ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ GALAXY ELMA ÇEŞİDİNİN YONGA ve İNGİLİZ AŞILARIYLA M9 ve M 26 ELMA KLONAL ANAÇLARINA AŞILANARAK BİR YILDA FİDAN ELDESİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GALAXY ELMA ÇEŞİDİNİN YONGA VE İNGİLİZ AŞILARIYLA M9 VE M26 ELMA KLONAL ANAÇLARINA AŞILANARAK BİR YILDA FİDAN ELDESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 27 / 12/ 2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza... İmza İmza.... Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Bahçe Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ GALAXY ELMA ÇEŞİDİNİN YONGA ve İNGİLİZ AŞILARIYLA M9 ve M26 ELMA KLONAL ANAÇLARINA AŞILANARAK BİR YILDA FİDAN ELDESİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof.Dr. Ali KÜDEN Yıl : 2007, Sayfa: 35 Jüri : Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Bu çalışma, Afyonkarahisar da yıllarında yürütülmüştür. Çalışmada köklü M 9 ve M26 elma anaçları üzerine Fuji Kiku -8 ve Galaxy elma çeşitleri Yonga ve İngiliz aşı yöntemleri kullanılarak iç mekanda aşılanmıştır. Her bir aşı yöntemi ve her bir dikim zamanı için Mart ayı başında 3 tekerrürlü ve her tekerrürde 20 aşılı bitki kullanılmıştır. Bitkilerin bir kısmı Mart ayındaki aşılamalardan hemen sonra dikilmiş, bir kısmı ise +4 C o lik depoya konulmuş ve Nisan ayında araziye dikilmiştir. Deneme süresince, aşı tutma oranları, fidan boyu, sürgün çapı, anaç çapı ve sürgün boyu gibi özelliklerin ölçümleri yapılmıştır. Dikim zamanı bakımından,1 aylık depolama sonrasında veya direk araziye dikim yapılmasının; aşı tutma oranı, genel gelişme ve fidan kalitesi açısından bariz etkisi görülmemiştir. Aşı tutma oranlarında İngiliz aşısı Yonga aşıya göre daha başarılı olmuştur. Anaçlardan M26 nın kök çürüklüğüne M 9 dan daha duyarlı olduğu görülmüştür. Sonuç olarak Mart ayında aşılanan fidanlardan bir yıl sonra fidan elde edilmiştir. Bunun ölü sezon denilen bir zamanda yapılması atıl duran iş gücü ve materyalin kullanılması imkanını sağlamıştır. Anahtar Kelimeler: Elma, Aşı, Fidan Üretim I

4 ABSTRACT MSc THESIS GALAXY ELMA ÇEŞİDİNİN YONGA ve İNGİLİZ AŞILARIYLA M9 ve M 26 ELMA KLONAL ANAÇLARINA AŞILANARAK BİR YILDA FİDAN ELDESİ DEPARTMENT OF HORTICULTURE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Ali KÜDEN Year : 2007, Pages: 35 Jury : Prof. Dr. Ali KÜDEN Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ This study have been done to bring to light the possibility of rapid production by using a standard and an applicable method with some sorts' saplings which have high commercial value. The study has been performed for three years, between During the study, Galaxy and Fuji kiku-8 have been grafted in inner place to M9 and M26 apple rootstocks by using bench grafting and chip budding techniques. A part of grafted saplings have been waited in cold storage for one month. The other part has been directly planted to the land in march. At the end of vegetation period; graft survival ratio, shoot length, shoot and rootstock diameter have been measured. According to the measurements, there is no difference between the plants which were stored and the plant which were planted directly. İn addition to this, no different effects on rootstock and species, graft survival ratio, shoot length and shoot diameter were measured. From these aspects such as graft survival ratio, shoot length and shoot diameter; bench graft method is better than chip budding. On the contrary lots of deceases owing to the root putrefaction in M26 apple rootstock were observed. Key Words: Apple, grafting, producing sapling II

