ENTELEKTÜEL SERMAYE VE YÖNETİMİ 1. GİRİŞ ENTELEKTÜEL SERMAYE KAVRAMI ENTELEKTÜEL SERMAYE YÖNETİMİ SONUÇ...

Transkript

1 ENTELEKTÜEL SERMAYE VE YÖNETİMİ 1. GİRİŞ ENTELEKTÜEL SERMAYE KAVRAMI Bilginin Artan Önemi Ve Entelektüel Sermayenin Doğuşu Entelektüel Sermayenin Tanımı Entelektüel Sermayenin Önemi Ve Özellikleri Entelektüel Sermayenin Unsurları ENTELEKTÜEL SERMAYE YÖNETİMİ Entelektüel Sermaye Yönetimi için Koşullar ve İşletme İçin Yararları İşletmeleri Entelektüel Sermaye Yönetimine İten Nedenler Entelektüel Sermaye Yönetiminin İşletmenin Yönetim Yapısında Oluşturduğu Farklılıklar Entelektüel Sermayeyi Yönetme İlkeleri SONUÇ YARARLANILAN YAYINLAR... 19

2 1. GİRİŞ ENTELEKTÜEL SERMAYE VE YÖNETİMİ Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan Kocaeli Üniversitesi İİBF İşletme Bölümü Muhasebe-Finansman Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Bilgi alanında ortaya çıkan ilerlemeler, beraberinde birçok kavramın da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Entelektüel sermaye de bu kavramlardan biridir. Bir işletmenin gerçek değerinin bulunmasında yol gösterici olmasının yanısıra onu yönetme konusunda da önemli bilgiler sunmaktadır. Entelektüel sermaye özellikle 1990 lı yıllardan sonra önem kazanan bir kavram olarak karşımıza çıkması dolayısıyla henüz bir şablona oturtulamamıştır. Entelektüel varlıklar ve entelektüel sermaye unsurları birçok bilim adamı tarafından farklı şekillerde dile getirilmiştir. Bu durum da tanımlama ve sınıflandırmada bir kargaşayı beraberinde getirmiş gibi görünse de temel olarak aynı düşünceleri ifade etmektedir. Entelektüel sermaye kavramının ortaya çıkışı ile yönetim anlayışında da bazı değişiklikler ortaya çıkmıştır. İnsan artık herşeyin merkezinde ve çok önemli bir unsur olarak hakettiği yeri almaya başlamıştır. İnsan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi işletmelerin değer ve ömürlerini belirlemede üç temel unsur olarak yerini almıştır. Çalışmamızda da entelektüel sermaye kavramı ile ilgili temel kavramlara ve entelektüel sermaye yönetimine ilişkin temel konulara değinilmiş, konular hakkında önemli görülen noktalarda kısa bilgiler verilmiştir. 2. ENTELEKTÜEL SERMAYE KAVRAMI 1960 lı yıllarda kullanılmaya başlanan, ancak bugünkü şekliyle ancak 1990 lı yıllarda anlam bulan entelektüel sermaye kavramıyla ilgili olarak aşağıda, entelektüel sermayenin ortaya çıkmasına bir anlamda temel oluşturan, bilginin artan önemine ve dolayısıyla entelektüel sermayenin doğuşuna, ilk bahsedildiği günden bugüne kadar çeşitli çalışmalarda yer alan tanımlarına, özelliklerine ve unsurlarına ilişkin bilgilere yer verilmiştir. 2.1.Bilginin Artan Önemi Ve Entelektüel Sermayenin Doğuşu Günümüzde değişimi başkalarından önce yakalayabilmenin önemi gözardı edilemeyecek kadar büyüktür. Bu ise ancak bilgiye, bilgi kaynağına sahip olmakla sağlanabilir. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişin yaşandığı günümüzde bilgi de diğer üretim faktörleriyle üretime sokularak, stratejik bir rekabet faktörü olarak kullanılmaktadır. Peter Drucker'a göre, kişisel bilgisayarlar aracılığıyla bilgi işleme ve bu bilginin analizinin yapılması, ondokuzuncu yüzyılın sonu ve yirminci yüzyılın başında başka alanlarda yaşanan diğer değişimler kadar önemli ve köklü bir değişimdir. 1 Drucker 20. yüzyılın ortalarına kadar kolay ulaşılabilir üretim faktörleri olarak büyük önem taşıyan, emek, sermaye ve doğal kaynakların artık olmaları ikinci planda kaldıklarını, bununla birlikte bilginin günümüzde tek anlamlı kaynak (üretim faktörü) 1 Peter Drucker, Fırtınalı Dönemlerde Yönetim, Çev: Bülent Toksöz, İnkılap Kitabevi, Yönetim Dizisi, İstanbul, 1998, s.65. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 1

3 olduğunu ifade etmektedir. 1 Nonaka ise, kesin olan tek şeyin belirsizlik olduğu bir ekonomide sürekli rekabet üstünlüğünün tek güvenilir kaynağı bilgidir demektedir. 2 Steward, Bilgi; ürettiğimiz, yaptığımız, sattığımız ve satın aldığımız şeylerin asıl bileşeni haline gelmiş bulunuyor ifadesiyle bilginin önemini vurgulamaktadır. 3 Alvin Toffler Üçüncü Dalga isimli eserinde toplumsal gelişmeleri açıklarken üçüncü dalganın en önemli özelliğini; bilginin tüm alanlarda kullanılması ve bilgisayarların ve iletişim sistemlerinin bir enformasyon devrimi yaratması şeklinde ifade etmektedir. 4 Bilginin sürekli yenilenmesi ve yeni bilgilerin devrim niteliğinde değişimler yaratacak özelliklere sahip olması öğrenmenin sürekli bir süreç haline getirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bilginin üretimin asıl bileşeni haline gelmesi, bilgi yönetimini de işletmelerin asıl görevi haline getirmiştir. Vasıfsız işgücü, sermaye ve doğal kaynaklar şeklindeki bütün girdiler için azalan verim kanunu işlerliğini gösterirken, bilgi bir girdi olarak üretimde daha yoğun bir şekilde kullanıldığı taktirde verimlilik artan bir seyir içinde gelişme gösterecektir. Günlük mal ve hizmetlerin değerinin kaynağını bilgi oluşturmaktadır. 5 Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte işletme çevresinde yaşanan hızlı değişim ve bu değişimin işletmeler üzerindeki büyük etkisi yöneticileri yeni yönetim ilkeleri bulmaya ve uygulamaya zorunlu kılmıştır. Değişimi yaratan pek çok unsur içinde en önemlisi insan kaynaklarıdır. İnsan unsuru, faaliyetleri ve nihai çıktıyı belirleyen dış müşteriler ve üretimi gerçekleştiren, onu sürekli geliştiren olarak odak noktasına oturmuştur. İnsan işletme içinde bilgi toplama ve işleme kapasitesine sahip, yaratıcılığı ortaya çıkartabilecek olan yegane unsurdur. İşletme yönetimi alanında çalışmaları büyük ilgi toplayan Peter Drucker'a göre; bütün işletmelerde müşteri ilişkileri yaratan iki temel fonksiyon vardır: Pazarlama ve yaratıcılık. 6 Kjell Nordströn ye göre; bugün artık birkaç hafta içinde taklit edilemeyen hiçbir ürün, hizmet veya teknoloji kalmamıştır. Bu nedenle hızlı hareket edecek birimler oluşturmak gerekmektedir. Zaman ve yetenek işletmelerin rekabet avantajı yaratmadaki en önemli unsurları haline gelmiştir. 7 Bu unsurları kullanacak olan ise insan kaynağı ve bunun ötesinde insanın sahip olduğu bilgidir de İtalyan din adamı Luca Pacioli nin geliştirdiği ve halen popülaritesini sürdüren çift kayıt muhasebecilik sisteminin bilgiye dönük değerleri ölçme konusunda çok yetersiz kalması, örgütleri bilgi, beceri, örgütün öğrenme kapasitesi ve enformasyon teknolojisi gibi bilançoda görülmeyen varlıkları somutlaştırmaya ve 1 Peter F. Drucker, Kapitalist Ötesi Toplum, Çev: Belkıs Çorakçı, İnkılap Kitabevi, Yönetim Dizisi, İstanbul, 1994, s Ikujiro Nonaka, Bilgi Yaratan Şirket, Bilgi Yönetimi, Çev: Gündüz Bulut, Mess Yayınları, Yayın No:293, İstanbul, 1999, s Thomas A. Steward, Entelektüel Sermaye, Çev: Nurettin Elhüseyni, Mess Yayınları, İstanbul, 1997, s Alvin Toffler, Üçüncü Dalga, Çev: Ali Seden, 3. Baskı, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1999, s Rıza Kandiller, İktisadi Faaliyetlerde Bilginin Değeri ve Önemi, /ead/dtdergi/nisan2000/ktsad.htm , s David Matheson, Jim Matheson, Akıllı Örgüt, Çev: Meral Tüzel, Boyner Holding Yayınları, İstanbul, 1999, s Meral Tamer, Karl Marx Nasıl Haklı Çıktı?, Milliyet Gazetesi, 25 Eylül 1997, s.6. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 2

