ihtiyaçlarını gidermişlerdir. Türk renk anlayışının mistik kültürden maddî kültüre yansımasını bilhassa kızıl renk için en uygun halk kültürü ortamı yanılmıyorsak Avanos ve çevresidir. Al ın duvakta kına örtüsünde gelinlilikte, bekâret kuşağında, kızamık şerbetinde ve daha birçok veride yer aldığı bilinirken 12 muradını alamadan ölen genç kızın tabutuna al banttan kuşak bağlandığını, keza definden hemen sonra mezar taşına al tülbent bağlandığı biz bu coğrafyanın kırsalında gözleyebildik. Al Karısındaki al ile etnografyada yaşayan alın ilişkisini kurabildiğimizde, ister halıda olsun isterse kök boyadan elde edilmiş olsun, o al bizim halımız olur. Ayrıca Kızıl Irmak adının inanç etimolojisi de zenginlik kazanabilir. Avanos ta izleri takip edilebilen Beşik Kertmesi yöntemi ile evliliğin 13 ilk çıkışına dair bir açıklamaya göre, tarihin bir döneminde padişahın bir prensi dünyaya gelinde onun kırkı çıkıncaya kadar ülkede dünyaya gelen bütün kız bebekler onun beşik kertmesi konumunda olurlarmış. Bu, bir nevi sözlülük bir nevi sahiplilik bir nevi adeta adaklılık gibi taraflara 10 Yaşar Kalafat, Doğu Anadolu da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara 2010, 6. S , Bsk. Ankara Berikan yayınlar 11 Ayşen Tüzel, Kaybolmaya Yüz Tutmuş Çocuk Oyunları: Avanos Örneği, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s Yaşar Kalafat, Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Renkler, xx, Berikan, Ankara, 2012,s Fatma Köse, Nevşehir-Avanos ta Evlilik Adetleri Ve Bu Adetlerin Günümüzde Geçirdiği değişmeler,, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s

5 sorumluluk yükleyen bir sosyal ilişki şekli imiş. Bu bize halk inançlarındaki sahipli yer ve sahibinden icazet olma uygulaması ile ilgili inançları hatırlatır. Anadolu Türk kültür coğrafyasında anadili Türkçe veya Kürtçe olan halk kesimlerinde amcaoğluna verilmiş bazı haklar vardır. Amcakızı evlenecek ise ilkin amcaoğlunun kanaati alınır. O talip olur ise öncelik onun hakkıdır. Amcaoğlu nun gelinlik kızın erkek kardeşi gibi bazı sorumlulukları da vardır. Erkek kardeşi olmayan gelin adayı kızın bekâret kemerini amcasının oğlu bağlar. 14 Avanos-Nevşehir yöresinde görülen dul kadından kaçınma inanç ve uygulaması, Kızın yorganı kaplanırken yorgan aile düzeni aile düzeni yerinde bir kadına kaplatılır böylece yeni evlilerin mutluluğuna inanılır Dul ya da evli kalmış yorgana dokundurulmaz. 15 Türk kültürlü halkların halk inançlarında bir kült oluşturmuştur. Dul kadın etrafında bir inanç yumağı vardır 16. Kız istemeğe, gelin çeyizi dizmeğe, kına gecesi şenliklerine dul kadın pek götürülmek istenilmez. Dul kadın, iki üç evlilik yaşamış kadın evlenmesi geçirmiş kadında adeta bir uğursuzluk aranır. Nişan şahitliğine iyi anlaşabilen uzun evlilik süresi yaşamış kimselerden şahit seçilir. Bütün bu ve benzerleri halk inançlarındaki kişioğlu inancının er kişi ve kadın kişi inançlarının yapı taşlarını oluşturur. Kişioğlu kültü ile ilgili Avanos-Nevşehir yöresinde halk inanmalarında yaşayan başka bulgular da vardır. Bunlar sözlü kültür verilerine de yansımıştır. Şu derenin uzunu Kınalı parmak ucu Ergin olan kızların Kabul olmaz orucu 17 türküsündeki ergin kızlara yüklenen anlam inanç çalışmaları bakımından irdelenmeye muhtaçtır. Anadolu genelinde yeni çiftlerin ilk gecelerindeki uaların kabul olacağı ve keza bebek sancısı çeken anne adayının duasının kabul edileceği inancı vardır. Ayrıca annenin bedduasının çocuğuna etki etmeyeceği emzirilmiş sütün kargışın yolunu keseceğine inanılır 18. Avanos-Nevşehir yöresinde görülen kısmet açma amaçlı, Hıdrellezde Kızılırmak kenarında güneş doğmadan evvel yapılan mesaj içerikli uygulamalar 19, Nahcıvan Türk kültür coğrafyasında da vardır. Güneş doğmadan nevruz da akarsudan alınan suya Ham Su denir. Bununla şifa bulunduğuna kısmet açıldığına ve bunun bereketi celp ettiğine insanılır Yaşar Kalafat, Türk Kültürlü Halklarda Emmioğlu, Töre, S. 12 Ocak 2013 s Fatma Köse, a.g.m. 16 Yaşar Kalafat, Türk Kültür Coğrafyasında Dul Karı Kültü VII. Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorunda Tıp Günleri (11 14 Mayıs 2011 Mersin) 17 Hüseyin Gönül, Avanos Türkülerinde Güzel İmajı, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s Yaşar Kalafat, Dr. Necdet Yaşar Bayatlı ile Türk Kültürlü Halklarda Alkışlar-Kargışlar, Berikan yayınları, Ankara, Fatma Köse a.g.m. 20 Yaşar Kalafat, Azerbaycan-İran-Anadolu-Irak Halk İnançları Hattı, xv,,berikan, Ankara, 2012

6 Avanos-Nevşehir yöresinde genç kızların kısmetlerini tahmin için tuzlu ekmek yiyip yastığının altına kilit koyarak niyetlenip görecekleri rüyayı yorumlamaları uygulaması Kuzey ve Güney Azerbaycan Türk kültür coğrafyalarında Azerbaycan Iğdır, Kars ve Ardahan da Tuzlu Glik olarak ve Artvin yöresinde ise Bogol olarak bilinir ve Nevruz da uygulanır 21. Avanos ta Nevruz ve Hıdrellezde yapılan ritüeller/ayinle ilgili uygulamalar büyük ölçüde örtüşürler. Kilit açıp-kapama ve kilit etrafında oluşan halk inançları Avaonosta kısmeti tahmin uygulamaları ile karışmıştır. Kilit aıp kapama daha ziyade büyü yapma ve yapılmış büyüğü bozma içeriklidirler. Fatma Köse nin Avanos-Nevşehir yöresinden tespiti yaptığı Gelin Hamam uygulaması Bulgaristan, Rodos, Azerbaycan ve Anadolu Türk kültür coğrafyasında bir dönemler çok yaygındı. Gelin hamam takımları gümüş takunyaları ile çok ünlü idiler. Bu hamamlar müzikli ve ikramlı olur. Gelin Alayları için oğlan evi süslenmiş faytonlar hazırlatırdı. 22 Avanos-Nevşehir yöresinde görülen Kelle Atma Oyunu 23 Halk kültüründe kelle ile ilgili inançları zenginletici niteliktedir. Kafkasya ve Anadolu nun Mardin bölgesinde Kızıltepe de görülen Sofrada Kelle büyük ziyafetlerde itibarlı kimsenin önüne ikram olarak konulan pişirilmiş kelle uygulamasıdır. Karaçay Türk kültür bölgesinde ziyafetlere davetlilerin en itibarlısına en uygun kimselerine bir nevi alkış ile dağıtır. Davetlerde hakaret edilecek kimsenin önüne pişirilmiş merkep kellesi konur. Hamile hanıma kelle eti ikram edilmez. Pişirilmiş koyun kellesinin çene kemiklerine bakılarak doğması beklenilen bebeğin cinsiyeti tahmin edilmeğe çalışılır. Yağmur duasında at kelle kemiğinden ve ambar ve bağ nazarlıklarında koç kelle kemiğinden nazardan korunmak için yararlanmak istenir. 24 Avanos-Nevşehir yöresinde görülen gelin erkek evine gelince ona yumurta atılması, gelinin aynaya baktırılması ve su serpilmesi, testi çanak kırdırılması 25 Türk kültür coğrafyası halk inançlarında yumurta 26, ayna, 27 su 28 ve ses 29 ile ilgili inançların farklı yansıma biçimleridir. 21 Yaşar Kalafat-Ülkü Önal, Geçmişten Günümüze Karşılaştırmalı Artvin Halk İnançları Kültürü-Yatırlar- Eğitim Odağında Artvin Sempozyumu Bildirileri II Editör Fatih Demirel, Hüseyin Efe, Artvin Çoruh Üniversitesi, (31 Mayıs 02 Haziran 2012 Artvin) Artvin 2012, s Yaşar Kalafat Bulgaristan da Türk Halk Folkloru Sempozyumu ve Bulgaristan Gezi Notları Prof. Dr. Haluk Karamağaralı Armağanı Ankara 2002 sh ; Bulgaristan Şumnu Türk Halk İnançları Türk Kültürü Mayıs 1999 S. 439 sh ; Türk Dili Dergisi (Bulgaristan) S. 37, Bay, Şubat 1999 S. 39 S Fatma Köse a.g.m. 24 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnanmalarından Hayvan Üslubu nda Mitolojik Devri Dayım I, Ankara, 2013, Berikan Yayınları, S Fatma Köse a.g.m. 26 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Beslenme, xvııı, Berikan, Ankara, 2012, S. 1O Yaşar Kalafat Halk İnançlarında Hususiyle Tahtacılarda Ayna 1. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyumu (26 27 Kasım 1993 Antalya) Ankara 1995 s