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans tez konumun belirlenmesi, yürütülmesi ve yazım aşamalarında yönlendirici katkılarıyla her zaman destek olan Danışman Hocam Sayın Prof. Dr. Ali KÜDEN e, Hocalarım Sayın Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ ve Sayın Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ e sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Akademik alanda hiç görünmeyen ve perde arkasından tüm yaşamım boyunca maddi ve manevi desteklerini benden hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VII KISALTMALAR DİZİNİ.VIII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve METOD Materyal Denemede Kullanılan Elma Anaçlarının Özellikleri Denemede Kullanılan Elma Çeşitlerinin Özellikleri Metod Yapılan Ölçümler Aşı tutma oranları (%) Aşı sürme uzunlukları (cm) Sürgün Kalınlığı (mm) Anaç Kalınlığı (mm) Aşı tutma oranları 2 (%) Aşı sürme uzunlukları 2 (cm) Sürgün Kalınlığı 2 (mm) Anaç Kalınlığı (cm) Denemede Kullanılan Aşı Yöntemleri Yonga Göz Aşısı İngiliz Aşısı Anaçların Çoğaltılması (Stool Bed Layering)...23 IV

7 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Morfolojik Ölçümler Aşı Tutma Oranları (%) Fidan Boyları (cm) Sürgün Çap Ölçümleri (mm) Sürgün Boy Ölçümleri (cm) SONUÇLAR ve ÖNERİLER...32 KAYNAKLAR.. 35 ÖZGEÇMİŞ.. 38 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO Çizelge 1.1. Ülkelere Göre Elma Üretim Miktarları (Bin ton) 2005 Yılı.2 Çizelge 1.2. Bazı Avrupa ülkelerinde Yılları Arasında Elma Üretiminde Saptanan Çeşit Bazındaki Değişimler Çizelge 1.3. Ülkelere Göre Elma Dışsatım Miktarları (ton)... 5 Çizelge 4.1. Denemede Yer Alan Tüm Faktörlerin Birlikte Değerlendirilmesi. 29 Çizelge 4.2. Denemede Kullanılan Faktörlerin İkili İnteraksiyonları VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA NO Şekil M9 ve M26 klonal anaçları Şekil Galaxy ve Fuji Kiku-8 elma çeşitleri Şekil Aşılamaların yapılması Şekil Anaçlarda kök temizliği. 17 Şekil Aşılı bitkilerde fungusit uygulaması..18 Şekil Fidanların dikimi 18 Şekil Fidanlara can suyu verilmesi..19 Şekil Aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda sürgün gelişimi.19 Şekil Aşılı bitkilerin depoya kaldırılmak üzere polietilen torbalara koyulması 21 Şekil Yonga aşının yapılışı...22 Şekil İngiliz aşının yapılışı...23 Şekil 4. 1 Aşı Tutumu Gerçekleşmiş Fidanlarda Kaynaşma...25 Şekil Fidan Boyu Ölçümü 26 Şekil 4.3 Eylül döneminde fidanların gelişim durumları VII

10 SİMGELER ve KISALTMALAR FAO : Food and Agriculture Organisation NaOH : Sodyum hidroksit SÇKM : Suda Çözünebilir Kuru Madde mm : Milimetre cm : Santimetre % : Yüzde Ö. D. : Önemli Değil VIII

11 1.GİRİŞ 1. GİRİŞ Elma, ülkemizde uzun yıllardan beri yetiştiriciliği yapılan, dünyanın pek çok yerinde yetişen ve çok eskiden beri bilinen bir ılıman iklim meyve türüdür. Bu meyve türünde ülkemiz oldukça geniş bir çeşit zenginliğine sahiptir (Özbek, 1978). Elmalar, Rosales takımının, Rosaceae familyasının, Pomoideae alt familyasından Malus cinsine girer. Malus cinsi içerisinde Asya, Avrupa, Amerika ve diğer ülkelerde yetişen 30 dan fazla tür vardır (Özbek, 1978). Dünya üzerinde elmalar için Doğu Asya, Orta Asya, Kuzey Amerika ve Batı Asya - Avrupa olmak üzere başlıca dört gen merkezi tespit edilmiştir (Özbek, 1978). Anadolu, Batı Asya Avrupa gen merkezi içerisinde yer almaktadır. Türkler, değişik meyve, tür ve çeşitlerin seleksiyonu ve yayılmalarında önemli rol oynadıklarından bugün kültür elması ülkemizin her yanına yayılmıştır (Özbek, 1978). Elma, ülkemizde üretim miktarı ve üretim alanı bakımından diğer ılıman iklim meyve türlerine oranla önemli bir yere sahiptir yılı verilerine göre ton olan dünya elma üretiminin tonu ülkemiz tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu üretim miktarı ile ülkemiz Çin ( ton), ABD ( ton) ve İtalya ( ton ) dan sonra en büyük elma üreticisi ülke konumundadır (Çizelge 1.1). Elma yetiştiriciliği ülkemizin hemen hemen her bölgesinde yapılmaktadır. Türkiye meyve üretiminin % 23,9 unu yumuşak çekirdekli meyveler oluşturmaktadır. Bu üretiminde % 83,7 sini elma üretimi oluşturmaktadır. Son yıllarda büyük boyutlarda tesis edilen bodur ve yarı-bodur anaçlı bahçelerin kurulması ile bu üretimin daha da artacağı düşünülmektedir (Burak ve ark., 2003). 1

