tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

2 TMMOB MAKlNA MÜHENDiSLERi ODASI OCAK 1987 «.«r," YAYIN NO: 121 BASKI: Y«NM BMB Y^aSmyH Ud. Şti. Td: ANKARA

3 26. KISIM DİŞLİLER VE DtŞLl İMALATI Dişli Çeşitleri, Kullanılma Amaçlan ve özellikleri Modern makinalarm dizaynlarında dişliler çok büyük ölçüde kullanılmaktadır. Bu dişliler, diş profillerine ve diş boylarına göre çok değişik tiplerde oldukları gibi küçük aletlerdeki ufak dişlilerden ağır endüstride kullanılan çok büyük dişlilere kadar çeşitli büyüklüklerde de olurlar. ŞekU-206. Dişlilerin çeşitleri En yaygın olarak kullanılan dişliler, düz * ve helis dişlilerdir. Şekil 206 da gösterilen dişli {çeşitlerinin düz dişleri vardır ve bunlar düz dişliler diye adlandırüırlar. Şekil 206 b de eşlenik bir helis dişli çifti gösterilmiştir. Biri sağ ve biri sol helisli olmak üzere iki helis dişli yanyana getirildiğinde Vdişliâ nin (bazan çift helisli dişli veya çavuş dişlisi diye de adlandırılır. Ç.N.) yerini tutacak bir dişli meydana getirirler. * : Düz dişli çark yerine "düz dişli" helis dişli çark yerine "helis dişli" ifadeleri kullanılmış düz ve helis dişlilerin diğer çeşitleri söz konusu olduğunda ayrıca belirtilmişlerdir. Ç.N. 3?7

4 Şekil 206 c de kesişen eksenler için konik dişli düzeni gösterilmiştir.{eksenler herhangi bir açıda kesişebilirler. Konik dişlilerin dişleri düz veya eğrisel olabilir. Dişleri döner bir hiporboloit üzerinde bulunan ve eksenleri kesişmeyen dişli düzenine hipoid dişliler denir. Şekil 206 d de gösterilen dişli düzeninde çapraz eksenler vardır, bunlar çapraz eksenli helis dişliler diye adlandırılırlar. Paralel olmayan ve kesişmeyen eksenleri bulunan bir diğer dişli tipi de sonsuz ıridadişha (salyangoz dişli de denir) (Şekil 206 e) düzenidir./bunun daha önce amatıiamann hepsinden farklı olan yönü elemanlarından birisinin bir vida, diğerinin ise bu vida dişlerini saran dişleri bulunan bir dişli olmasıdır. Şekil 206 f de basit bir kremayer-dişli düzeni gösterilmiştir. Elemanlardan birisi düz veya helis dişli diğeri ise üzerine dişler açılmış bir lamadır, yani; dişleri düzgün bir doğru boyunca gerilip düzeltilmiş sonsuz yan çaplı bir dişlidir. Kremayer dişli düzeninde hareket ya dişliden kremeyare veya kremayerden dişliye iletilir. Şekil 206 g de dalgalı dişli düzeni denilen sistem şematik olarak gösterilmiştir. Bu sistem, dönüş hareketinin dişlilerden birindeki dalgılı deformasyonla iletilmesi prensibine dayanmaktadır. Bu düzen üzerine tesbit edilmiş akslar üzerinde serbestçe dönen iki makarası bulunan bir taşıyıcıdan 3, dişleri iç yüzde bulunan sabit ve rijit bir dişliden l, dişleri dışta bulunan bir esnek döner dişliden 2 meydana gelmektedir. Rijit dişli, dişli sistemi yuvasına tesbit edilmiştir. Esnek dişli ya örnekte gösterildiği gibi ince cidarlı, kolayca deforme olabilen bir kayar burç şeklinde veya deforme olabilen bilezik şeklinde dizayn edilmiştir. Esnek dişlinin bölme dairesi çapı d_,, rijit dişlinin bölme dairesi çapından d, Esnek dişli, rijit dillinin içerisine oturur ve onun çevresi boyunca yuvarlanır, ve taşıyıcı ve makaralanyla birlikte esnek dişlinin içerisine yerleştirilmiştir. Taşıyıcıyı ve makaralarını içine alabilen dairesinin çapı esnek dişlinin delik çapından 8 kadar büyük olduğundan esnek dişli elipsin büjük ekseninin iki ucundaki dişler rijit iç dişlinin dişleri ile temas ederler. Taşıyıcı döndürüldüğünde, geçişim halindeki dişler iç dişli boyunca ilerlerler. Böyle bir dişli düzeninde dişler, ya özel üçgen şeklinde veya evolvent profilli olurlar. Modem endüstride kullanılan dişlilerin çoğunun diş profilleri evolvent şekillidir. Evolvent, bir daireye A noktasına teğet olan H H teğet doğrusunun bu daire etrafında hiç kaymadan saat veya ters saat yönünde yuvarlandığı sırada  noktasının çizdiği eğriye verilen isimdir. (Şekil 207-a) Düz ve helis dişliler. Düz ve helis dişlilerde diş profilleri, genellikle diş üstü ve diş dibi dairelerinde belli değişikliklere uğramış evolvent eğriler halindedir. Düz dişlilerin elemanla- D n şunlardır (Şekil 207-t>) : ^-yançaplı taban dairesi, kendisine göre evolvent diş eğrisi- 2 nin türetildiği veya geliştirildiği dairedir; taban hatvesi "to" yanyana iki dişin aynı yöndeki yüzlerinin evolvent eğrilerine normal (dik) oldukları noktalar arasındaki uzaklık dairesel 328

5 hatve "t", türeten kremayerin hatvesine veya yan yana iki dişin ayın yüzlerinin hatve dairesi üzerinde birbirlerine uzaklığına eşittir; etki doğrusu bir birt ile çalıaan iki dişlinin taban dairelerinin ortak teğetidir; kavrama açısı a eşlenik iki dişlinin etki doğrularıyla ortak merkez doğrularının arasında kalan açıdır. Şekil 207. Dişli sistemi a-evolvent eğrinin türetilişi; b-evolvent dişli; c ve d -Novikov iç bükey ve dış bükey helis dişlilerinin elemanları Ağır hizmet dişlilerinde düzenli evolvent profillere ek olarak S.S.C.B. de Dr. Müh. M. Novikov tarafından geliştirilen tamamiyle yeni bir tip de bir ölçüde kullanılmaktadır. Bu, dişlerinirt profilleri evolvent eğriler yerine dairesel eğrilerden meydana gelen bir iç bükey, dışbükey dişli sis temidir (Şekil 207-c ve d). Novikov dişlilerinde diş profili yay yarıçapı r ile; profil yaylarının merkezlerinden geçen dairenin yan çapıyla R C ; merkez hattı boyu örneğin eşlenik dişlinin hatve dairesinin R yan çapi ile; her profil yayı merkezinin diş simetri ekseninden kaçıklığını belirleyen \l/ açısı ile; ve diş üstü, diş dibi daireleri, diş dibinde ve diş üstü daireleri üzerindeki yarıçapları, hatve ve diş sayısını kapsayan diğer bütün ölçülerle belirtilir. i Bu ölçüler genellikle bölüm silindiri (taksimat dairesi) üzerinde ve diş helisine normal (dik) kesit düzlemi içerisinde tarif edilirler veya türeten kremayerin ölçüleri belirtilerek saptanırlar. 329

6 Evolvent bir dişlinin bölüm dairesinin çapı (hatve çapı): D_ tz dir. Burada «dişli üzerindeki diş sayısıdır. Her zaman için z bir tam sayı ve it = 3,14 bir kesirli sayı olduğundan t veya D de kesirli bir sayı olacaktır. Bu güçlükten kaçınmak için, hatve çapının diş sayısına oram (veya dairesel hatvenin TT ye ) oranı olarak tanımlanan modül kavramından yararlanılır. Buna göre: Modül daima milimetre cinsinden belirtilir. Tablo 17 S.S.C.B. de (S.S.C.B. GOST ) standardına göre) kullanılan standart modüllerin listesini vermektedir. TABLO -17. STANDART DlŞLl DiŞ MODÜLLERİ (mm)* l.seri ,06 0,08 0,1 0,12 0,15 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5 0,7 2. seri 0,055 0,07 0,09 0,11 0,14 0,18 0,22 0,28 0,36 0,36 0,55 0,6 l.seri 0.8 1,0 1,25 1,5 2,0 2,5 3, seri 0,9 1,125 1,3751,75 2,25 2,75 3,5 4,5 5, l.seri seri Not: Dişli modülleri seçilirken (verilirken) birinci seriler tercih edilmelidir. * : Düz dişliler için Modül Freze bıçaklarının tablosu kitabın sonunda Makina Takım Endüstrisi normuna göre verilmiştir. 330