4 tanımlamaya parasal değer vererek veya indeks bazında ölçerek yarayacak metotları aramaya itmiştir. 1 Yaşanan değişim ve gelişimle birlikte, sanayi ekonomisinde yatırımların en önemli kısmı fabrika binası, makine, teçhizat gibi unsurlara ayrılırken, günümüzde yatırımların büyük kısmı bilginin artırılmasına yönelmekte, diğer deyişle maliyet değil aksine kaynak olarak görülen beşeri sermayeyi sağlamak için yeterlilik ve uzmanlık geliştirmeye yönelik olmaktadır. 2 Maddi olmayan varlıkları,, şirketlerin bilanço ve gelir tablolarında görmek mümkün değildir. Ekonominin globalleşmesi, üretimde ayırt edici bir faktör olarak, şirkete ait özel bilgilerin değerini artırmış ve bu değişimi de iletişim ağlarının ucuz bir şekilde elde edilmesi sağlamıştır. Bu bağlamda, şirketlere asıl rekabet avantajı sağlayan, müşteri için değer yaratan, rakiplerin sahip olmadığı, taklit edilemeyen ve alternatifi olmayan entelektüel sermaye gündeme gelmektedir. 3 Entelektüel sermaye kavramı ilk olarak John Kenneth Galbraith tarafından 1969 yılında kullanılmıştır. Galbraith tarafından 1969 yılında kullanılmıştır. 4 Daha sonra 1975 yılında Michael Kalecki tarafından kullanılmıştır. Kalecki makalesinde Acaba kaçımız son on yılda elde ettiğimiz entelektüel sermayenin farkındayız ifadesini kullanmıştır. Özellikle 1990'lı yılların başından itibaren, entelektüel sermaye kavramının popülaritesi ve bu yöndeki çalışmaların sayısı giderek artmış ve günümüzdeki anlamıyla entelektüel sermaye kavramı Thomas Stewart ın 1991 yılında kaleme aldığı Beyin Gücü adlı makalesi ile gündeme taşınmıştır. Yapılan ilk çalışmaların temel amacı entelektüel sermaye kavramının tanımlanması, sınıflandırılması ve ölçülmesi iken, daha sonraki çalışmalarda entelektüel sermaye unsurları, entelektüel varlıklar ve bunların işletme performansı üzerindeki etkileri ön plana çıkmaktadır Entelektüel Sermayenin Tanımı Entelektüel sermaye kavramını tanımlamadan önce entelektüel kavramının tanımlanması konunun daha iyi anlaşılması açısından yararlı olacaktır. Entelektüel kelimesinin kökeni interlectio'dur ve Latince'den gelmektedir. İnter, arasında anlamındadır ve ilişkiyi içerir, lectio ise, okuma, elde edinilen, ulaşılan, toplanan bilgi demektir. 6 Entelektüel kelimesi bilim, sanat ve kültür alanlarında yüksek derecede eğitim görmüş kimse, ya da aydın kesimini ifade etmede kullanılan bir kavramdır. 7 1 Tamer Çavuşgil, Entelektüel Sermaye ve Entelektüel Örgüt, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Dergisi, C.2, Sayı:2, 1992, s Nevzat Tetik, Entelektüel Sermaye:Kapsamı, Ölçülmesi ve Raporlanması, Vergici ve Muhasebeciyle Diyalog, Sayı:184, Ağustos 2003, s Taner Acuner ve Kader Tan Şahin, Entelektüel Sermayenin Ölçülebilirliği Üzerine Heuristic (sezgisel) Bir Araştırma, 10.Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Mayıs 2002, s Inahi Pena, Intellectual Capital and Business Start-up Success Journal of Intellectual Capital, Vol.3 No.2, 2002, s Pena, a.g.m.,s Şebnem Arıkboğa, Entellektüel Sermaye, Derin Yayınları, Yayın No:30, İstanbul, 2003, s Halil Seyidoğlu, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Yayınları, No:4, Ankara, 1992, s.230. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 3

5 Entelektüel sermayenin doğru ve tam olarak tanımlanması yönetimini, stratejik kullanımını ve doğal olarak ölçümünü kolaylaştıracaktır. Bugüne kadar üzerinde hemfikir olunan tek bir entelektüel sermaye tanımı bulunmamaktadır. Bu nedenle, farklı yazarların tanımlarını gözden geçirmek faydalı olacaktır. Webster's Sözlüğü entelektüel kelimesini rasyonel veya akıllıca düşünce olarak tanımlarken, sermaye kelimesini toplanmış mal stoku olarak ifade etmektedir. Buradan yola çıkarak, konuşma dilinde entelektüel sermayeyi düşünce birikim kapasitesi olarak ifade etmek mümkündür. Entelektüel sermaye kavramına ilişkin konuyla ilgilenenler tarafından farklı bakış açılara göre değişik tanımlar yapılmıştır. Söz konusu tanımların bazılarına aşağıda değinilmiştir. En basit şekliyle entelektüel sermaye, bir organizasyonun bilgi değeri 1 veya duyumsanmayan ve görünmeyen varlıklar olarak bir işletmenin sahip olduğu kayıtlı bilgiler ve işletmedeki çalışanların bilgi, beceri ve deneyimleri 2 şeklinde tanımlanmaktadır. Günümüzde özellikle hizmet sektöründeki işletmelere bakıldığında bilançolarındaki varlıkları ile piyasadaki değerleri arasında önemli bir fark görülmektedir. Buradan yola çıkarak, entelektüel sermaye maddi olmayan varlıklardır ve entelektüel sermaye işletmenin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki farktır, şeklinde tanımlamalar bulunmaktadır. 3 OECD, entelektüel sermaye kavramını, "işletmelerin sahip oldukları maddi olmayan varlıkların, daha açık bir ifadeyle organizasyonel sermayenin ve insan sermayesinin ekonomik değeri" olarak tanımlamaktadır 4. Bu tanımlamada organizasyonel sermaye, işletmenin faydalandığı yazılım sistemlerini, dağıtım kanallarını ve tedarik zincirlerini içine alırken; insan sermayesi işletme çalışanlarının tamamını kapsamaktadır. Entelektüel sermaye, içerisinde sermaye kelimesi geçse de, başlı başına klasik bir muhasebe ölçütü ya da ekonomik bir terim değildir. Napahiet ve Ghoshal, entelektüel sermayeyi, "organizasyon, entelektüel topluluk ya da profesyonel işletmeler gibi sosyal grupların sahip olduğu bilgi ve öğrenme yeteneği" olarak tanımlamaktadır 5. Boudreau, Ramstad, Davenport ve Prusck ise, özellikle insan kaynakları ve bilgi teknolojileri yönetimi konularına odaklanarak, entelektüel sermayeyi yönetim faaliyetlerinin geneli ile ilişkilendirmektedirler. Burada entelektüel sermaye, hem insan kaynakları yönetimi hem de bilgi teknolojileri konularını içine alan fonksiyonel bir kavram olarak ön plana çıkmakta ve insan kaynakları ile bilgi teknolojileri departmanlarının yönetimsel problemlerine dikkatleri çekmektedir. Boudreau ve Ramstad'ın tanımlamalarında, entelektüel sermaye yalnızca işletmenin bu iki departmanında bulunmaktadır. Bu açıdan ele alındığında entelektüel sermaye, 1 Ali Talip Akpınar, Entellektüel Sermaye Kavramı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:1, Kocaeli, 2000, s Gülçin Büyüközkan, Entellektüel Sermaye Yönetimi, KalDer Forum, Nisan-Mayıs-Haziran 2002, s Nick Bontis, There s A Price On Your Head: Managing Intellectual Capital Strategically, Business Quarterly, Summer, 1996, s.3. 4 Lars Nerdrum, Intellectual Capital, Journal of Intellectual Capital,Vol.2,2001,s Janine Napahiet, Social and Intellectual Capital, Academy of Management Proceedings, 2002, s.245. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 4