12 1.GİRİŞ Çizelge 1. 1 Ülkelere Göre Elma Üretim Miktarları (Bin ton) 2006 Yılı (*) ÜLKELER YILLAR Çin A.B.D İtalya Türkiye DÜNYA (*) Kaynak:FAO Web Page Üretim miktarında sağladığımız bu başarıya rağmen, ürettiğimiz yazlık ve güzlük elma çeşitleri dışsatım kalitesi olmayan standart dışı çeşitlerdir. Ülkemizde üretilen ton elmanın büyük çoğunluğu 15 Eylül 15 Ekim arasında olgunlaşmaktadır. Bu elmaların bir kısmı depolanmakta ve bir kısmı da piyasaya sürülmektedir. Fakat bu dönemde elma fiyatları düşük seyretmektedir. Depolama olanağı olmayan üreticiler için bu durum bahçe tesisini çekici halden çıkarmaktadır. 15 Eylül den önce olgunlaşan elmalar doğrudan tüketime gitmekte ve iyi fiyatlardan satılmaktadır. Bu durum hem yeni bahçe tesisinde üreticiler için çekici olmakta, hem de tüketicilerin yazın kaliteli elma tüketmelerini sağlamaktadır. Denemede kullanılan Galaxy elma çeşidi yazlık bir çeşit olup Avrupa ülkelerinde de en çok tutulan çeşittir. Orta Avrupa da Eylül ün ilk yarısında olgunlaşmaktadır. Ülkemizde ise; Akdeniz bölgesinde Ağustos başı, İç Anadolu bölgesinde de Ağustos ta olgunlaşmaktadır. Bu açıdan da Galaxy çeşidinin Avrupa ya satış imkânı bulunmaktadır. 2

13 1.GİRİŞ Avrupa ülkelerindeki elma yetiştiriciliği konusunda yapılan incelemeler sonucunda ülkemizin; özellikle çeşitler, yetiştirme tekniği ile dikim ve budama sistemleri konularında bu ülkelerin çok gerisinde kaldığı gerçeği ile karşılaşmaktayız. Ülkemizde yetiştiriciliği yapılan elma çeşitleri Golden grubu (Golden Delicious ve Stark Spur Golden Delicious) ve Red Delicious grubu (Starking D. ve Starkrimson D.) elmalarda yoğunlaşmıştır. Oysa bu elma çeşitleri ABD de 1970 li yıllardan itibaren, Avrupa ülkelerinde ise 1980 li yılların sonundan itibaren terkedilmiş veya üretimleri azalmıştır. Özellikle Avrupa ülkelerinde son yıllarda yaygınlaşmaya başlayan elma çeşitlerinden Elstar, Jonagold ve mutantları (Jonagored, Jonasty, Jomured, Jonagold 2000 vb.) ile Gala ve mutantları (Royal Gala, Mondial Gala, Galaksi vb.) üzerinde ise ülkemizde pek durulmamıştır. Çizelge incelendiğinde, Avrupa ülkelerinde Golden ve Red Delicious grubu elma çeşitlerinin üretiminin eksildiği görülecektir. (Çizelge 1. 2). Ülkemizde yetiştirilen elma çeşitlerinin büyük çoğunluğu da bu grupta yer almaktadır. Çizelge Bazı Avrupa ülkelerinde Yılları Arasında Elma Üretiminde Saptanan Çeşit Bazındaki Değişimler Çeşitler yılları üretim % si Golden Delicious -10 Red Delicious -1 Granny Smith +12 Jonagold +71 Idared +30 Gloster +9 Elstar +118 Renette +18 Gala