7 S.S.C.B. GOST ve standartları, gittikçe azalan haaasiyet* yönünden sıralanmış on iki hassasiyet derecesi kabul etmişlerdir. Her bir hassasiyet smıft şu şartlan öngörmektedir,: (1) dişlinin kinematik hassasiyeti; (2) dişimin çalışmasındaki düzgünlük** (3) dişlerin kavrama hattı (pateni); (4) diş boşluğu. Kinematik hassasiyet standardı, kinematik hassasiyeti, incelenen dişlinin, çok hassas bir mastar dişliye tek profili ile oturtularak bir tur yapınca meydana gelen açısal dönüş hatası olarak tanımlanır. Bu hata; dişli yapımı sırasında kaba parça ile freze çakısının bağıl 4 " 1 "" pozisyonlarındaki hatadan ileri gelebileceği gibi dişlinin yapıldığı takım tezgahının kinematik kusurlarından da ileri gelebilir. Kinematik hatanın indeksi, maksimum kinematik hata A F 2 dir. Maksimum kinematik hatanın toleransı ö F 2 ile belirtilir. (Şekil 208-a). Kinematik hata kümülatif maksimum dairesel hatve hatan Atv nin ölçülmesiyle de değerlendirilebilir. Bu dairesel hatve hatası; herhangi iki diş Üzerindeki iki benzer profilin bağıl pozisyonlarının, dişlinin herhangi bir tek dairesi üzerinde ölçülen maksimum hatası olarak tanımlanır. Kümülatif dairesel hatve hatasanın toleransı 5 t y (Şekil 208 b) ile belirtilir. Kinematik hatanın A Q L Ue gösterilen bir diğer indeksi de, taban teğetinin boyundaki değişim dir. Yani, tek bur dişlide taban teğetinin maksimum ve minimum Boylan arasındaki farktır. (Şekil 208-c). Taban teğetinin boyunun toleransı 5 Q L ile belirtilir. Dişlinin düzgün çalışman standardı, bunu, dişlinin bir dönüşünde periyodik olarak tekrarlanan kinematik hata bileşeni olarak tanımlamaktadır. Dişlinin düzgün çalışmasının indeksi, A F Ue belirtilen taykıl katandır, bu hata, dişlinin bir dönüşü sırasında meydana gelen kinematik hataların ortalama değeri olarak tanımlanır. Dişli çalışmasının düzgünlüğü, çalışmanın gürültüsünü ve dişli düzeninin hizmet ömrünü etkiler. Saykıl hatasının toleransı 8F (Şekü 208-D) ile belirtilir. Alın kavrama hatvesindeki maksimum değişkenlik A to sınırlı tutularak ta dişlinin düzgün çalışması sağlanabilir. Bu A to, "yan yana iki dişin aynı taraflarındaki profillere teğet olan doğrular arasındaki gerçek ve nominal uzaklıkların farkı" şeklinde tanımlanır. Alın kavrama hatvesinin değişim sınırlan, üst limit için A uto, alt limit için Agto şeklinde (Şekil 208-«) belirtilir. * : 2. hassasiyet sınıfının karşılığı olan 7. ci hassasiyet derecesine taban olarak (düz yüzeylerdekine benzer şekilde). ** : dişlinin düzgün çalışman: sessiz ve yumuşak çalışması *** : bağıl (relative) birbirlerine göre, birbirlerine bağlı otaı».i 331

8 Profil hatası Af, gerçek diş profilini bir çalışma derinliğine kadar zarf gibi saran teorik diş profillerinden ikisinin normal doğrultudaki uzaklıktan olarak tanımlanır. Profil toleransı 8 f (Şekil 208-f) ile gösterilir. Profilin teorik orisycnu Ölçüm çemberi Dış profı. e linin evol. vent cali sun kısmı Şekil 208. Evolvent dişlilerdeki sapmaların çeşitleri Diş dayanma standardı, eşlenik dişlerin (birbirine geçen dişlerin) ne ölçüde hassasiyetle imal edildiklerini gösterir. Kavrama hattı, dişli diş profilinin, çeviren dişli dişinin, çevrilen dişli dişinden tam ayrıldığı noktaya kadar profil yüzeyi üzerinde temas noktalarının izlediği yoldur. Eşlenik dişliler için diş dayanma standardı, kavrama hattının bağıl boyunu (% olarak) belirtmektedir: (1) diş boyu boyunca, temas noktalarının iki uç pozisyonu arasındaki uzaklıktan, modülden daha büyük olan atlanan yerler veya boşluklar (mm olarak) çıkarıldıktan sonra elde edilen değerin dişin tam boyuna b oram (Şekil 208-g):,f M a c ( - 100) % b (2) diş derinliği boyunca, bütün diş uzunluğu boyunca kavrama hattının esas yüksekliğinin h m, dişin çalışma yüksekliğine h f oram: ü «û" m 100 ) % h t 332

9 Tablo 18 de diş kavrama hattı için hassasiyet standartlarının listesi verilmiştir. Boşluk, veya yana oynama, bir dişli çiftinde dişlilerden birisi sabit tutulduğunda diğer dişlinin dişinin bu dişlinin diş boşluğunda çok az fakat serbetstçe dönmesini (çok küçük bir açısal dönüşle Ç.N.) sağlayan boşluk. TABLO-18. DÜZ ve HELlS DlŞLlLER için DiŞ KAVRAMA HATTI STANDARTLARI ölçüm Hassasiyet dereceleri Yükseklik boyunca % (en az) Diş boyu boyunca % (en az) Boşluk, diş doğrultusuna dik ve taban silindirine teğet olan bir düzlem içerisinde tayin edilir. Garantili boşluk* C n ile gösterilir. S.S.C.B, GOST standardı, dişlilerin çana.- ma koşullarına uygun olarak seçilmesi gereken boşluk standartlarını belirtmiştir. TABLO-19. DÜZ ve HELlS DİŞLİLERDE GARANTiLi BOŞLUK Merkezden merkeze uzaklık Tip 50 ye kadar soo-aoo S Se R R& istenilen boşluğu elde etmek için ana profil kaydırılır. Boşluğa bağlı olarak standartlar, dört çeşit dişli eşlenmesini kabul etmektedir: (Tablo 19): (l)sıfırboşluklu-s (2) Standart garantili boşluktan daha düşük boşluktu Se (3) Standart garantili boşluktu R (4) standart garantili boşluktan daha büyük boşluklar Rp * : Garantili boşluk (dişlilerde): dişlinin sıhhatli çalışmasını sağlayan boşlult. Ç.N. 333

10 Ana profilin pozisyonu; kremayer üzerindeki diş boşluğunun l, dişlinin dişine 2 göre simetrik pozisyona geldiği zaman, ana kremayer profilinden dişlinin dönüş merkezine kadar olan h uzaklığı ile saptanır. (Şekil 209). Bu şemada A^h ana profilin minimum kaydırılma miktarıdır, yani, ana kremayer profilinden imal edilen dişlinin gerçek profiline olan ve radyal yönde ölçülen uzaklıktır; A max h ise ana profilin aynı koşullarda saptanan maksimum kayma miktarıdır. Şekil 209. Ana profilin pozisyonu Konik dişliler. Konik dişlilerin hassasiyetlerini belirleyen elemanlar, birkaç belli özel niteliğin dışında düz ve helis dişlilerdekilerin aynıdır. Konik dişlilerin elemanlarının çoğu, hatve konisinin arka konisinde tarif edilirler. Bu arka koni, dişli imal edilirken kesici ile birlikte olan türeme konisinin hiç kaymadan üzerinde yuvarlandığı hayali bir yüzeydir. Arka koni, merkezi taksimat konisinin tepe noktası ile çakışan bir küresel yüzeydir. Konik dişlilerle ilgili hassasiyet standartları S.S.C.B. GOST ve standartlarında verilmiştir. Tablo 20 de konik dişliler için dik kavrama hatlarının boylan için 'standartlar listelenmiştir. TABLO-20. KONİK DİŞLİLER İÇİN DiŞ KAVRAMA HATTI STANDARTLARI Hassasiyet derecesi ölçüm 5 ci 6 cı 7ci 8ci 9cu 10 cu 11 ci Yüksekli boyunca 75 Kavrama hattı % (en az) f" N-" W" Diş boyu boyunca