6 işbirliği sonucunda oluşan bir etki değil, yalnızca işletmenin bu iki departmanının karşılıklı etkileşimi sonucunda ortaya çıkan bir olgudur. 1. Entelektüel sermaye kavramı ile yakından ilgilenen yöneticiler ise, entelektüel sermayenin finansal tablolara ve hissedar değerine yönelik etkileri üzerinde daha fazla durarak, bu kavramın tanımlanmasından ziyade ölçülmesine ve yönetilmesine odaklanmaktadırlar. Entelektüel sermaye gruplarından Thomas Stewart, entelektüel sermayeyi değer yaratmada kullanılabilecek bilgi, entelektüel mülkiyet ve deneyim gibi her türlü entelektüel materyal olarak tanımlamaktadır. Stewart'ın bu alana yönelik en önemli katkısı, entelektüel sermaye kavramının tanımlanmasında ve ölçülmesinde karşılaşılan güçlüklere dikkat çekmiş olmasıdır 2. Skandia AFS Şirketi'nin entelektüel sermaye yöneticisi Leif Edvinsson ve Intellectual Capital isimli eserin yazarı Michael Malone ise entelektüel sermayeyi; insan sermayesi, yapısal sermaye ile müşteri sermayesi unsurlarından meydana gelen ve entelektüel sermayenin değerini, işletmenin piyasa değerinden defter değerinin çıkartılmasıyla hesaplanan bir bileşen olarak ele almaktadır 3. Burada entelektüel sermaye; yatırımcılar tarafından sıkça kullanılan piyasa değeri/defter değeri oranının, piyasa değeri eksi defter değeri ile elde edilen parasal tutarıyla ifade edilmektedir. Ancak, bu parasal ifade, entelektüel sermayeyi meydana getiren unsurların entelektüel sermayenin parasal değeri üzerindeki etkilerini vurgulamada yetersiz kalmaktadır. Hugh McDonald, entelektüel sermayeyi bir işletmede bulunan farklılaştırıcı avantaj yaratmada kullanılabilecek bilgidir, şeklinde tanımlamaktadır. 4 Bu tanımda işletme çalışanları tarafından bilinen ve rekabet avantajı yaratabilecek olan bilgiler entelektüel sermaye alarak ele alınmakta ve entelektüel sermayenin ne olduğundan ziyade hangi işe yaradığı anlatılmaktadır. Steward'a göre; entelektüel sermaye zenginlik yaratmak üzere kullanıma sokulabilecek entelektüel malzemedir, yani bilgi, entelektüel mülkiyet ve deneyimdir. 5 Steward, entelektüel sermayenin işletmedeki çalışanlar tarafından bilinen ve işletmeye rekabet üstünlüğü sağlayan her türlü faktörün toplamından oluştuğunu ve patent, telif hakları, know-how gibi unsurların ötesinde pek çok şeyi kapsadığını ifade etmiştir. Grafström ve Leif Edvinsson, entelektüel sermayeyi insan perspektifinden geleceğin değerlerini yaratmada yardımcı olabilecek kazanılmış anlayışların toplamıyla birlikte ilişkileri de kapsayan bir kavram olarak tanımlamaktadırlar. 6 Grafström ve Leif Edvinsson'a göre, entelektüel sermaye değer yaratıcı potansiyel ve bunun gelişimi ile birlikte bilgidir. Bugün ile gelecek arasındaki eşiktir. Klein ve Prusak ise, entelektüel sermayeyi, daha yüksek değerlere sahip varlıkları yaratmada onları şekillendirecek, ele geçirecek ve harekete geçirecek entelektüel materyaldir 7 şeklinde tanımlamıştır. Klein ve Prusak'ın tanımında önemli olan bir unsur entelektüel malzeme ile sermaye arasında ayırım yapılmasıdır. Kayıt altına alınmamış bir fikir ya da unsur evrak dosyaları altında kalmış bir rapor, iş arkadaşları 1 Jan Mouritsen, Economical Value Added Versus Intellectual Capital, Management Accounting Research, Vol.9, 2002,s Nick Bontis, Intellectual Capital,Journal Management Rewiew,Vol.3, 1998,s Mark McElroy, Social Innovation Capital, Journal of Intellectual Capital,Vol.3, 2002,s Steward, a.g.e., s Steward, a.g.e., s Gottfried Grafström, Leif Edvinsson, Accounting for Minds, Larsherberts Offset, Sweden, s David A. Klein, Laurence Prusak, Characterizing Intellectual Capital, March 1994, s.2 Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 5

7 ile yapılan informal bir beyin fırtınası, ulaşılamayan bir satış temsilcisinin öğrendiği acil haber entelektüel malzemedir, ancak entelektüel sermaye değildir. 1 Galbraith, entelektüel sermayenin yalnızca insan zekasından kaynaklanan bir unsur değil aksine, entelektüel faaliyetler bütünü olduğunu savunmaktadır. 2 Bu çerçevede, entelektüel sermaye yalnızca statik bir maddi olmayan varlık değil, işletmenin belirlenen hedeflere ulaşılmasını kolaylaştıran hedef bir süreç olmaktadır. 3 Bir başka tanımda entelektüel sermaye, kâra dönüştürülebilen bilgidir ki, bu bilgi; işletmenin fikirlerinin, yeniliklerinin, teknolojilerinin, genel bilgilerinin, bilgisayar programlarının, dizaynlarının, veri kullanma yeteneklerinin, ilişkilerinin, süreçlerinin, yaratıcılıklarının ve yayınlarının bütünüdür. 4 şeklinde ifade edilmiştir. Entelektüel sermayenin tanımlanması ve bileşenlerine ayrılması konusunda oldukça detaylı çalışmalar yapan diğer bir araştırmacı da Annie Brooking'dir. Brooking, entelektüel sermayeyi işletmeye fonksiyonellik kazandıran ve birbirleriyle iç içe geçmiş maddi olmayan varlıkları tanımlamakta kullanmaktadır. Brooking'e göre işletme, maddi varlıklardan ve entelektüel varlıklardan meydana gelen bir bütün olup, işletmenin sahip olduğu entelektüel varlıklar, piyasa varlıkları, entelektüel mülkiyet varlıkları, insan-merkezli varlıklar ve altyapı varlıkları olmak üzere dört grupta ele alınabilir 5. Yapılan tüm bu tanımlamalara karşın entelektüel sermayenin genel kabul görmüş kesin bir tanımı yapılamamaktadır ve sık sık entelektüel mülkiyet, entelektüel varlıklar, maddi olmayan varlıklar ve bilgi varlıkları terimleri ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Entelektüel sermaye bu kavramların tümünden daha kapsamlıdır. Entelektüel sermaye statik bir varlıktan çok, işletmenin gereksinimlerine uygulandığında katma değer yaratan dinamik bir unsurdur. 6 Entelektüel sermaye için yukarıdaki tanımlamaların, ortak noktalarını içeren şöyle bir tanım verilebilir: 7 Entelektüel sermaye; mayasını bilgi, beceri, deneyim ve enformasyonun oluşturduğu, işletmenin mevcut ve gelecekteki başarısını doğrudan etkileyen ve rakip firmalarla kıyaslamada konumunu ortaya koyan sahip olduğu bilgi, bilgi sistemleri, patent, telif hakları ve lisans anlaşmaları gibi maddi olmayan soyut varlıkların bütünüdür. Özetlemek gerekirse, entelektüel sermayenin konusunun yalnızca bir işletmenin entelektüel boyutu olmadığı, aksine işletmenin kaynaklarının yeni pazarlarda değer yaratıcı amaçlar doğrultusunda kullanılması, diğer bir ifadeyle işletmenin yeni fikirleri ürünlere ve hizmetlere dönüştürebilme yeteneği olduğu açıkça görülmektedir. 1 Steward, a.g.e., s Pena, a.g.m., Metin Kamil Ercan, M.Başaran Öztürk ve Kartal Demirgüneş, Değere Dayalı Yönetim ve Entellektüel Sermaye, Gazi Kitabevi, Ankara, 2003, s Fatma Ayanoğlu Şişman ve Bülent Şişman, Entelektüel Sermayenin Unsurları, Ölçülmesi ve Muhasebeleştirilmesi, Yaklaşım Dergisi, Sayı:136, Nisan Annie Brooking, Intellectual Capital, International Thomson Business Press,s Murat Ertuğrul, Bilgi Çağında İşletmelerin Yeni Kaynağı: Entelektüel Sermaye, Active Yönetim, Ekim-Kasım 2000, s Mustafa Çıkrıkçı ve Abdülkerim Daştan, Entelektüel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması, Bankacılar Dergisi, Sayı:43, Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 6