14 1.GİRİŞ Avrupa ülkelerinde çok tutulan ve tüketilen çeşitlerin ülkemizdeki üretim miktarlarının düşük olması, elma dışsatım miktarımızı da etkilemiştir yılı verilerine göre ton olan elma dışsatımımız, 2004 yılında ton olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 1. 2 den de görüleceği üzere 24 yıllık süre zarfında yıllara göre değişmekle birlikte istenilen düzey yakalanamamıştır. Buna karşılık ülkelere göre elma dışsatım rakamlarına bakıldığında en önemli dışsatım yapan ülkelerin Çin (774,131 ton), Şili(738,985 ton), Fransa (628,017 ton) ve İtalya (541,969 ton) olduğu görülmektedir (Çizelge 1. 3). Daha fazla dışsatım yapılabilmesi için, Avrupa da tutulan çeşitlerin bir an önce ülkemiz üretimine katılması gerekmektedir. Günümüzde her yıl birçok yeni çeşidin ortaya çıkması nedeniyle üreticilerin istedikleri fidanlar kısa sürede karşılanamamaktadır. Zamanın rekabet üzerindeki rolü düşünüldüğünde istenilen özellikte fidan üretiminin bir an önce sağlanması ve bu fidanların arzı daha çok önem kazanmaktadır. Ülke meyveciliğinin daha ileri noktalara gidebilmesi için, yeni ve pazar değeri yüksek çeşitlerle, ismine doğru, sağlıklı, kaliteli ve yeteri kadar fidanın kısa sürede üretilip yetiştiricilerin hizmetine sunulması gerekmektedir (Güleryüz 1991). Birim alana getirisinin pek çok tarımsal üründen daha karlı olması, sulanabilir tarım alanlarındaki meyvecilik oranında önemli artışa neden olmuştur. Meyveciliği gelişmiş ülkelerle karşılaştırdığımızda ise ülkemizde birim alandan elde edilen verimin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bunun nedenleri arasında üretim aşamasındaki kültürel uygulamaların yetersizliği yanında, ana materyal olan ve bitkisel üretimde yüksek verim ve kalitenin temelini oluşturan üstün nitelikli fidan üretim ve dağıtımının son derece yetersiz oluşu sayılabilir (Çelik ve Sakin, 1991). 4

15 1.GİRİŞ Çizelge 1. 3 Ülkelere Göre Elma Dışsatım Miktarları (ton) ÜLKELER YILLAR Çin , ,131 Şili , ,985 Fransa , ,017 İtalya , ,969 A.B.D , ,676 Polonya , ,393 Hollanda , ,094 Yeni Zelanda , ,327 Belçika , ,737 Güney Afrika , ,190 Türkiye ,897 20,023 DÜNYA ,276,721 6,425,739 (* ) Kaynak:FAO Web Page İç Mekan Aşıları ve Önemi Ülkemizde devlet kuruluşları ve özel sektörde fidan üretimi Yaz Durgun Aşı yöntemiyle gerçekleşmektedir. Bu yöntem ile fidan üretimi 2 yılda gerçekleşebilmektedir. Bunun nedeni de kullanılan anaçların çöğür anacı olması ve dikilen anaçlarında ancak Temmuz Ağustos aylarında aşılanabilecek büyüklüğe ulaşmalarıdır. Ancak son yıllarda elma klon anacı üretimi hızla artmaya başlamıştır. Klon anaçları ilkbaharda aşılamaya imkân sağlamakta ve 1 yılda fidan eldesi böylece gerçekleşebilmektedir. Galaxy gibi dışsatım değeri yüksek olan çeşitlerin üretiminin hızla artması, bu şekilde hızlı fidan üretme olanaklarının araştırılıp yaygınlaştırılmasıyla mümkün olacaktır. 5