11 Sonsuz vida dişlileri ve vidalan.. S.S.C.B. GOST ve standarttan sonsuz vidalar ve sonsuz vida dişlileri için hassasiyet standartlarını vermektedir. Düz ve helis dişlilerde olduğu gibi bunlarda da oniki hassasiyet derecesi kabul edilmiştir. 3, 4, 5 ve 6 dereceler, sonsuz vidanın ve sonsuz vida dişlisinin bağıl posizyonlannın ayarlanmasını sağlayan kinematik sonsuz vida dişli düzenlerine ayrılmıştır. 5, 6, 7, 8 ve 9 dereceler sonsuz vida ve dişlisinin sabit bağıl pozisyonda tutulduktan, güç iletimini amaçlayan sonsuz vida dişli düzenlerine ayrılmıştır, l, 2,10,11 ve 12. dereceler için herhangi bir tolerans veya sapma öngörülmemiştir. Şu verilenlerin her biri hassasiyet dereceleri için izin verilebilen değerler de belirtilmiştir: sonsuz vidanın elemanlanndaki değişiklikler; dişli düzeninin kinematik hassasiyeti; dişli düzeninin saykıl hassasiyeti; sonsuz vida dişlisinin diş yüzeyleri ile sonsuz vidanın dişleri arasındaki dayanma temasının derecesi. Hassasiyet standartları (kinematik, saykıl ve dayanma teması derecesi) sonsuz vida dişlisi için saptanırlar Düz, Helis ve Konik Dişlilerin Ana imal Metotları Dişlilimal metodunun seçimi; temelde dişlilerin çeşidi elemanları için kabul edilmiş hassasiyet standartlarına ve aynı zamanda dişli düzeninin çalışmasında istenen şartlara yani dişlinin kullanılma amacına göre yapılır. Bu esaslara göre bütün dişli düzenleri şu gruplara ayrılabilirler: 1. Yüksek güç değerleri ve hızlan olan güç iletim dişlileri. Ana şart yüksek verim katsayısının sağlanmasıdır. 2. Orta hızlarda çalışan ağır endüstri ve nakliye dişlileri. Ana şart güvenilirlik ve düzgün çalışmadır. 3. Takım tezgahlanndaki güç iletim dişlileri. Aranan şartlar sabit dişli" 1 oranının ve düzgün çalışmamm sağlanmasıdır. a ve b : profille işleme; c- türetmeli (azdırmalı) işleme; d- evolvent profilin türetilişi. 4. Otomotiv 4 " 11 endüstrisinde kullanılan aktarma dişlileri. Aranan şartlar düzgün ve kolay çalışmanın yanında sessiz bir çalışma sağlamaktır. 5. Hassas aletlerdeki kinematik iletim dişlileri. Aranan şartlar, sabit bir dişli oranının sağlanması ve dişlilerde boşluk hllll ın mgr ny^ır S.S.C.B. standartlarının kabul ettiği hassasiyet derecelerine göre bu şartlar, yüksek mühendislik şartiannın yerine getirilmesini gerektirenler den daha az gerektirenlere doğru sıra- ; Dişli oranı: eşlenik iki dişlinin diş sayılan veya devirleri onumdaki oran D l n 2 Zl **: otomotiv: otomobille ilgili. 335

12 lanmaktadırlar. Böylece, imalat şartlarının diferansiye edilmesi ve hassasiyet derecelerinin bir araya getirilmeleri mümkün olmaktadır. Dişliler çok çeşitli takım tezgahlarında işlenip, imal edilirler. Dişli imalatında uygulanan iki genel metottan biri profille işleme ve diğeri türetmeli işleme dir (Şekil 210 a,b ve c). Şekil-210. Dişli imal metottan Profille işleme metodunda kesici takıma dişler arasındaki boşluğun şekli verilmiştir ve parça işlenirken bu şekil işlenen yüzey üzerine kopye edilmiş olur. Profille işleme metodunda dişliler şöyle kesilirler: (1) üniversal yatay milli düz freze tezgahında profil verilmiş disk veya parmak freze çakıları kullanarak dişler sırasıyla freze edilirler; (2) bütün diş boşluktan ayni anda planya edilirler; (3) bütün diş boşlukları aynı anda sıymlırlar;(4) dairesel sıyırma yapılır. w. Dişli imalatında profille işleme metodu, türetmeli işleme metoduna göre genellikle daha az hassasiyet sağlar. Bunun da ötesinde, yukarıda belirtilen ilk metotta üretim kapasitesi düşüktür ve sadece onarım işleri ve benzerlerinin gerektirdiği parça imalatı için kullanılması Uygundur. Diğer üç metot ise, sadece seri imalatta ekonomik yönden uygun görülebilecek karmaşık takım tezgahlarım gerektirir. Büyük parti ve seri imalatta çok yaygın olarak kullanılanı, türetmeli işlemenin çeşitli şekilleridir; dişli azdırma (gear hobbing), döner ve kremayer tipi kesici takımlarla dişli planyası; gider gelir kesici takımlarla veya alın freze çakısı tipinde kesici takımlarla dişli türe turnesi ve dişlilerin sıcak haddelenmesi.* * : dişlilerin ncak ve soğuk haddelenmeleri 28. kısımda açıklanmıştır. 336

13 TCretmeli işlemede, kesici takım dişli kaba parçasına oturur ve kesici takımla kaba parçanın uyumlu bağıl dönüş hareketleri sırasında dişler yapılır. Azdırma usulünde ise, azdırma dişlerinin kesici ağızlarının düz kenarları, azdırma ekseni yönünde trapez şeklindedirler ve dişlinin dişlerini sıralı olarak keserler. Şekil 21 (Hd den görülebileceği gibi azdırma ve kaba parça bir birlerine göre zamanlanmış bağıl dönüş hareketi yaparlarken azdırmanın dişleri sıralı pozisyonlarda (l,2,3,v.s.) diş boşluğunu giderek keser. Elde edilen profil, azdırma dişinin yaptığı bir çok "düzlükten" meydana gelmiştir. Bu düz kısımlar birbirleri üstüne öyle bindirilmişlerdir ki sonuçta kmk çizgili bir hat yerine eğrisel (evolvent) bir diş profili ortaya çıkmıştır. 3. den 8. ye hassasiyet dereclerine kadar olan dişliler türetmeli işlemle imal edilirler. Bundan sonra, 3., 4., 5., dereceden sertleştirilmemiş dişliler çok dikkatlice leplenirler ve dış yüzeyleri endüksiyonla sertleştirilir. Bu ıs.l işlem yöntemi hemen hemen hiç bir çarpılmaya, deformasyona yol açmaz. 6., 7., ve 8. hassasiyet derecesinden dişliler, sertleştirme fırınlarında ısıtma ve sonra da su verme şeklinde bir ısıl işleme tabi tutulurlar, önemli sayılacak ölçüde çarpılmalar olur. Bundan sonra 6. ve 7. hassasiyet derecelerinden olan dişliler uygun evolvent şeklini tekrar kazanmaları için deliklerinden bağlanarak taşlanırlar. 8. hassasiyet derecesinden dişlilerde ise diş boşluklarından bağlanarak delikler taşlanır. 8., 9., ve 10. hassasiyet derecelerinden dişlilerin kuçük parti imalatında genellikle dişliyi indekslemek için divizör kullanılır ve her indekslemede bir diş boşluğu işlenir. Disk veya parmak freze çakılan şeklindeki dişli freze çakılan, 8. dereceden dişlilerin özellikle hassas profilli olarak işlenmelerinde kullanılırlar. 10. ve 11. hassasiyet derecesinden dişliler hassas döküm işlemleriyle yapılabilirler ve dökümden sonra dişler bir şablon mastara göre eğelenirler. Disk ve parmak fereze tipi dişli freze çaküarıyla: düz, helis ve dişli kremayerlerin freze edilmeleri: Dişli frezesi, bir profilli freze işlemidir. Disk veya parmak freze çakısının kesici ağızlarına kesilecek dişlerin diş boşluklarının şekli verilmiştir (Şekil 210 a ve b), işleme sırasında kesici kendi şeklini diş boşluğuna kopye eder böylece yan yana iki dişlinin iki yanm profilini meydana getirir. Bir diş boşluğu işlendikten sonra, divizör başlığı veya başka bir mekanizma ile dişli kaba parçası, bir dişlik indekslenir ve çakı kaba parça genişliği boyunca ikinci diş boşluğunu freze eder. Bu işlem, kuçük parti ve parça imalatında ve aynı zamanda onarım için yedek parça yapımında uygulanır. Bu işlem için divizör kafası ile donatılmış düz yatak milli freze tezgahı gereklidir. Bu metodun dezavantajları şunlardır: l Freze ile çok hassas diş profilleri elde edilemez, çünkü, her bur modüldeki dişlilerin diş sayılarına göre ayn bir çakının kullanılması gerekir. Gerçekte, bir diş sayısı grubu (örneğin 20 dişten 30 dişe kadar) bu, grubun ortasındaki diş sayısının karşılığı olan tek bir çakı ile işlenir. Böylece belli bir modüldeki bütün dişlerin belli kremayer takımlarına kadar tümüyle, daha az sayıda çakı ile işlenmeleri sağlanmış olur. 337