8 2.3.Entelektüel Sermayenin Önemi Ve Özellikleri Günümüzde zenginlik yaratmada ihtiyaç duyulan sermaye varlıkları olarak üretim teçhizatları, arazi, emek ve fabrikaların yerini bilgi varlıkları almış durumdadır. Dolayısıyla geleneksel yöntemlerle çalışan iş kuruluşları uygun tasarlanmadıklarından bilgiyi iyi yönetemezler. Bilgi başlı başına üretimin en önemli girdisi haline geldiğinden entelektüel varlıkları yönetme işletmelerin en önemli görevi haline gelmiştir. Entelektüel varlıklar her zaman önem taşımışlar fakat hiçbir zaman bu derecede ön plana çıkmamışlardır. Bilgiyi değere dönüştürerek finansal sonuçlar ortaya koyan işletmelere bilgi şirketleri ismi verilmektedir. Bilgi şirketleri oldukça hafif yükle dolaşırlar, onların kilit varlıkları maddi olmayan bir nitelik taşır ve varlık sahibi olmaya da aldırış etmezler. İşletme elinde entelektüel sermaye bulunduğu sürece diğer varlıkları yönetme ile bu varlıklara para ödemenin getirdiği yük ve maliyet söz konusu olmaksızın gelir elde eder. Yani artık bilgi şirketleri varlık istemeyen karakterdedirler. 1 Entelektüel sermayenin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: 2 1- Entelektüel sermaye, işletme bilançosundan tam olarak elde edilemeyen maddi olmayan varlıkların toplamıdır. 2- Entelektüel sermaye, işletmelerin rekabet üstünlüğünün kalıcılığının sağlanmasının temel kaynağıdır. 3- İşletmenin entelektüel sermayesinin yönetimi önemli bir yönetsel sorumluluktur. 4- Entelektüel sermayedeki artış veya azalışların, entelektüel performans olarak adlandırılması mümkündür;ölçülebilir ve görünür hale getirilebilmektedir. 5- Entelektüel sermayeyi ölçmek ve görünür hale getirmek için sistematik bir yaklaşım, işletmelerin türüne, büyüklüğüne, yapısına, sahiplerine ve coğrafi yerleşimine bağlı olmaksızın artan bir şekilde değerli hale gelmektedir 2.4.Entelektüel Sermayenin Unsurları Entelektüel sermaye unsurlarına yönelik tanımlamaların birbirinden farklı olması, tanımlamayı yapan kişilerin eğilimlerinin ve yönelimlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Her bir tanımlama, diğerlerinden bağımsız olarak, muhatabın bakış açısını, yönelimini ve eğilimini yansıtmaktadır. Entelektüel sermaye unsurları ile ilgilenen kişileri aşağıda belirtilen gruplar dahilinde sınıflandırmak mümkündür 3 ; Bilgi ve Eğitim : Bu konuyla ilgilenen kişiler, öncelikle entelektüel sermayenin insan sermayesi unsuru ile ilgilenmektedirler. Temel yönelimleri, yeni ya da daha fazla bilginin elde edilmesi ve bu bilgilerin kullanıma hazır hale getirilmesi olup, burada yaratıcılık ön plana çıkmaktadır. Bilgi Yönetimi: Günümüzde bilgi yönetimi kavramı, bilgisayar-destekli bilgi sistemleri yönetimi ile eş anlamlı olarak algılanmaktadır. Bu çerçevede, veri ya da bilginin tanımlanması, elde edilmesi, kullanım alanlarının genişletilmesi ve etkin biçimde yönetilmesi ön plana çıkmaktadır. 1 Serdar Öge, Entelektüel Sermaye, İşletmeler İçin Yeni Bir Değer, Atatürk Üniversitesi İİBF Yayını, C.16, Sayı:5-6, 2002, s Arzum Eken Çelik ve Selçuk Perçin, Entelektüel Sermayenin İşletme Bazında Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi, Muhasebe ve Denetime Bakış, Sayı:2, Ekim 2000, s Patrick Sullivan, Value-Driven Intellectual Capital, JohnWiley&Sons Press, 2002, s.5,7. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 7

9 Yenilik Yönetimi: Bu kavram genellikle araştırma ve geliştirme yönetimi ile ilgilidir. Bu çerçevede, yeni fikirlerin yeterlik ve etkinlik derecelerinin artırılması ve değer yaratımı konuları ön plana çıkmaktadır. Sermaye Piyasaları: Sermaye piyasaları ile ilgilenen kişiler entelektüel sermayeyi işletmenin bir varlığı olarak ele almaktadırlar. Bu kişilerin amaçları, işletmenin entelektüel sermayesini artırmak, entelektüel sermayenin değerlemesini yapmak, bilanço üzerindeki etkilerini tespit etmek, bu çerçevede mevcut ve potansiyel yatırımcıları etkilemektir. Hissedarlar: Hissedarlar, entelektüel sermayeyi işletme varlığı olarak ele almakta olup, entelektüel sermayenin tutarı ve bu sermayenin etkin olarak kullanımı ile ilgilenmektedirler. Yöneticiler: Yöneticiler, işletmenin entelektüel sermayesini yöneten kişilerdir. Yöneticilerin amacı; entelektüel sermayenin nakit akımı yaratma gücünü artırmaktır. Entelektüel sermaye ile ilgilenen yöneticiler firmanın gelecekte yaratacağı nakit akımlarına, ekonomik kârlılığa ve sürdürülebilir rekabet avantajlarının yaratılmasına odaklanmaktadırlar. Entelektüel sermaye unsurlarının değişik boyutlarda tanımlanması onun yapısının da ortaya çıkarılmasında etkili olmuştur. Her işletmenin kendisine rekabet avantajı sağlayan değişik üstünlükleri vardır. Kuşkusuz, stratejik yönetim kavramının güncellik kazandığı yıllardan itibaren bu unsurlar üzerinde en çok çalışılan faktörler olmuştur. Michael Porter'ın bu alandaki çalışmaları ve Glueck, Chandler gibi yöneticilerin konuya katkıları büyüktür. Ancak, burada üzerinde durulan konu rekabet üstünlüğünü yaratan insan faktörüne ait tüm zenginliklerin ortaya çıkarılması, paylaşılması, mümkün olduğunca çoğaltılıp, kaybolmasının önlenmesi ve etkisinin ölçülmesidir. Entelektüel sermaye belirli bir bakış açısı ve belirlenmiş bir amaç olmadığı takdirde varlık kazanamaz. İşletmelerin onlarla ne yapacağını bilmemesi halinde entelektüel varlıkları tanımlaması ve yönetmesi mümkün olmaz. Bu nedenle, bilginin iyi analiz edilip gereken yerlerde kullanılması gerekir. Örtülü bilginin kolayca açık bilgi haline getirilebileceği ortam ve yeteneklerin kazanılması gerekir. Entelektüel sermayeyi anlayabilmek, bulabilmek ve kullanabilmek için bu sermayeyi yaratan unsuru tanımlamak gerekir. 1 Entelektüel sermayeyi oluşturan unsurların bu şekilde sınıflandırılması, elle tutulamayan ve şirketin bilgi varlıklarını yansıtan faktörlerin yöneticiler tarafından kullanılmasını sağlamaktadır. Entelektüel sermaye unsurları her bir bilim adamınca farklı bakış açısıyla değerlendirilse de temelde aynı, sınıflandırma farklıdır. Aslında, entelektüel sermaye; insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi unsurlarının sinerjik etkileşiminin bir bileşimidir. Bu unsurlara ilişkin açıklamalar aşağıda verilmiştir. İnsan Sermayesi Özellikle, 1980 sonrası işletme yönetimine ilişkin çalışmalarda, insan kaynakları ve ona ilişkin yeni yaklaşımlar ağırlıklı olmaya başlamıştır. 1 Steward, a.g.e., s.81. Daha fazla bilgi için bkz. Arıkboğa, a.g.e.,s ; Ercan, Öztürk ve Demirgüneş, a.g.e., s ; Fatma Ayanoğlu Şişman ve Bülent Şişman, a.g.m.; Mustafa Çıkrıkçı ve Abdülkerim Daştan, a.g.m.; Barış Sipahi, Entelektüel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlanmasına İlişkin Yaklaşımlar, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:24, İstanbul, Ekim 2004, s ; Feriştah Sönmez, Entelektüel Sermaye Yönetimi, E-Yaklaşım Dergisi, Sayı:10, Mayıs Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 8