7 Bunların etrafında inanç yumakları oluşmuştur. Yumurta zürriyetin, çoğalmanın, bereketin, ayna aydınlık geleceğin hoş bahtlığın, saadetin, keza su aydınlığın, bereketin, uzun ömürlülüğün, simgesi, sembolü olarak bilinirlerken ses kara iyelerin, nazar türü kem güçlerin def edicisi olarak bilinir. Yaşlı kadınların çenelerinin yemeniyle bağlanması şeklindeki uygulama ses orucu inancı ile ilişkilendirilebilir. 30 Nitekim Ses sakınma uygulaması bu yörede de yaşamaktadır. 31 Avanos-Nevşehir yöresinde görülen kâkül kesme 32 uygulaması kanaatimizce saç etrafında oluşmuş inançların geneli içerisinde mütalaa edilmelidir. Saç, aldığı şekil ile mutluluğun ve mutsuzluğun anlatım vasıtasıdır 33. Aynı zamanda kına da olduğu gibi adanmışlığın simgesidir de. Muhtemelen saç yonma ile inanç bağlantısı vardır. Kâkülü kesilen gelin kız yeni ocağına adınmış mı olur. Avanos-Nevşehir yöresinde görülen ve anneye uygulanan Böğür Doğrultma 34, halk inançları kültüründe önemli bir yer tutan hak inancı ile ilgilidir. Haklaşmak helâlaşmak Ana hakkı, Baba hakkı, Yol hakkı, Kapı hakkı vb geçer. Böğür doğrulma bir gönül alma işidir. Tamamen olmasa da bu tür uygulamalar da saçı anlayışının tamamen de dışında değillerdir. Halk inançları çalışmalarında dilbilimcilerden de yararlanarak inanç etimolojisi yapılabilmeli. Örneklemeğe çalışırsam, uğurlama, yalın halde yola koyma anlamında değildir. Hayatın her safhasında görülen uğurlama; uğur verme, uğur katma uğur dileme anlamındadır. Ad vermedeki kulağa ezan ve gamet okunması, sünnetteki, nikâhtaki, kına yakılmasındaki hayır dilemeler hep uğurlamadırlar. Anadolu da yolcuya uğurla git, uğur ola uğura karşı git denir. Bu dileme, şerlerden muhafaza ol, anlamındadır. Uğurun talep edildiği Yüce Takdir Edici den icazet ve kuvvet alma işidir. Tabu ve Ongun konusu da bu anlayışla ele alınır ise kanaatimizce bizlik olur. Tabu ongun bağlantısı bize; insanın, bitkinin, hayvanın ve cansız bilinenin yapısında bir öz var ise bu özün açıklanması, ak ve kara rahmani ve şeytani boyutlarının bir arada oluşu ile izah edilebilir. Ongun olandan adeta hayır ve şer beklenebileceği için, o, sıradan değildir. O, tabu oluşmuş, oluşturmuştur. Ongunlara saçı yapılırken onların şerlerinden korunmak, kurtulmak, hayırlarını celp etmek yararlanmak amaçlanır. Zira onlar tabudurlar. Esasen bu cevher, yani insan, hayvan, bitki ve cansız bilinenlerde varlığı üzerinde durulan öz muhtemelen seçilmiş 28 Yaşar Kalafat, Ağrı Yöresi Örnekleri İle Türk Kültürlü Halklarda Su Kültü, Türk Kültüründe Ağrı, Atatürk Kültür Merkezi, Yayına Hazırlayan Prof. Dr. Oktay Belli, Ankara, 2009, s Yaşar Kalafat, İstanbul Örneklemeleri ile Türk Kültürlü Halklarda Ses Orucu, 7. Uluslar arası Türk Kültürü Kongresi, (05 10 Ekim 2009 Ankara), Tük ve Dünya Kültüründe İstanbul, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2011, s A.g.m. 31 Fatma Köse a.g.m. 32 Fatma Köse a.g.m. 33 Mehmet Ali Yolcu, Avanos Yöresinde Ölümle İlgili Toplumsan Kaçınmalar,, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s. s Fatma Köse a.g.m.