14 Standartlara göre bunlar 8,15 veya 26 adet disk tipi dişli çakılarından meydana gelen takımlar halinde mevcutturlar. Bu çakılarla, özellikle çok sayılı takımlarla, birçok hizmet için yeterli sayılabilecek torelans sınırlan içerisinde olan yeterince küçük profil hatalı dişliler 15 çaküık takımlarla en hassas olanları ise 26 çaküık takımlarla freze edilirler. Yukarıdaki bilgilerden açıkça anlaşıldığı gibi, freze ile sadece yaklaşık diş profilleri el de edilebümektehir. Üttü " 2 Dişlilerin freze edilmelerinde Üretim kapasitesi çok düşüktür, buna bağlı olarak da imalat giderleri yüksektir (geniş işleme ve eneme zamanlan nedeniyle). Düşük üretgenlik işlemin kesintili olmasından Deri gelmektedir, bu işlem süresince;her diş için çakınm yaklaştmlmaa, dişten dişe indeksleme, dişli kaba parçasmm çakıya yaklaştmlması ve bir seferde çakmın çok az sayıda dişinin, kesime girmesi çok zaman kaybına neden olmaktadır. Büyük modünü dişliler (200 mm den büyük), özellikle V dişliler*, parmak freze çakısı tipinde dişli çaküanyla freze edilirler. (ŞekO 210 b). Kremayerler disk tipi dişli freze çatalanyla freze edilirler. Uzun kremayerler de aynı usulle fakat dişten dişe hassas indeksleme yapma olanakları bulunan tezgahlarda işlenirler. Kremayerler aynı anda çalışan bir, iki hatta üç adet disk tipi dişli freze çakısı ile freze edilebilirler. Birden fazla çakılı bir dizi kullanıldığında, dizinin çakdanndan bul (veya üçlü dizide ikisi) kremeyarin diş boşluklarının kaba işlenmesi diğer ikisi de ince işlenmesi için ayrılır. Modem makina imalatında uygulanan bir profilli işleme yöntemi, dişlinin freze edilmesine göre önemli ölçüde daha yüksek üretgenlik sağlamaktadır. Bu metotta kullanılan dişli planya takım kafasına, işlenecek dişlinin diş sayısına eşit sayıda profil kalemi bağlanmıştır, her profil kalemine diş boşluğunun şekli verilmiştir. Yüksek üretgenliğin nedeni, bütün profil kalemlerinin aynı anda çahşmalan ve bütün diş boşluklarının planya hareketiyle aynı anda kesilmeleridir. Şekil-211. Çok kalemli dişli Şekil-212. Eksenel ilerleme fle dişli azdırma işlemi * : V dişliler bir kural olarak sadece parça imalatı halinde bu metotla yapaltrlar. Daha üretgen metotlar; özel dişli planyalarmda dişlerin şablona göre planya edilmeleri veya özel çok kerictti dişli tezgahlarında her biri bir uçtan ketlime giren döner veya kremayer tipi dişli çakilanyla ve azdırma usulüyle işlenmeleridir. 338

15 Bu çok kalemli dişli planyaa metodunun esas Şekil 211 de gösterilmiştir. Profil kalemleri l dişli kaba parçasının 2 çevresine radyal olarak yerleştirilmişlerdir. Kaba parçanın dikey doğrultudaki git-gel hareketiyle kesme sağlanmaktadır. Kaba parça kursunun alt son noktasına ulaşıp profil kalemleri ile temasını kestiği anda bütün profil kalemleri radyal olarak içeri doğru beslenirler, (itilirler). Dişli azdırma. * Düz ve helis dişlilerin dişli azdırma çatasryla işlenmeleri en yaygın olarak kullanılan metotlardan biridir. Dişli azdırma çakısı bir döner kesici takımdır, bunun dişleri bir sonsuz vidanın dişi gibi helezon! bir yol izleyerek dizilmiştir, eksen boyunca kesit alındığında bu dişler bir kremayer görüntüsü verirler. Kesici ağızlar, helezoni vida dişine dik olarak açılmış helezoni oluklar serisiyle meydana getirilmişlerdir (Şekil 210 c). Bir kremayar, diş sayısı ne olursa olsun aynı modülle işlenmiş bir dişliye tam olarak oturabilir. O halde bir dişli azdırma çakısı da istenilen sayıda dişe (aynı modül ve kavrama açısında) sahip dişlileri aynı hassasiyetle işleyebilir. Bu dişli azdırma usulünün en büyük avantajlarından biridir. Dişli azdırma işleminde, dişli azdırma çakısı ve dişli kaba parçası, sonsuz vida dişli düzeninin aşağıda verilen dişli oranına eş olan bir zaman bağıntısına göre aynı anda dönerler: "* Zg ' n g Z h bunda "L ve n = dişli azdırma çakısının ve dişli kaba parçasının hızlan (dev/dak). Z, - dişli azdırma çakısının vida ağzı sayısı Z - dişlinin diş sayısı Dişli azdırma işleminde, dişli azdırma çakısı döner ve kaba parçanın dönüşüne uygun olarak dişil eksenine paralel Derletilir. (Şekil 212). Dişli azdırma çakısının l ekseni, dişli kaba parçasnm 2 üst yüzüne göre, çakmın bölüm dairesi üzerindeki helis açıya eşit bir açıyla eğik duruma getirilir. Azdırma çakısının kaba parça eksenine göre yaptığı Derleme dişlerin bütün boyda yavaş yavaş açılmalarım sağlar. Kesme işlemi dişli kaba parçasının bir ucundan diğer ucuna kesintisiz devam eder ve çakının çok sayıda kesici dişi aynı anda operasyonda bulunur. Azdırma usulünün en üretgen dişli imal metotlarından birisi oluşunun nedeni budur. Dişli azdırma çakısı ya dişliyi tek bir pasoda işlemek üzere tam diş yükseldiğine (yani kesme derinliği) ayarlanır veya 8 mm den büyük modüllü dişlilerin iki pasoda işlenmeleri için birinci pasoda diş yüksekliğinin 0,6 sına, ikinci pasoda 0,4 üne ayarlanır. Bölme dairesi üzerinde diş kalınlığında 0,5 *v l mm arasında bir işleme payı da ince işleme için (8 den 15 mm ye kadar olan modüller için) bırakılır. Basit dişli azdırma çakılan ile standart veya değiştirilmiş (modifiye edilmiş) profiller kesilebilir, ikinci halde değiştirme koşuhanna göre azdırma çakısı ile dişil kaba parçasının merkezleri arasındaki uzaklık ya arttırılır veya azaltılır. «.- Modül azdırma freze bıçaklan ile İlgili Makina Takım EndSttrlri Listesi (DÎN 8002) kitabın tonunda verilmiştir. 339