10 Edvinsson, entelektüel sermayeyi bir ağaca benzeterek insan sermayesini ağacın gelişmesini sağlayan özsu olduğunu ifade etmektedir. 1 Hubert Saint-Onge ise insan sermayesi müşterilere çözümler üretmek için çalışanların ihtiyaç duyduğu yeteneklerdir 2, şeklinde tanımlamaktadır. İnsan sermayesi; bireysel olarak kişinin kalıtsal özellikleri, eğitimi, tecrübesi ile hayat ve işletme hakkındaki tutumlarının kombinasyonundan oluşur. 3 Geniş anlamda bir tanım vermek istersek insan sermayesi, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılayacak çözümler üretebilme kabiliyeti, çalışanların yetenekleri ve fikir yapılarıdır. 4 İnsan sermayesi yeniliklerin kaynağı olduğu için son derece önemlidir ve işletmelerin limitsiz yenilenme potansiyelini ifade etmektedir. Akıllı işletmeler küresel perspektifte stratejik öğrenme ve yenilikçi değer dönüşümü ile ifade edilirler ve bu, yapısal sermayenin desteğiyle artmaktadır. Entelektüel sermayenin temelini çalışanların yeteneklerinin toplandığı bir havuz olarak görmek mümkündür. 5 Ancak, birbirinden bağımsız, birbiriyle ilişki kurmayan bilgi ve yeteneklerini paylaşmayan kişilerin bu kapasiteyi yarattığını söylemek mümkün değildir. Kişilerin her türlü becerisinin insan sermayesi yaratmayacağı açıktır. Örneğin: rutin işler çok rahatlıkla otomasyon yoluyla halledilebilir, işletmeler için insan sermayesi yaratma ve kullanma yolu, çalışanlarının zamanlarının ve yeteneklerinin büyük bir bölümünü yenilik getirici faaliyetlere yöneltmesidir. İnsan sermayesini geliştirebilmek için öncelikli olarak işletmeler, insanların bildiği şeyleri daha fazla kullanmalı ve daha çok insan işletme için yararlı daha fazla şey öğrenmelidir. 6 Bünyesinde bulunan insanların sahip oldukları bilgilerden en iyi biçimde yararlanmada işletmenin kollektif yeteneği olarak da belirtilen insan sermayesinin bileşenlerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: 7 - Teknik bilgi (know how), - Eğitim, - Mesleki yeterlilik, - Bilgi üretimine yönelik çalışmalar, - Yetenek/beceri oluşturmaya yönelik çalışmalar, - Girişimcilik coşkusu, mucitlik, kabullenici ve reddedici yetenekler, değişimcilik. Yapısal Sermaye Yöneticilerin görevlerinden biri bilgiyi işletmenin içine alıp bilginin şirketin malı haline gelmesini sağlamaktır. Ancak bu şekilde bilginin devamlılığı ve sürekli olarak geliştirilmesi sağlanabilir. İşletmelerde bilginin işletmeye ait olması sağlanabilirse 1 Grafström, Edvinsson, a.g.e., s Hubert Saint-Onge, Human, Structural and Customer Capital, Measuring & Valuing Intellectual Capital Conference June 1998, London, s Nick Bontis,, There s A Price On Your Head: Managing Intellectual Capital Strategically, s.3. 4 Wendi Bukowitz, Benchmarking Intellectual Capital Measurement Practices, Measuring & Valuing Intellectual Capital Conference June 1998, London, s , Human Capital in Transformation, Intellectual Capital Prototype Report, Scandia, 1998, s.6. 6 Tamer Koçel, İşletme Yöneticiliği, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1998, s James Guthrie, The Management, Measurement and The Reporting of Intellectual Capital, Journal of Intellectual Capital, Cilt.2, Sayı:1, 2001, s.35. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 9

11 yapısal sermaye de yaratılmış olabilir. Steward, yapısal sermayeyi kısaca geceleri eve gitmeyen bilgi olarak tarif etmektedir. 1 Saint-Onge'ye göre yapısal sermaye işletmenin piyasa beklentilerini karşılama yeteneğidir. 2 Bontis ise, yapısal sermaye, çalışanları optimum entelektüel performans göstermeleri için destekleyen ve buna bağlı olarak işletmenin optimum performansı göstermesini sağlayan yapıdır, şeklinde tanımlamaktadır. 3 Çalışanların yüksek potansiyele sahip olması yeterli değildir. Eğer çalışanlar güçlü bir yapı ile desteklenmezlerse asla potansiyellerinin tamamını ortaya çıkaramazlar. Bu açıdan ele alındığında yapısal sermayenin insan sermayesinden daha önemli olduğu ifade edilebilir. Bilgi yönetimi alanındaki çalışmalar da göstermektedir ki işletmelerde organizasyonel yapı ve iklim, gelişmeyi etkileyen yapısal sermayeyi yaratan en önemli faktörlerdir. Yapısal sermaye işletmeye aittir ve bu paylaşılabilir, yeniden üretilebilir. Yapısal sermayeyi yaratan unsurlara bakıldığında bunların bir kısmı patentler ve telif haklarıyla güvence altına alınabilecek olan teknolojiler, buluşlar, veriler vb.'dir. Yapısal sermayenin bir diğer bölümü ise, strateji, kültür, yapı ve sistemler, örgütsel rutin ve prosedürlerden oluşur. 4 Yapısal sermayenin yaratılamadığı bir işletmede entelektüel sermaye sadece insan sermayesinden ibaret hale gelir. Yapısal sermaye; etkinlik unsurları, işin yapılma süresi, süreç olarak yenilikçilik ve bilgiyi kodlayabilme gibi yapıları kapsamaktadır. 5 Bu yapı aynı zamanda, çalışan başına düşen maliyetleri minimize eder ve kâr maksimizasyonunu sağlar. 6 İnsan sermayesinden daha önemli olan yapısal sermaye işletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte örgüt içerisinde yapısal sermayeyi oluşturan unsurları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: 7 Entelektüel Mülkiyete İlişkin Altyapı Varlıkları; - Patentler, - Yönetim felsefesi, - Telif hakları, - Örgüt kültürü, - Dizayn hakları, - Yönetim süreçleri, - Ticari sırlar, - Bilgi sistemleri, - Ticari amblemler, - Ağ sistemleri, - Hizmetle ilgili amblemler. - Finansal ilişkiler. 1 Steward, a.g.e., s Saint-Onge, a.g.e., s Nick Bontis, Intellectual Capital: an Exploratory Study That Develops Measures and Models, Management Decision, 36/2, 1998, s Steward, a.g.e., s Nick Bontis, Intellectual Capital: an Exploratory Study That Develops Measures and Models, s Bontis, Intellectual Capital: an Exploratory Study That Develops Measures and Models, s.66 7 Saime Önce, Muhasebe Bakış Açısı İle Entellektüel Sermaye, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları No:1100, Eskişehir, 1999, s.29. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 10

12 Müşteri Sermayesi Bugün işletmelerin faaliyetlerine yön veren önemli unsurlardan birinin müşteriler olduğu açıktır. Doğal olarak işletmelerin faaliyetlerini yönlendiren bu unsurun işletmenin öz değerleri içine katılması faydalı olacaktır. Pazarlama alanında yapılan araştırmalarda görülen önemli bir gerçek; yeni müşteri bulmanın mevcut müşteriyi elde tutmak tan daha pahalı olduğudur. 1 Yeni müşteri bulmanın yüksek maliyeti yanında yeni müşterilerin belirli bir süre için işletmenin eski müşterilerinden daha az alım yaptıkları ve dolayısıyla daha düşük kâr yarattıkları görülmektedir. 2 Müşteri bağlılığı yaratmanın avantajları sadece yeni müşteri kazanmanın yüksek maliyetinden kaynaklanmaz. Eski müşterilerin mal veya hizmeti tanımasının yanısıra işletmenin müşteri hakkındaki bilgilere sahip olması problemlerin azalmasına neden olurken diğer taraftan mal veya hizmetten memnun olan müşteriler aynı hizmetlerden yararlanabilmek için daha yüksek bedeller ödemeye razı olurlar ve uzun vadede bedava reklam yapılmış olur. Bu reklam bizzat müşterilerin kendi çevrelerine verdikleri bilgiyi içerdiğinden diğerlerinden daha inandırıcıdır. 3 Bu gerçekten hareketle, birçok işletme müşteri bağlılığı yaratmak için faaliyetlerini yeniden gözden geçirip düzenlemektedir. Entelektüel sermaye uygulamalarında öncü işletme olan Skandia tarafından müşteri sermayesi, müşteri ilişkilerinin bugünkü değeri olarak ifade edilmektedir. Bu değer, bireysel araçlarla değil ancak dinamik bir ilişki ile yükselebilir. Pazarlama kanalları bilgisi ve müşteri ilişkileri müşteri sermayesinin ana temasını oluşturmaktadır. Müşteri sermayesi, işletmenin geçmişteki maddi olmayan (intangible) varlıklarından kaynaklanan potansiyeli ifade etmektedir. Bu varlıklar; müşteriler, tedarikçiler, devlet veya ilgili endüstri kuruluşlarının içine yerleşmiş olan bilgiyi içermektedir. Bu sermayede, pazarlama kanalları bilgisi, müşteri bilgisi, tedarikçilerle ilişkiler kadar, endüstri birlikleri ve devletin etkisinin de anlaşılması gerekmektedir 4. Steward'a göre müşterisi olan her işletmenin müşteri sermayesi vardır ve entelektüel sermaye içinde değeri en belirgin olan müşterilerdir. Müşteri sermayesini yansıtan piyasa payı, müşteri tutma ve kaçırma oranları, müşteri başına kârlılık oranları gibi oranları takip etmek daha kolaydır. Hubert Saint-Onge ise müşteri sermayesini, işletmenin faaliyetlerinin derinliği, genişliği ve karlılığıyla birlikte işletmenin unvan değerini ifade etmektedir. Ekonomik işlemlerin değerindeki en önemli bileşen bilgidir. Alınıp satılan her şey bilgiye dönüşmüştür. Bu nedenle, müşteri sermayesinin başlıca unsuru bilgidir. Bilginin güç haline geldiği günümüz koşullarında bu gücün mal akışları yönünde müşteriye doğru kayması entelektüel sermayeyi yönetmenin de bir ilkesi haline gelmiştir. Entelektüel sermaye çalışmalarının yapıldığı işletmelerde müşteriye olan yaklaşım geleneksel işletmelerden daha farklı bir görünüm kazanmıştır. Örneğin, Skandia'da müşteri geçici olarak ilişki kurulan kişi ya da kuruluşlar değil karşılıklı ilişkilerle değer yaratılabilecek bir yatırım olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, müşteri ilişkileri 1 İsmet Mucuk, Pazarlama İlkeleri, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2001, s Frederick F. Reichheld, W. Earl Sasser, Jr. Zero Defections: Quality Comes to Services, Harvard Business Review, September-October, 1990, s Reichheld, Sasser, a.g.m., s Reichheld, Sasser, a.g.m., s.107. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 11