16 1.GİRİŞ Fidan üretim maliyetini düşürmenin yöntemlerinden birisi yukarıda da bahsedildiği gibi; üretim sezonunu kısaltmaktır. İç mekan aşı tekniği ile fidan üretim sezonunu 2 yıldan 8-9 aya indirmek mümkündür (Özongun ve ark., 2006). 1 yılda fidan eldesinde başarıyla kullanılan iç mekân aşılarının bazı avantajları şöyle sıralanabilir: - Durgun dönemin sonunda yoğunlaşmakla beraber durgun dönemin tamamında yapılabilmektedir. - İç mekânda istenilen sıcaklığı sağlamak ve bu sıcaklığı kontrollü olarak muhafaza etmek mümkündür. - Gerekli durumlarda iç mekânda yüksek oranda nem sağlama imkânı mevcuttur. - İç mekânda yapılan bu çalışmalarda tarla şartlarına göre daha az miktarda toprağa ihtiyaç olacağı için bu az miktardaki toprağı istenilen ölçüde ve kalitede hazırlamak mümkün olabilecektir. Dolayısıyla tarla şartlarında yetişen fidanlara göre daha bol saçak köklü fidan elde edilebilmektedir. - İç mekânda, tüpte yetiştirilmiş olan fidanların nem ve besin miktarının kontrolü daha kolaydır. - Açık hava şartlarında yapılacak aşı ile çoğaltma çalışmalarında belli miktarda fidan üretimi için kullanılacak olan alandan çok daha az bir alanda aynı miktar aşılı fidan üretmek ve yetiştirmek mümkün olmaktadır. - İç mekân aşılamalarında işletme işgücü kışında kullanılabilmektedir. - Depo şartları kullanıldığında dış şartlara bağımlı değildir. - Dikim zamanı iklim ve toprak şartlarının en uygun olduğu zamana ayarlanabilir. (Yapıcı, 1992). 6

17 1.GİRİŞ İç mekân aşılarının özetlenen avantajlarına karşılık bazı yönlerden dezavantajları da vardır: - T göz aşılarında iyi ustalar adet/gün aşı yapabilirken adi veya dilcikli İngiliz aşısında adet/gün aşı yapılabilmektedir. - T göz aşısına göre çap olarak daha kalın kalem ihtiyacı vardır. - Aşı gözü ve kalemin sınırlı olması halinde daha az fidan elde edilebilir. - En azından anaç, kalem ve fidanların muhafaza edilebileceği büyüklükte sıcaklık kontrollü depo gerektirmesi dezavantaj olarak görülebilir.(yapıcı, 1992). Ancak sağlayacağı yararlar yanında dezavantajlar kesinlikle caydırıcı olmamalıdır. İç mekan aşılamasında, çalışmalar kontrollü şartlarda yapılacağından bir taraftan aşı tutma oranına olumsuz etkisi olan faktörler ortadan kaldırılacak, diğer taraftan dinlenme döneminde daha ucuz işgücü temin edilecek ve ayrıca aşılamada mekanizasyon imkanı ortaya çıkacaktır (Şen, 1986 ). 1.2 Elma Anaçları Günümüzde sıklıkla East-Malling klonal elma anaçları kullanılmaktadır. East-Malling klonal elma anaç serileri yılları arasında İngiltere de East Malling Araştırma Enstitüsü tarafından tanımlanmış ve sınıflandırılmıştır. Bu anaçlardan ilk seriler 9 farklı anaçtan alınmış ve Roma rakamlarıyla dokuza kadar numaralanarak M ekini almışlardır. Bu sayıya 15 anaç daha eklenerek sayı 24 e kadar yükselmiştir ve bugün kullanılan rakamlar verilmiştir (Akça, 2000). East Malling Araştırma Enstitüsü nün yaptığı çalışmalar çok başarılı olmuş ve ortaya bodurlaştırma özellikleri farklı tipler çıkmıştır. Bütün dünya ülkelerinde son yıllardaki eğilim ya bodurlaştırıcı anaçlar kullanarak ya da şiddetli budama yöntemleri uygulayarak sık dikim yapmaktadır. Elmalarda bodurlaştırıcı anaçlar öteki meyve türlerinden önce bulunmuş ve bugün için dünyanın pek çok ülkesinde yaygın bir şekilde kullanılmaya başlamıştır. 7