16 Dişli azdırma; eksene! ilerleme ile (Şekil 213-a), teğetsel ilerleme Ue (Şekil 213 b) veya eğimli ilerleme ile (Şekil 213-c) yapılabilir. Eksenel ilerleme de azdırma çakısı, dişli kaba parçasının eksenine paralel yönde ilerletilir. Teğenel ilerleme de azdırma çakısı kendi ekseni doğrultusunda ve dişli kaba parçasına teğet olarak ilerletilir. Eğimli ilerlemede ilerleme; dişli kaba parçası doğrultusundaki dikey hareketle, dişli azdırma çakısı ekseni boyunca olan hareketin bileşkesi şeklinde olur. Şekil 213, Dişlilerin azdırma usulüyle işlenmelerinde ilerleme çeşitleri Dişliler ya eş yönlü (Şekil 214 a) veya ters yönlü azdırma usulüyle kesilirler. Eş yönlü azdırma, ters yönlü azdırmadan daha iyidir çünkü; talaş meydana getirme yönünden daha uygun şartlar sağlamaktadır, kesme kuvvetlerinde değişmeler daha düşük ölçüdedir, azdırma işlemi sırasında daha az titreşim olmaktadır. Şekil 214. Dişli azdırma metotları: a-eş yönlü azdırma; b-ters yönlü azdırma. Şekil 215. dişlilerin azdırılmalarında (a) radyal içten besleme (b) eksenel yaklaşma Dişlilerin azdırılmalarında, özellikle büyük çaplı azdırma çakılan kullanıldığında, yaklaşma sırasında büyük zaman kaybı olur, çünkü azdırma çakısı çapı arttıkça yaklaşım boyu da artar. Orta modüllü düz dişlilerin azdırılmalarında yaklaşım zamanı işleme zamanının / 40'ı kadardır Yaklaşım sırasında ve eksenel ilerleme sırasında dişli azdırma çakısının operasyonu, aralıklı bir kesme işlemidir, azdırma çakısının yaklaşımı sırasındaki ilerleme hızı, daha sonra yapılan tam derinlik kesimine göre daha düşük tutulmuştur. Eğer eksenel yaklaşım yerine radyal içten besleme yapılır (Şekil 215) ve bunu azdırma çakısının dişliyi azdırarak yaptığı eksenel ilerleme izlerse, azdırma çakısının yaklaşımında kaybedilen zaman % 30 oranında azaltılmış olur. Bu şartlar altında, hem azdırma çakısı hem de dişli azdıma tezgahı bütün dişli kesimi boyunca daha düzgün şekilde yüklenmiş olurlar, t 340

17 Dişli azdırma çattan kem düz hem helis dişlilerin yapımında kullanılırlar, ikinci halde dişli azdırma çakısı, dişli yüzüne göre; şartlara k*fh olarak dişli helis açısıyla azdırma çakısı vida dişi açılanma toplamına (eğer dişlinin v* azdırma çakısının helisleri ters ise yani biri sağ diğeri sol ise) veya farklarına (eğer her ikilinin helisleri aynı ise yani ikisi de sağ veya sol helisli iseler) eşit bir açeal konuma getirilir. En yaygın olarak kullanılan dişli tezgahı, dite, helis ve sonsuz vida dişlilerini işlcyebilen dişli azdırma tezgahıdır. Azdırma tezgahı Uç operasyon hareketine sahiptir; azdırma çakısının dönüşü, azdırma çakısının ilerletilmesi (dikey raya eksene! yönde ilerletilmesi), dişli kaba parçasının dönüşü. Şekil-218. Dişli azdırma tezgahı Şekil-217. Dişli planyasıın esası Şekil 216 da bir dişli azdırma tezgahı gösterilmiştir. Kolon 2, iş tablası 11 ve iş parçası malafa sportu 8 yatak l üzerine monte edilmişlerdir. Kolonun 2 içerisine monte edilen ana hareket motoru 3 dişli azdırme tezgahının bütün mekanizmalarım çalıştırır. Kolonun tepesine de azdırma sporlunun 5 çabuk ilerlemesini sağlayan bir ilave hareket sistemi 4 monte edilmiştir. Dişli azdırma çakısı 8, mili ve hareket mekanizması ile birlikte, kolon ki/aklan boyunca dikey hareket yapabilen azdırma çakısı sportuna monte edilmiştir. Üzerine dişli kaba parçası 9 tesbit edilen malafayı 10 taşıyan dairesel iş tablası, özel bir mekanizma ile yatak kanalları boyunca yatay hareket yapabilir. Malafanın üst ucu kol 7 tarafından tutulmaktadır. Dişlilerin planyan, döner bir dişli planya tezgahında düz ve helis dişlilerin işlenme metodu; kaba parçası, ay«modüuu ve planya kesici takımı olarak kullanılan bir başka dişliye oturtularak döndüriimi dişlinin, türetilerek işlenmesi «asına dayanmaktadır. Kesme hareketini sağlamak için (Şekil 217) eşlenik dişlilerden l veya 2 birinin eksenel yönde gidip gelme hareketi (gerçekte planya kesteu l git-gel hareketi yapar) yapman böy- 341

18 lece kesicinin sırtı taşlanmış kesici ağızlarının takasları kir. dişliyi türetmesi gere- Kesici takım ve dişli kaba parçası dişli planya tezgahına monte edildiklerinde birlikte çalışan iki dişlininkine benzer bir zaman bağıntısıyla dönerler. Dönüşü yanında git gel hareketi de yapan kesici dişli l, dişli kaba parçasının 2 diş boşluklarından yavaş yavaş talaş kaldırır. Dişli planya çakısı* gerçekte, di* alınlarının yüzeyleri taşlanıp arka kısımları boşaltılarak kesici ağız haline getirilmiş bir dişliden başka birşey değildir. (a) 10 Disk tipi çakı Dene cıvata yuvası tipi çakı Şekil-218. Döner dişli planya çakısı çeşitleri Şekil 218-a da gösterilen dişu planya çakısı düz dişliler için, Şekil 218 b de gösterilen ise karşılğı olan helis açılarında helis dişliler için kullanılır. Şekil 219 da bir dişli planya tezgahı şematik olarak gösterilmiştir. Dişli kaba parçasının 6 tesbit edildiği malafayı 7 taşıyan iş tablası 8 taban l üzerine monte edilmiştir. Kolonun üst kısmında bulunan rayın 4 yatay gezintisini sağlayacak kanalları vardır (Bu gezintiden, çakının veya dişli kaba veya dişli kaba parçasının çapının değişmesi halinde yeni ayarlama yapılırken yararlanır.) Bütün mekanizmaları,rayın tepesine monte edilen ana hareket motoru 3 çalıştırır. Malafanın ucuna, dişli kaba parçasıyla uyumlu olarak kendi ekseni etrafında dönen ve git gel hareketi yapan dişli planya çakısı 9 tesbit edilmiştir. Her kesim kursunun sonunda kaba parça yatay r'arak geri çekilir böylece kesimsiz sürtüşme meydana gelmez; ikinci kesim kursundan önce tekrar kesim bölgesine geri getiru.r. Kremayer tipi bir türetici kesici ile düz veya helis dişlilerin dişleri kesilirken, kesici takım islenen dişlinin ana kremayerinin şeklinde olmalıdır. Türetme hareketi bir biri ile çalışan kremayer ve dişlide olduğu gibidir. Basit döner dişli planyasında olduğu gibi kesici (kremayer) hızla git gel hareketi yapar (kesim hareketi) ve kesicinin dönüş kursu sırasında dişli kaba parçası geri çekilir. Dişliler iki metotla işlenebilirler: dişli kaba parçasının kremayer tipi kesici boyunca yuvarlanmaayla (dişli kaba parçasının dönüşü ve bir doğru boyunca hareketi ve kesicinin * : Freze çakısına benzedikleri için bu kesici takımlarda çakı diye adlandırılmışlarda: 342

19 hiç bir yatay hareket yapmamaayla) ve kesicinin ve dişli kaba parçasının yuvadanmasıyla (sadece dişli kaba parçasının dönüşü ve kesicinin yatay doğrusal harekeüyle). J \ ^3- & -5.7 \9 Şekil 219. Dişli planya tezgahı 10 g Şekil-220. Konik dişli tezgahı 343