13 işletmenin potansiyel kazançları, başarısı ve değerlendirilmesinde değer yaratıcı bir bölüm olarak görülmektedir 1. Müşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: 2 - Markalar - İşle ilgili işbirliği - Müşteriler - Lisans anlaşmaları - Müşteri sadakati - İstenen nitelikteki sözleşmeler - İşletme adı - Franchising anlaşmalar - Dağıtım kanalları 1 Hubert Saint-Onge,a.g.e., s Guthrie, a.g.m.,s.35. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 12

14 3. ENTELEKTÜEL SERMAYE YÖNETİMİ İşletmeler açısından entelektüel sermayenin ölçülmesi ve kıyaslanması kadar, bu değerin etkin bir şekilde tespiti, sahiplenilmesi ve geliştirilerek işletme için rekabet avantajı yaratabilecek şekilde kullanılması da önem taşımaktadır. Entelektüel sermayenin yönetilmesi, buna uygun bir yapının kurulması son derece zor ve aynı zamanda farklı işletmeler için farklı özellikler içermektedir. Keith Breadley'e göre, mevcut yönetim teorileri henüz entelektüel varlıkların oluşturdukları yeni yapıyı tam olarak açıklamaktan ve bilgilendirmekten uzaktır. 1 Edvinsson a göre entelektüel sermaye yönetimi, bilgi yönetiminden daha kapsamlıdır. Bilgi yönetiminin temel amacı, bilginin daha etkin ve verimli kullanılmasını sağlayarak şirketin değer yaratabilme kapasitesini yükseltmektir. Entelektüel sermaye yönetiminin ana amacı ise, entelektüel sermaye kalemlerini tanımlayarak, onları elde ederek ve dönüşümlerini sağlayarak arttırmaktır. Neticede her iki tanımda da ortak olan şey, değer yaratma ve değer arttırma uğraşlarının varlığıdır. Örgüt üyesi bir bireyin bilgi ve becerisi kurum bilgisine dönüştürülememiş ise, örgüt için ele geçirilememiş kayıp bir değer olarak kalacaktır. Bireyin sahip olduğu bilgi, bir örgütsel değer amacıyla paylaşıldığında ancak entelektüel sermayenin bir parçası haline gelecektir. Dolayısıyla bilgi yönetimi ve entelektüel sermaye yönetimi kavramları birbirlerini tamamlayan kavramlar olarak dikkate alınabilir. Bilginin yönetilmesi gerçekte şirketin elindeki veri ve enformasyon insan sermayesi ve müşteri sermayesi haline dönüştürülmesi eylemlerini kapsarken, entelektüel sermaye yönetimi, bu süreç sonunda ortaya çıkan kurumsal değerlerin arttırılarak piyasada değer haline dönüştürülmesini kapsar. 2 Entelektüel sermaye yönetiminin esası, bilginin işletme için değer yaratan herhangi bir şeye dönüştürülmesidir Entelektüel Sermaye Yönetimi için Koşullar ve İşletme İçin Yararları Entelektüel sermaye yönetim sisteminin geliştirilebilmesi için öncelikle işletmede bazı koşulların sağlanmış olması gereklidir. Söz konusu koşullar aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 1- İşletme yönetiminin, işletme performansının sadece finansal terimlerle ifade edilemeyeceği bilincine sahip olması gerekir. 2- İşletmedeki herkes, işletmeye değer yaratan maddi olmayan varlıkların neler olduğunu ve bunların işletmenin performansı üzerindeki etkilerini anlamış olmalıdır. 3- Entelektüel sermaye yönetiminin benimsenmesi, çoğu işletmenin örgüt kültü-rünü değiştirmesini veya düzeltmesini gerektirir. Geleneksel örgütler bireysel yeteneklere ve know-how a değer verip desteklerken, entelektüel sermaye paylaşılmış uzmanlıkları destekler. 4 1 Keith Bradley, Intellectual Capital, and The New Wealth of Nations, Royal Society of Arts, 21. October, 1996, Stockholm, s.5. 2 Öge, a.g.m., s Maye Belyolava, Entelektüel Sermayenin Firma Değerine Etkisinin Ölçülmesi ve Değerlendirmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Finansman Bilim Dalı, Ankara, 2003, s Belyolava, a.g.m., s.42. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 13

15 Entelektüel sermaye yönetiminin bir organizasyona yararları şu şekilde çerçevelendirilebilir: 1 1- Öğrenme derinliği, 2- Uygulamaya geçme süresinin kısaltılması, 3-Maliyet ve yatırımlardan transferler ya da yapısal ve örgütsel sermayenin yeniden değerlendirilmesi, 4- İnteraktivitelerin geliştirilmesiyle daha yüksek değer yaratma. 3.2.İşletmeleri Entelektüel Sermaye Yönetimine İten Nedenler Günümüzde hızla değişen yönetim anlayışı, işletmelerin yeni yönetim stratejileri geliştirme zorunlulukları, yeni arayışlara yol açmıştır. Bunun ötesinde işletme yönetiminde yaşanan kimi değişimler artık yönetime tam anlamıyla faydalı olamamakta, geliştirilecek yeni stratejiler için yetersiz kalmaktadır. Günümüzde yönetim anlayışında yaşanan gelişmeler sonucu ortaya çıkan değişim ve işletme yönetimini entelektüel sermaye yönetimine zorunlu kılan nedenler konuyla ilgili çeşitli yayınlarda aşağıdaki gibi özetlenmiştir. 1. İşletmelerin Sınırlarında Oluşan Erozyonlar: Entelektüel sermayenin yönetimi beraberinde çok katı olarak tanımlanmış olan işletme sınırlarının artık ortadan kalkmaya başladığını göstermektedir. 2 Geleneksel işletmelerde işletme ve müşteri arasında keskin sınırlar bulunmaktadır. Ancak, entelektüel sermayenin yaratılabildiği alanlarda müşterilerin yanında işletme ile ilgili taraflar (paydaşlar) işletmenin geçirgen sınırları sayesinde yapının önemli parçaları haline gelmektedirler. 3 Modern işletmelerin özünü oluşturan bilgi ve know-how, elektronik posta, fax veya internet aracılığıyla kolayca işletme dışına iletilebilmektedir. Alış verişler internet üzerinden online olarak yapılabilmekte ve bu alışverişte yalnızca basit ürünler değil bankacılık işlemleri ve değerli kağıt işlemleri de yapılabilmektedir. Bu nedenle, Entelektüel sermaye küresel kaynak haline gelmiştir ve katı işletme sınırları içinde değerlendirilmesi mümkün değildir. Doğal olarak bu değişim, geleneksel çalışma yöntemlerini kullanmayı zorlaştırmaktadır Bilginin Fiyatı Belirleyici Etkisi: Bilginin temel olduğu alanlarda fiyat sadece o işletmenin yaptığı işle orantılı olarak ortaya çıkmamaktadır. Fiyat, diğer işletmelerin performanslarıyla orantılı olarak belirlenmektedir. 5 Özellikle hizmet sektöründe satın alınan mallar daha çok bilgi içermektedir. 6 Entelektüel sermayesi güçlü işletmelerin müşterileri daha yüksek de olsa, diğer işletmelerden daha yüksek fiyatları ödemeye hazırdırlar. Çünkü bu fiyat farklılığının daha doğrusu yüksek fiyatın kendilerine avantajlar, ya da daha değişik kazançlar sağlayacağına inanırlar. Böylece entelektüel sermayesi güçlü olan işletmeler benzer alanda faaliyet gösteren diğer işletmelerle aynı fiyatları uygulama ya da rakip 1 Sönmez, a.g.m. Bu konu Bradley, a.g.m. ve Arıkboğa, a.g.e. de daha detaylı açıklanmış olup, burada belirgin noktaları özetlenmiştir. 2 Bradley, a.g.m., s.6. 3 Stephen Denning, Understanding The Emerging Knowledge Economy, Measuring and Valuing Intellectual Capital Conference, 4-5 November, New York, 1998, s Arıkboğa, a.g.e., s Bradley, a.g.m., s.7. 6 Stewart, a.g.e., s.16. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 14