8 olmayan insan, hayvan, bitki ve cansız bilinenlerin hepsinde vardı, vardır. Ne var ki, belki erkleri ve belki de formları farklıdır. Bu açıklamadan sonra bize göre ölüm bir tabu değil, ongunun müdahalesinin bir sonucudur. Ongun öldürmeyip hasta veya sakat da yapabilirdi. Ölümün tabu olarak algılanması 35 tabu-ongun tanımlarının karıştırılması ve fiziken ölmüş insan ve hayvanda tabu hükmü, tabu erki aranırken yanılılan husus, ölen canlının ölmeden evvelki bir kısım gücünün öldükten sonra da devam ettiğinin bilinmemesindendir. Örneklemek gerekir ise; şaman/kam bu anlamda tekin değildir, şaman veya kamın mezarı da tabutu da tekin değildir. Yılan bir ongundur. Yılan canlı iken, ondan şifa ve ölüm de beklendiğine dair inançlar vardır. (Yılanlı kaplıcalar, yılana rastlanmanın hayırlara yorumlanması gibi) Yılan ölüsünün de derisinden, dişinden vs. ak ve aynı zamanda kara büyü yapılır. Majik güç her iki fonksiyonu da gösterebilir. Cenaze defininden dönen kimseden, kırkı çıkmamış anne ve bebeği sakınılır, o şahsın anne ve bebeğini basması, onlara zararının dokunması istenilmez. Zira o şahsın ölen şahıstan bir şey taşıdığına inanılır. Kırkı çıkmamış anne ve bebeği taze kesilmiş hayvan etinden de sakınılır. Bu eti de onları basabileceği inancı vardır. Bu örneklerde basan ölünün bizzat kendisi değil, ölü insan veya hayvanın özünde bulunan basabilme yeteneğinin erkinin açığa çıkmasıdır. Basan, basarak zarar veren ölüm değildir ölüdür. SONUÇ: Avanos halk kültürü çalışmaları, halk inançları alanından bakılınca, bölgesel olmaktan ziyade, bu alanda genel Türk halk kültürü çalışmalarına ciddi katkıda da bulunmaktadır. Kültürel kimliğin belirlenmesi ve geliştirilerek yaşatılabilmesi için Türkiye genelinde yaşadığımız ve ikmal edilmesinin yararına inanılan husus, farklı sosyal bilimler içerikli çalışmalarda, disiplinler arası, daha organize çalışmalarına duyulan ihtiyaç hususudur. İlaveten halkbilimi kapsamına giren alt disiplinler içerikli çalışmalarda da daha yoğun ilişkilerin verimi artıracağı kanaaticeyiz. Bize göre bu ihtiyaç, bilgi şölenleri ve süreli yayın etkinliklerinin, çalıştay çalışmaları ile ikmali suretiyle karşılanabilir. 35 Mehmet Ali Yolcu, Avanos Yöresinde Ölümle İlgili Toplumsan Kaçınmalar,, Avanos Sempozyumu Bildirileri, Ekim 2014, Editör, Adem Öger, Ankara, 2014, s. s