20 Konik dişlilerin* yapılışı, düz dişleri bulunan konik dişliler, genellikle iki adet git gel hareketli kesici takınılan bulunan konik dişli dezgahlannda işlenirler. Bir konik dişli tezgahı Şekil 220 de gösterilen prensibe göre çalışır. Tezgahın operasyon ünitelerini çalıştıran ana motor 11 tabanın 9 alt kısmına yerleştirilmiştir. Tabanın yassı yüzüne şu ana üniteler monte edilmiştir: dişli kaba parçasını 4 kenetlemek için iş kafası 5 ve kızak kolonu üzerindeki dairesel kanallar içerisinde salınım yapan kızak 1. Kazık üzerinde, dişti kaba parçasının merkezine doğru radyal git-gel hareketi yapan takım sportlan 2 vardır. Kızağın l kendi eksenine göre yaptığı salınım veya yuvarlanma hareketi türetme hareketidir. Dişli kaba parçasını üzerinde bulunduran iş kafası kayar taban üzerindeki salınır taban 8 yardımıyla gerekli açıya ayarlanır. Dişli düzeni 6, türetme işlemi süresince dişli kaba parçasını kızağa 19 göre zamanlanmış olarak döndürür. Bir dişin işlenmesi bitirilip diğerine geçilirken, kesici takımlar 3 geri çekilir ve dişli kaba parçası indeks mekanizmasıyla 7 indekslenir. Kayar taban 10, dişli kaba parçasını dişlilere yaklaştırır ve uzaklaştırır. Şekil 221. Türetme sırasında kesici takımların ve dişli kaba parçasının pozisyon sıralan Şekil-222. Konik dişlilerin döner usulle sıyınlmalan Konik dişlilerin türetilmelerinde kesici takımların ve dişli kaba parçasının bir biri ardına aldıkları pozisyonlar Şekil 221 de gösterilmiştir. Kesici takımlar 3 zahiri bir tarak djşünın 2 dişlerini andırırlar ve düz kesici ağızlan vardır. Bu zahiri tarak dişlinin yuvarlanması, üzerine kaba iş parçası l monte edilen iş miline göre düzgün bir bağıntıyla salınım yapan kızak tarafından sağlanmaktadır. Kesici takımlar iş parçasıyla birlikte yuvarlanırlarken aynı zamanda iş parçası üzerinde enine git-gel yaparak bur seri kesimi gerçekleştirirler. Bu, diş profilini meydana.getirir. Her türetme yuvarlanışının sonunda kaba parça otomatik olarak takımlardan geri çekilir ye kaba parça indekslendikten sonra yeniden kesime bağlamak üzere kızak ve iş mili geri yuvarlanarak ilk pozisyonlarına gelirler. * : Konik dişli:aksi belirtilmedikçe düz konik dişli anlamındadır. Ç.N. 344

21 Küçük konik dişliler, döner veya dairesel srymna usulüyle,kesictlakım olarak dairesel sıyırma takımlarını kullanan özel tezgahlarda işlenebilirler. Bu bir profilli işlemedir. Dairesel sıyırma takımı, profil takımı (dış) şeklinde birçok parçalı bıçaktan meydana gelmiştir. Sıyırma takımı gövdesi genellikle 15 bıçak olabilir, her bıçak parçası beş adet arka kısmı boşaltılmış kesici dişe sahip bölümler halindedir. Dişler sıyırma takımının çevresine aynı profil şeklini korumak fakat ebatları küçükten büyüğe doğru artmak üzere dizilmişlerdir., Şekil 222 de kaba işleme dişleri l, ince işleme dişleri 2 ve dişli kaba parçasının bir dişlik indekslenmesine olanak veren boş bölge 3 gösterilmiştir. Bütün diş boşluğu dairesel sıyırma takımının bir turunda işlendiğinden, dişlerin yükseklik ve kalınlıkları veya sadece kalınlıkları yavaş yavaş arttırılır. Döner sıyırma takımı sabit bir hızda dönerken bir taraftan da gezintisinin çeşitli kısımlarında değişik hızlarda olmak üzere bir doğru boyunca gezinir. Bu gezintinin hızı ve yönü tezgaha monte edilen kamın şekline bağlıdır. Bu kam işlenecek dişli kaba parçasına 4 uygun olarak seçilir. Buna göre profil verilmiş her kesici dişin çalışma hareketi sıyırma takımının döner hareketiyle düz doğrusal hareketinin toplamıdır. Kaba işlemede sıyırma takımı taksimat konisinin tepesinden tabanına doğru ilerler; ince işlemede aksi yönde ilerler. Diş boşluğu ayınlırken kaba parça sabit tutulur, sıyırma takımı dişleri ile dolu bulunmayan kesim 3 dişli kaba parçasına ulaşınca, kaba parça bir dişlik indekslenir. Helis konik dişlilerin yapılışı. Yüksek hızlı makinalarda bir çok nedenle düz konik dişlilerin, dişleri eğrisel olan dişlilerle (veya daha genel ismiyle helis konik dişlilerle) değiştirilmeleri gerekir. Bunlar daha düzgün, sessiz ve verimli çalışırlar. ŞekU-223. Alın tipi çakı ile konik helezoni dişlinin imali Helis konik dişlilerin çoğu çok ağızlı alın tipi freze çakılan kullanan tezgahlarda imal edilirler. Helis konik dişli tezgahlan yüksek üretgenliğe sahiptirler ve yüksek kaliteli dişliler imal ederler. Helis konik dişlinin türetilme prensibi Şekil 223 de şematik olarak gösterilmiştir. Dişin boyuna helezonu (veya eğriliği) çakınm dairesel şekli nedeniyle ortaya çıkmaktadır. 345

22 Türetme hareketi, alın tipi freze çakısının l bir dişinin temsil ettiği zahiri tarak dişli 2 ye oturan dişli kaba parçasının 3 yuvarlanmasyla elde edilmektedir. Bu doğru diş şeklini türetir, dişlerin eksenel hattı dairesel bir yay şeklindedir. Şekil 224 de gösterilen çakı, diş boşluğunun bir yanını veya diğer yanını türetmek üzere çevresine değişken düzenle yerleştirilmiş kesici ağızlan bulunan disk tipi bir gövdeye sahiptir. Gövdede 6 dış 2 ve iç l bıçakların yerleştirilmeleri için yarıklar vardır. Bu bıçaklar vidalarla 5 kenetlenirler ve kamalarja 7 dolgu parçalarından 4 yararlanılarak vidalarla 3 ayarlanır. UT»f Şekil-224. Helis konik dişlilerin imali için kullanılan alın tipi freze çakısı Tablo 21 ve 22 de büyük parti ve seri imalat tesislerinde, düz, helis ve konik dişlilerin imalatında uygulanan çeşitli işlemlerin listeleri verilmiştir. Bu metotlar yüksek üretgenlikle hassas dişlilerin imal edilmeleri olanağını sağlar. Bazan imalat koşullan bu şartlardan daha doğrusu öngörülen koşullardan ayrılmayı gerektirebilir, fakat bu ayrılmalar sadece deneme amacıyla ve seyrek olmalıdır Sonsuz Vida ve Sonsuz Vida Dişlisinin İşleme Metotları Sonsuz vida-dişli çiftinin iki elemanı, eksenleri bir birlerine göre dik konumda olan sonsuz vida ve sonsuz vida dişlisidir. (Ağır hizmet takım tezgahlarının bazı mekanizmalarında eksenleri 45 lik konumda olan sonsuz vida dişli çiftleri kullanılmaktadır). ; Şekil-225. Sonsuz vida çeşitleri a)silindirik; b) cif t-sarmalı Sonsuz vidalar ya «/indirife veya çi# -»armalı tipte (Şekil 225) olurlar. Bu ikinci «uf camı veya Hindley sonsuz vidası olarak da bilinir >TT rm &

23 TABLO 21- DÜZ ve HELtS DİŞLİLERİN İŞLENMELERİ ve İMALAT METODLARI DişB çeşidi Dişli modtlü 1 2 mm Hassasiyet dctbcosi Dişli modülü 2,5 10 mm Hassasiyet Jl [ derecesi Dişli modülü mm Hassasiyet derecesi Tek kasnak l. Metod Dişli haddeleme Metod l-m = 7 mm modüle kadar bir pasoda m = 8 mm modülden itibaren iki pasoda modül çakı De kaba isleme yap. 2- Modül çakı Ue ince işleme yap. l. Metod 1- m = 15 mm modüle kadar iki pasoda m = 16 mm modiiden itibaren üç pasoda modül çakı ile kaba işleme yap. 2- Modül çakı Ue ince işleme yap. 3- Bitimi hassas azdırma y«^"" Be yap Metod Modül çakı Ue işle. Not: Bunu izleyen nspalama hassasiyeti 1 veya 2 deıece arttırır Metod 1- m = 4 mm modile kadar azdırma çakısı ile 1 pasoda kaba istemeyi yap. 2- Dişli punyaa Ue ince bitim işlemeyi yap S. Metod 1- m «= mm modül anamda azdırma çakıa Ue 1 veya 2 pasoda, m = 20 mm modül için 3 pasoda kaba isleme yap. 2- Hassas azdırma çakısı Ue bitim işlemesi yap Metod Kramayer tipi dişli pbnya çakısı Ue işle Döner dişli planya çakısı Ue işle Metod 1- Dişli azdırma çakısı ile kaba işlemeyi yap (1 pasoda) 2- Tek ağızlı dişli azdırma çakısı ile bitim işlemi yap Metod