16 işletmelerin fiyatlarına uygun fiyatları seçme gibi zorunluluklarla karşı karşıya kalmazlar. 3. Tekelci Yapıların Oluşması: Bilgi yoğun işletmelerde sabit maliyetler oldukça yüksek, değişken maliyetler ise son derece düşüktür. 1 Enformasyon, işletmelerin bulundurmak zorunda oldukları stokları azaltarak da değişken maliyetlerin düşmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Değişken maliyetlerin düşük olması bir taraftan bilgi temelli işletmelerin hızla büyüyerek piyasalarda tekelci yapıların oluşmasını sağlarken, diğer taraftan piyasalarda standartlaşmayı da sağlamaktadır. Değişken maliyetlerin düşüklüğü işletmelerin yenilik ve teknolojik değişimde önemli kazançlar elde etmesini sağlamaktadır. Her yeni ürün ile piyasa da daha aktif olmayı sağlayacak bir ortam ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle ortaya tekel eğilimi yüksek işletmeler ve tekelleşen piyasalar çıkabilmektedir. 3.3.Entelektüel Sermaye Yönetiminin İşletmenin Yönetim Yapısında Oluşturduğu Farklılıklar Entelektüel sermaye yaratan ve bunu geliştiren işletmeler incelendiği zaman yönetim yapısında önemli farklılıklar olduğu görülmektedir. Bunların incelenmesi Entelektüel sermayenin etkin yönetilmesine olanak sağlayan önemli bilgilerin toplanmasını da sağlayacaktır. Entelektüel sermaye konusunda başarılı işletmeler incelendiğinde bu işletmelerin organizasyon yapıları, işletme kültürü ve yönetici özellikleri (liderlik özellikleri)- yönetim tarzları gibi konularda farklılıklar gösterdiği ifade edilmektedir: 2 1. Organizasyon Yapısı: Peter Drucker'a göre, bir şirket veriden enformasyona geçtiği andan itibaren karar süreçleri, yönetim yapısı, işin yapılış biçimi gibi pek çok konuda dönüşüme uğramaktadır. 3 Dönüşümde ilk ortaya çıkan farklılık, organizasyon yapısı ile ilgili olandır. Bilgi ortamında organize olmaya çabalayan işletmelerde yönetim kademelerinin en az yarısı genellikle %60'ı iptal edilmiştir. 4 Bu işletmelerde yönetim kademelerinde ve kadrolarında önemli azalmalar yaşanmaktadır. Özellikle orta kademe yöneticiler bilgi üretmedikleri yalnızca bilginin iletimi ve kontrol görevini üstlendikleri için genellikle artık onlara çok fazla ihtiyaç duyulmamaktadır. Yeni organizasyonlar daha yalın ve az katlı yapılar haline dönüşmektedirler. İşgücü içindeki oranı gittikçe artan bilgi işçileri, geleneksel işletmelerin emir ve komuta yöntemleri ile yönetilmeye yatkın değildirler. 5 Bilgiye dayalı işletmelerde herkes işi en iyi biçimde yapabilecek özelliğe sahip uzmanlardır. Bu nedenle, işletmenin merkezinde çok sayıda uzman kadroya ve akıl danışılacak yöneticiye ihtiyaç duyulmamaktadır. 6 Yalın organizasyonların merkez yönetiminde çok az sayıda personel yer almaktadır. Bu kişiler de bürolarında oturup uzaktan denetim yapmak yerine, genellikle alanlara çıkıp sorun çözme eğilimindedirler. 7 Yalın 1 Bradley, a.g.m., s.8. 2 Arıkboğa, a.g.e., s Peter F. Drucker, Yeni Örgütün Ortaya Çıkışı, Bilgi Yönetimi, Çev: Gündüz Bulut, Mess Yayınları, İstanbul, 1999, s.13 4 Peter F. Drucker, Gelecek İçin Yönetim, Çev: Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1994, s Drucker, Gelecek İçin Yönetim, s Drucker, Gelecek İçin Yönetim, s Thomas J. Peters, Robert H. Waterman, Jr. Yönetme ve Yükselme Sanatı, Mükemmeli Arayış, Çev: Selami Sargut, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1987, s Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 15

17 organizasyon yapıları her biri konusunda başarılı ve uzman niteliğinde olan kişilerin faaliyetlerini daha kolay bütünleştirebilme şansını vermektedir. 2. İşletme Kültürü: Kültürün egemenliği ve birarada tutucu özelliği, tüm kusursuz işletmelerin temel niteliği olarak ortaya çıkmaktadır. Kötü performans gösteren işletmelerin de güçlü kültürleri vardır, ancak işlevsizdir. Kültür, çalışanların davranış biçimini büyük oranda etkilemektedir. Entelektüel sermayenin yaratılması ve geliştirilmesini hedefleyen işletmelerin kurum kültürünün de bu beklentileri karşılayan ve destekleyen nitelikte olması gerekmektedir. Drucker'a göre, kültür nasıl tarif edilirse edilsin son derce dayanıklı ve kalıcıdır. 1 Günümüzde pek çok işletmede kökleşmiş olan alışkanlıkların büyük bir bölümünün değiştirilmesi gerekmektedir. Örneğin, müşteri sermayesini yaratan müşteri bağlılığı için müşterilerle sürekli ve problem çözmeyi amaçlayan ilişkilerin geliştirilmesi müşterilerin işletmenin bir parçası, partneri olarak kabul edilmesi, personelin güçlendirilmesi ve inisiyatif kullanımının özendirilmesi gibi konular geleneksel işletmelere oldukça uzak konulardır. Bu problemleri çözebilmek için hemen kurum kültürünü değiştirmeye çalışmak başarılı olabilecek bir eylem olarak görülmemektedir. Çünkü bu tarz radikal değişim önerileri büyük direnişlerle karşılaşmaktadır. Önemli olan kültürü bütünüyle değiştirmek değil, alışkanlıkların değiştirilmesidir. Alışkanlıkların ve davranışların değişmesi sadece var olan kültüre dayandığı taktirde mümkün olabilir. 2 Alışkanlıkları değiştirmek için ilk olarak, hangi sonuçlara ulaşmak istenildiğini tanımlamak daha sonra çalışanların bunu kendi sistemlerinin içinde nerede yaptıkları sorusunu sormalarını sağlamaktır. Bu noktadan sonra tepe yönetim istenilen sonuçlara ulaşmak için kendilerinin neler yaptığı veya yapmak zorunda olduğunu sorgulamalı ve olumlu davranışları pekiştirmek için takdir ve ödülleri de değiştirmelidir. 3 Entelektüel sermayenin etkin yönetildiği işletmeler onu destekleyen kültürel dönüşümü sağlayabilmiş işletmelerdir ve gelecekte de bunu başarabilenler etkili olmaya devam edecektir. 3. Yönetici Özellikleri-Yönetim Tarzı: Yönetici, ilk kez Henry Fayol tarafından, işletmelerde planlama, örgütleme, koordinasyon ve kontrol görevlerini yerine getiren kişi olarak tanımlanmıştır. Liderlik, belirli şartlar altında, belirli kişisel ve grup amaçlarını gerçekleştirmek üzere, bir kimsenin başkalarının faaliyetlerini etkilemesi ve yönlendirmesi sürecidir. 4 Günümüzde yönetici ile lider kavramları çoğu kez aynı anlamda ve birbirlerinin yerine kullanılıyor olsalar da, gerçekte bu kavramlar yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere birbirlerinden farklı kavramlardır. Entelektüel sermayenin etkin yönetilebilmesi için yöneticilerin klasik organizasyonların sahip olduğu yöneticilerden farklı özelliklere sahip olması gerekmektedir. 1 Drucker, Gelecek İçin Yönetim, s Drucker, Gelecek İçin Yönetim, s Drucker, Gelecek İçin Yönetim, s Koçel, a.g.e., s.423. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 16