24 TABLO 21- (Devanu) ' 4. Metod Tek ağızlı dişli azdırma çakısı ile işle Metod 1- Raspalama payı bırakmak şartıyla tek ağızlı dişli azdırma çakısı ile 1 veya 2 pasoda işle. 2- Dişliyi raspala S. Metod m = 1 mm modüle kadar dolu malzemeye ısıl işlem uyguladıktan sonra helis profilli zımpara taşı ile di; işleme Metod 1- Sıcak dişli haddeleme 2- Daha sonraki dişli raspalama için azdırma çakısı ile işleme. 3- Dişli rasyalama. Notlar: 1- m > 1 mm modüllerde ısıl işlemden sonra dişli raspalaması seçilen metoda bağlı olarak 4, veya 5. hassasiyet derecesin* ulstşılsaasını sağlar. 2- Isıl işlemden sonra doyurulmuş döküm demir veya zımpara taşlan ile dişli iplemesi, ısıl işlemden önceki hassasiyetin tekrar ka^nnılmasını sağlar. Fakat bunu daha fazla geliştirmez Notlar: 1- m = 12 mm 'ye kadar modülerde dişli raspalama, hassasiyeti 1 veya 2 derece arttırır. 2- Ejfer TBTt siitemi dişli azdırma için yeterince rijit ise m = 24 mm modüle kadar dişliler profile göre bilenmiş azdırma çakısı Ue bir pasoda işlenebilir, daha sonra raspalama yapılır. Sonuç 1 Pasoda dişil planyası: (a) Kramayer tipi dişli planya çakısı ile. (b) Döner dişli planya çakısı ile veya 2 pasoda kaba dişli planyası 2- Dişli bitim planyası 3- Dişli raspalama ı

25 TABLO 22 - KONİK DİŞLİLERİN İMALAT METODLARI Dişli çeşidi Dişli modülü m < 3 mtn Hassasiyet derecesi Dişli modülü m = 4 mm den 10 mm ye kadar Hassasiyet derecesi Düz konik dişli 1. Metod 1- Düz kesim ağızlan bulunan ve gel -git hareketi yapan iki kalemle türetme yap Metod 1- Gel -git hareketli iki kalemle kaba işleme yap. 2- Gel -git hareketli iki kalemle bitim işlemi yap. 3- Diş profillerini taşla Metod 2. Metod l- Disk tipi iki döner çakı ile türet (m = 8 mm modüle kadar) karmaşık profilli çakı ile döner sıyırma tezgahında bir pasoda sıyırma işlemi yap Metod 1- m = 10 mm modüle kadar, disk tipi iki döner çakı ile türetme yap. 7-8 Helis konik dişli /. Metod 1- Alın çakısı tipi bir tak unla türet Metod 1- Alın tipi çakı ile kaba işleme yap. 2- Alın tipi çakı ile bitim işlemi yap. 3- Raspala veya taşla Metod 2. Metod 1- Konik azdırma çakısı ile türet m = 7 mm modüle kadar konik azdırma çakısı ile türetme yap. (a) Kaba işleme (b) ince işleme Metod 3. Metod w Jk 10 Parmak freze çakısı tipi takımla türetme yap Parmak freze çakısı tipinden profil takımı ile türetme yap. (a) Kaba işleme (b) tnce işleme 7-8

26 i' 1 iv S t Eksen boyunca basit kesit alındığında sflindiıfk sonsuz vidanın dişleri düz veya eğrisel yan yüzlü dişü krema yerine benzer. Çift sarmalı sonsuz vidanın eksenel kesiti ise düz yan yüzlü dişleri bulunan dairesel hale getirilmiş bir kremayer gibidir. Silindirik sonsuz vidalann içinde en yaygın olarak kullanılanı, eksenel kesitte düz kenarlı dişleri bulunanıdır (Arşimet»onsuz vidan;), bu trapez dişli vidayı andırır. Bu sonsuz vidanın helis yüzeyi, sonsuz vida'eksenine göre eğimli bir doğrunun bu eksen etrafında döndürülmesi ve aynı anda ileri doğru yürütülmesiyle elde edilir. Sonsuz vida ekseninden geçen düzlem üzerinde vida dişi trapez şeklindedir (Şekil 226-a). Bu tip sonsuz vidalann kullanıldığı sonsuz vida dişli çiftlerinde verim düşük olduğu için bunlar çok hızla aşınırlar. Bu nedenle bunlar kritik olmayan, düşük hız ve küçük yük şartlarının gerektiği dişli düzenlerinde kullanılırlar. Silindirik sonsuz vidanın bir diğer tipi de evolent sonsuz vidadır (Şekil 226-b). Bu, yan yüzleri (yamaçları), helikoid* diye adlandırılan helisel yüzeyler şeklinde vida dişlerine sahiptir. Diş yan yüzünün eksene dik düzlemle kesişme çizgisi bir evolenttir. Bu, sonsuz vidaya ismini vermiş bulunmaktadır. Evolvent sonsuz vidalı dişli düzeni yüksek hız ve yük şartlarında çalışan kritik dişli çiftlerinde sık sık kullanılır. Bununla beraber bu tip dişli çiftlerinin imalatı, özel teçhizat ve karmaşık teknikleri gerektirir. Silindirik sonsuz vidalann üçüncü çeşidinde, vida dişi yan yüzleri bu dişin normal (dik) kesitinde düz kenarlıdır (Şekil 226-c). Diş yan yüzünün eksene dik bir düzlemle kesimi bir yayık evolventtir. Bunlar bazan düz kenarlı freze çakısı ile işlenmiş sonsuz vidalar diye de adlandırılırlar. Bunlar bir anlamda evolvent sonsuz vidanın çeşitleridir. Bu sonsuz vidalann yapılmaları evolvent sonsuz vidalara göre daha kolaydır; bunlar yeterince hassas bir dişli düzeninin kurulmasına olanak verirler, verimleri yüksektir ve aşınmaya karşı daha direnişlidirler. (c) JCL Şekil 226. Silindirik sonsuz vida çeşitleri ve işleme metottan * : helikoid: helezoni şekilli 350