18 Yönetim tarzlarına ilişkin yapılan sınıflandırmalarda çağdaş yaklaşımlar içinde dikkati çeken iki yönetici modeli bulunmaktadır. Bunlar: Koç (Coach) yöneticiler, gözlemleyen, yorumlayan ve geri beslemede bulunan kişilerdir. Çalışanın yanında yer alır ancak kendi kendine öğrenmesi için fırsat tanır ve onun özgüvenini arttırmaya çalışır. 1 Hami (Mentor) yöneticiler ise, danışmanlık yapmaya odaklanmıştır. Mesleki bilgi, norm ve davranışlarla rol modeli olmayı amaçlar. 2 Entelektüel sermaye yönetiminde daha çok toplam kalite yönetimi ve öğrenen kurumlarda yaygın olan koç (coach) ve mentor yöneticilik tarzları etkinlik sağlamaktadır. 3.4.Entelektüel Sermayeyi Yönetme İlkeleri Steward, insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesinin özellikleri gözönünde tutulduğunda entelektüel sermayenin yönetimine ilişkin bazı temel ilkeler geliştirilebileceğini ifade, etmiştir. Bu ilkeler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 3 1. İşletmeler insan ve müşteri sermayesinin sahibi değildir. Bu varlıkların mülkiyetini insan sermayesinde çalışanlarıyla, müşteri sermayesinde müşterileri ve tedarikçileri ile paylaşır. Bu varlıkları yönetebilmek ve kâr edebilmek için müşterek mülkiyetin kabul edilmesi gerekir. 2. Bir işletmenin kullanabileceği insan sermayesini yaratabilmesi için ekip çalışmasını ve öğrenmenin sosyal biçimlerini destekleyip geliştirmesi gerekir. İşletmeler disiplinlerarası ekipler sayesinde yetenekleri yakalayıp formüle eder ve sermayeye katabilirler. Çünkü bilginin paylaşılması bireye daha az bağlı bir nitelik kazanmasını sağlar. 3. Tüm zeki ve yetenekli personel varlık niteliği taşımaz. Kurumsal zenginlik yaratan personel başka hiç kimse tarafından daha iyi yapılamama anlamında tescilli ve yapılan işin müşteriler tarafından ödenen değeri ortaya çıkarma anlamında stratejik becerilere sahip kişilerdir. Bu özelliklere sahip insanlara yatırım yapılmalıdır. 4. Yapısal sermaye işletmelerin doğrudan sahip olduğu bir yetenektir ve kolayca kontrol edilebilir. Ancak pek çok müşteri buna çok az değer verir. Bu nedenle, müşterilerin işletmenin elemanları ile kolay işbirliği yapmasını sağlayacak şekilde yönetilmesi gerekir. 5. Enformasyon ve bilgi pahalı olan fiziksel ve finansal varlıkların yerini tutmalıdır. Bilgi müşteriye göre özelleştirilmelidir. Bu nedenle seri üretim çözümleri yüksek kârlar getirmez. Her işletme hangi enformasyonun en büyük önemi taşıdığını görmek için içinde yer aldığı sektörün değer zincirini hammaddeden son kullanıcıya kadar yeniden analiz etmelidir. 6. Yöneticiler dikkatini mal akışı yerine enformasyon akışı üzerinde toplamalıdır. Çünkü günümüzde enformasyon işin kendisini oluşturmaktadır. 7. İnsanlara, müşterilere ve sistemlere ayrı ayrı yatırım yapmak anlamlı değildir. Çünkü insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi birlikte çalışır. Bu üç 1 Koçel, a.g.e., s Koçel, a.g.e., s Steward, a.g.e., s Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 17

19 sermaye çeşidi birbirlerini olumlu etkileyebilecekleri gibi olumsuz da etkileyebilirler. Bu nedenle, etkileşimin yönü ve büyüklüğü iyi tanımlanmalıdır. Entelektüel sermaye günümüz bilgi yoğun işletmeler için son derece önemli bir değerdir ve bunun geliştirilmesi işletme için rekabet avantajı yaratacak şekilde yönetilmesi hem işletmelerin hem de faaliyet gösterilen piyasaların zenginleşmesini sağlayacaktır. 4. SONUÇ İşletmeler küreselleşen dünyada rekabet güçlerini artırmak ve yeni stratejiler geliştirmek için farklı kaynaklara yönelmeye zorunlu kalmışladır. İşletmelerin elindeki en önemli zenginlik kaynağı olan insan gücünün bu anlamda kullanılmak istenmesi de entelektüel sermaye kavramını doğurmuştur. İşletmeler daha üstün duruma gelmek ve daha etkin stratejiler geliştirmek için insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesinin değerlendirilmesi yani entelektüel sermayenin ortaya çıkarılması ve yönetilmesi günümüz işletmeleri için son yıllarda önem taşıyan bir konu olmuştur. Entelektüel sermaye, maddi unsurların yanında maddi olmayan unsurları da içerdiğinden, ortaya çıkarılması ve yönetilmesi zor olan bir sermayedir. Elbette ki, uluslararası alanda yerini almak isteyen ve ekonomi olarak gelişmesini tamamlamak isteyen ve bir yandan da Avrupa Birliği uyum sürecini yaşayan Ülkemiz açısından da, entelektüel sermaye kavramına önem verilmesi ve bu konuda çalışmalar yapılmasına destek sağlanması önemi yadsınamayacak bir konudur. Entelektüel sermayenin ortaya çıkarılması ve etkin bir şekilde yönetilmesi, işletmedeki her türlü sorunun çözümü olmamakla birlikte, günümüzde başarıyı doğrudan etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Güçlü bir rekabet stratejisine sahip olabilmek için sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişin yaşandığı günümüzde, bilgi şirketi olmak, etkin yönetimin sağlanması için çaba harcamak, yönetilenlerin de yönetime katılımlarını sağlamak için çalışmak ve bir işletme kültürü oluşturmak büyük önem taşıdığı gibi, böyle bir dönüşümün işletmelerde oluşturulması da gerekmektedir. Bu başaran işletmeler gelecekte söz sahibi olacak olan işletmelerdir. İşletme bünyesinde ortaya çıkarılan ve etkin şekilde yönetilen entelektüel sermaye ve bu ışık altında ilerleyecek yeni yönetim modellerinin sinyalleri bugünden verilmektedir. Geleceğin bilgi temelli yönetim modelleri ile şekilleneceğinden hiçbir şüphe duyulmamalıdır. Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 18

20 5. YARARLANILAN YAYINLAR Acuner, Taner ve Şahin Kader Tan, Entelektüel Sermayenin Ölçülebilirliği Üzerine Heuristic (sezgisel) Bir Araştırma, 10.Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Mayıs Akpınar, Ali Talip, Arıkboğa, Şebnem Ayanoğlu, Fatma Şişman ve Şişman, Bülent, Belyolava, Maye, Bontis, Nick, Bontis, Nick, Bontis, Nick, Bradley, Keith, Brooking, Annie, Bukowitz, Wendi, Büyüközkan, Gülçin, Çavuşgil, Tamer, Entellektüel Sermaye Kavramı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:1, Kocaeli, Entellektüel Sermaye, Derin Yayınları, Yayın No:30, İstanbul, Entelektüel Sermayenin Unsurları, Ölçülmesi ve Muhasebeleştirilmesi, Yaklaşım Dergisi, Sayı:136, Nisan Entelektüel Sermayenin Firma Değerine Etkisinin Ölçülmesi ve Değerlendirmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Finansman Bilim Dalı, Ankara, There s A Price On Your Head: Managing Intellectual Capital Strategically, Business Quarterly, Summer, Intellectual Capital, Journal Management Rewiew,Vol.3, Intellectual Capital: an Exploratory Study That Develops Measures and Models, Management Decision, 36/2, Intellectual Capital, and The New Wealth of Nations, Royal Society of Arts, 21. October, Stockholm, Intellectual Capital, International Thomson Business Pres. Benchmarking Intellectual Capital Measurement Practices, Measuring & Valuing Intellectual Capital Conference June 1998, London. Entellektüel Sermaye Yönetimi, KalDer Forum, Nisan-Mayıs-Haziran Entelektüel Sermaye ve Entelektüel Örgüt, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Dergisi, C.2, Sayı:2, Yrd.Doç.Dr.Sami Karacan 19