27 Çift-sarmalı sonsuz dişlilerde sonsuz vidanm vida dişi ile sonsuz vida dişlisinin dişleri oıasmdaki kavrama yüzeyi diğerlerine göre çok daha fazladır. Bu, kavrama basıncının azalmasını buna bağlı olarak da vida dişi ve dişli dişinin aşınmasının azalmasını sağlar. Böyle bir sonsuz vidanın helis vida dişi, diş profilinin, silindirik yüzey boyunca değil küresel bir yüzey boyunca ilerietilmesiyle türetilir. Bunlann imalatlarında karşılaşılan güçlükler büyük ölçüde çözümlenmiştir ve çift-sarmalı sonsuz vida dişli çiftleri yüksek güç aktarma işlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Sonsuz vidalarm işlenmen. Bir sonsuz vida imalatının en basit şekli, düz kesici ağızlan bulunan tek uçlu bir torna kalemi ile tornada vida dişi açmaktır. En uygun profilde vida dişi elde etmek için; torna kalemi belli bir kesitte sonsuz vidanm iki dişi arasındaki boşluğun profiline göre taşlanmalı ve diş açılırken bu kesit düzlemin içinde uygun pozisyona getirilmelidir. Vida dişleri eksenel kesitte düz kenarlı olan bir sonsuz vida (Arşimet sonsuz vidası) elde etmek için, düz kenarlı torna kalemi profilinin sonsuz vida ekseninden geçen düzlem içerisinde uygun pozisyona getirilmesi gerekir (Şekil 226-a). Vida dişini temizleyebilmesi için sol taraftaki kesici ağız (Şekilde gösterilen sağ el sonsuz vidası için) daha büyük boşluk açısına sahip olmalıdır. Eğer sonsuz vida büyük bir helis açısına sahipse kesici ağız zayıf kalacak ve kmlabilecektir. Bu nedenle, oldukça büyük helis açılı sonsuz vidalar işlenirken, her biri diş boşluğunun bir yara için olmak Üzere özel dizaynu iki torna kalemi kullanılır. Evolvent sonsuz vidalar; düz kesici ağızlan bulunan ve biri eksenin yukarısında diğeri aşağısında taban silindirine teğet olan iki düzlem içerisinde yerleştirilmiş iki torna kalemiyle l ve 2 işlenirler. (Şekil 226-b). Taban silindirinin çapı arttıkça, kesim açılanndaki değişmeler nedeniyle torna kalemlerinin merkezin üstünde ve altında ayarlanmalarında bazı güçlüklerle karşılaşılır. Bu nedenle evolvent sonsuz dişliler işlenirken sonsuz vida dişine normal kesit düzlemindeki profile sahip profil kalemleri kullanılır. Kalemin yüzü sonsuz vida dişine normal bir kesit içerisinde ayarlanır. Vida dişine normal kesit içerisinde düz kenarlı dış yan yüzleri bulunan sonsuz vidalar, düz kesici ağızlarının biri merkezin yukarısında diğeri aşağısında olmak üzere vida dişine normal düzlem içerisinde ayarlanmış torna kalemleriyle işlenirler. Böyle sonsuz vidalar, genellikle her biri dişin bir yüzü için olmak üzere iki torna kalemiyle işlenirler (Şekil 226-c) Çift-sarmalı bir sonsuz vida, sonsuz vida kaba parçasına göre zamanlanmış olarak dik bir eksen etrafında dönen düz kesici ağızlı bir torna kalemiyle işlenir, böylece eşlenik sonsuz vida, vida dişi profili ile sonsuz vida dişlisi diş profilinin çalışırken izledikleri yolu kopya etmiş olur. Bu çeşit sonsuz vida, dişli azdırma tezgahında, azdırma çakısı malafasına çakı yerine sonsuz vida kaba parçası ve iş tablasına da kesici takım bağlanarak izlenebilir. Sonsuz vidaların torna tezgahlarında işlenmeleri yanında, bunları tek vida dişli freze çakılarryla* freze tezgahlarında da işlenmeleri mümkündür. * Tek ağızlı azdırma çakın. 351

28 Sonsuz vidalann böyle tek vida dişli freze çakılanyla işlenmeleri çok daha üretgen bir metottur, ancak, eğer düz kenarlı diş profilleri bulunan bir çakı kullanılırsa sonsuz vidada doğru diş profili elde edilemez. Bunun nedeni alttan kesmelerin olmasıdır, bu alttan kesme, sonsuz vida dişinin tepesinde ve dibinde farklı helise açılarının bulunmasından ileri gelmektedir (özellikle büyük helis açılı ve çok ağızlı sonsuz vidalarda bu daha büyüktür). Bu nedenle vida dişi frezesi, sonsuz vida dişlerinin kaba işlenmelerinde uygulanmaktadır. Sonsuz vida düz kenarlı profili olan tek vida dişli freze çakısı A ile işlenirken (Şekil 227) çakının dönüş ekseni, sonsuz vida eksenine göre sonsuz vida helis açısına eşit bir açısal konuma getirilir. Çok çeşitli sonsuz vidalar, basit dişli azdırma tezgahlarında azdırma çakılan kullanılarak işlenirler. Evolvent bir sonsuz dişlinin işlenmesinde düz kenarlı vida diş profilli bir azdırma çakısı kullanılabilir. Şekil-227. Sonsuz vidanın tek vida dişli freze çakısıyla işlenişi. Şekil-228. Döner dişli planya çakısıyla sonsuz vidanın türetilişi. Ptö'v W Vida dişi profillerinde eğrisel kesici ağızlan bulunan azdırma çakılan, eksenel veya normal kesitlerinde düz kenarlı diş yan yüzleri bulunan sonsuz vidalann işlenmelerinde kullanılırlar. Bu sonsuz vida imalat şekli pahalı azdırma çakılarını gerektirir. Bununla çok sıhhatli diş profillerinin elde edilmesi garanti edilemediğinden sadece kaba işlemelerde uygulanır. Yüksek Uretgenliği olan ve sonsuz vidada yüksek hassasiyeti garanti eden metotlardan birisi de, sonsuz vidayı özel bir takım tezgahında (cornelis veya başka tipte) döner planya çakısının aynı olan bir kesici takımla türetme yoludur. (Şekil 228). Sonsuz vida kaba parçasının 2 ekseninden geçen bir düzlem içinde ayarlanan kesici, sonsuz vida eksenine paralel bir düz doğrusal ilerleme hareketi yapar. m!./ Bunun yanında kesici ve sonsuz vida kaba parçası kendi eksenleri etrafında ve birbirlerine göre zamanlanmış bağıl dönüş hareketi yaparlar. Bu hareketlerin sonucu olarak sonsuz vida türetilmiş olur. Bu sonsuz vida türetme metodu (eğer kesici hassas bir şekilde yapılmışsa) sonsuz vida dişi profilinin bozulmasına neden olmaz. Bu metot çok sıhhatli ve üretgendir. Tek dezavan- 352 A. r

29 tajı, işlenecek sonsuz vidaların her bir helis açısı için ayn bir kesici takımın gerekmesidir. Bu nedenle sonsuz vida üretme işlemi sadece büyük parti ve seri imalat şartlarında ekonomik olmaktadır. Sonsuz vida dişlilerinin işlenmesi. Sonsuz vida dişlileri,'dişli azdırma tezgahlarında şu. üç metottan birisiyle ve sonsuz vida dişlisi azdırma çakıiarıyîa işlenirler: (1) radyal içten ilerleme, (2) teğetsel ilerleme ve (3) birleşik ilerleme. Radyal içten ilerleme metodunda (Şekil 229-d) azdırma çakısı 2 ile devamlı temas ha linde olan sonsuz vida dişlisi kaba parçası l, önceden ayarlanmış merkez uzaklığına A ulaşılıncaya kadar radyal olarak ilerletilir. Azdırma çakısı sadece döner. Azdırma çakısı (gerekli derinlikte) kaba parça ile tam girişim haline geldiğinde, sonsuz vida dişlisi üzerinde uygun ve diş profili elde edilir. Bu metodun tek dezavantajı, azdırma çakısının bütün dişlerinin operasyon içinde bulunmamaları, sadece çakının orta kısmında kaba parça ile devamlı temasta bulunan dişlerin aşınmaya uğramalarıdır. Şekil-229. Sonsuz vida dişlilerinin işlenme metottan a- radyal içten ilerlemeyle b- teğetsel ilerlemeyle Bu metot, özel teğetsel azdırma çakısı sportu bulunmayan basit azdırma tezgahlarında sonsuz vida dişlilerinin imali için kullanılır. Azdırma tezgahının indeks dişli düzeni, düz dişlilerin işlenmelerinde olduğu gibi ayarlanır, iş tablasının radyal içten ilerlemesi için değiştirme dişlileri, öngörülen ilerleme hızına uygun olarak ayarlanırlar. Teğetsel ilerleme metoduyla sonsuz vida dişlileri işlenirken (Şekil 229-b) dişli kaba parçan l merkezden merkeze uzaklığına A hassas olarak ayarlanır ve azdırma çakısı 3 konik bir giriş ucu vardır ve bütün kesici ağızlar kaba parça ile temasa geçtiklerinden aşınma düzenli olur. Kesme işleminde azdırma çakısı, döndürülürünün dışında eksenel olarak da ilerletilir. Dişli kaba parçan l azdırma çakısına oturmuş halde yaptığı ana dönüşünün yanında, azdırma çakısının eksenel ilerlemesine bağlı bir tamamlayıcı dönüş hareketine de sahiptir. Aksi halde azdırma çakısı dişlinin bütün dişlerini kesecektir. Azdırma çakısının eksenel ilerlemesi ve sonsuz vida'dişlisi kaba parçasının tamamlayıcı ek dönüş hareketi, dişli azdırma tezgahındaki basit azdırma çakın sporlunun yerine yerleştirilen Özel bir azdırma çakısı teğetsel azdırma İlerleme sportuyla sağlanır. 353