18 1.GİRİŞ Bodurlaştırıcı anaçlarla kurulan bahçelerde her ne kadar yatırım giderleri yüksek ise de birim alandan alınan ürün klasik bahçelere göre daha fazla olmakta, ağaçlar erken meyveye yatmakta, budamaya daha az gereksinim duyulmakta, hastalık ve zararlılarla mücadele ve meyve derimleri daha kolay olmaktadır. Ayrıca ağaçlar daha fazla güneş ışığı aldıklarından ve bodurlaştırıcı ağaçlar yüzünden fazla büyüyemediklerinden daha kaliteli meyve vermektedirler. Böylece ilk yıllarda bahçelere yapılan fazla yatırım giderleri sonraki yıllarda fazlasıyla geri dönmektedir (Kaşka, 1997). Meyveciliği gelişmiş birçok ülkede, klasik yetiştiricilik sistemleri yerini sık dikim ve klonal anaçlarla kurulu modern meyve yetiştiriciliğine bırakmıştır. Bodur anaç ve spur çeşit kullanılarak yapılan sık dikim veya yoğun yetiştiricilik sistemlerinde birim alandan daha fazla ve daha kaliteli ürün alınmakta, ürün maliyetleri azalmakta, bahçenin erken ürüne yatması sağlanmakta, meyilli ve hatta küçük alanlarda da meyvecilik yapılabilmektedir (Bilginer ve ark., 2003). Klonal anaçların kullanılma sebepleri; genotipin devamlılığını sağlaması, üniform populasyon oluşturması, üretimlerinin kolay olması, değişen koşullar ve pazar isteklerine daha kolay uyum sağlaması, gençlik kısırlığı dönemi daha kısa sürdüğünden erken meyveye yatması, birden fazla genotipin bir bitki halinde yetiştirilmesine olanak sağlaması ve gelişme dönemlerinin kontrol edilebilir olması, yani anacın göz veya kalemle uyuşma durumu, üzerlerine aşılanan göz ya da kalemlerden oluşacak meyve ağaçlarının verimlilikleri, gelişme kuvvetleri, meyveye yatma zamanları, meyvelerin nitelikleri, ekonomik ömürleri, ekolojik ve fizyolojik isteklerinin biliniyor olmasıdır. Ayrıca bu anaçlarla yetiştiricilikte birim alandan elde edilen verim ve ürün kalitesi artmakta, işçilik gibi masraflar azalmakta, kültürel işlemler daha kolay yapılmaktadır (Ertürk ve Mert, 2000). Klonal anaçlarla bahçe tesis etmenin avantajları; Erken yaşta verime yattığından yatırım masrafları ilk yıllarda geri dönmektedir. Ağaçların taç yapısı çöğür anaçlara göre çok daha küçük olduğundan budama, ilaçlama gibi kültürel işlemler kolay ve etkili uygulanabilir. Sık dikim yapıldığından dolayı döllenme daha 8

19 1.GİRİŞ kolay ve etkili olur. Her yıl düzenli ürün alınır. İlk ürünlenme daha erken yaşta olduğundan pazar isteklerine daha hızlı cevap verilir. Kültürel işlemler daha etkili ve kısa sürede yapıldığından üretim maliyeti ve işgücü tasarrufu sağlanır. Kaliteli ve yeknesak ürün miktarı artar. Birim alandan alınan ürün miktarı artar (Öztürk ve ark., 2006). 9

20 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Skene ve ark. (1974), elma ve armutlarda T ve yonga aşılarını karşılaştırdıkları çalışmada yonga aşısının kaynama ve aşı tutma oranı bakımından daha iyi sonuç verdiğini bildirmişlerdir. Araştırıcılar aşı noktalarından aldıkları enine kesitlerde T aşılarında anaç ve göze ait epidermis tabakaları arasında kalan boşlukların kaynamayı geciktirdiğini belirtmişlerdir. Bu araştırma fidancılıkta bir yaşlı fidan eldesinde büyük önemi olan Haziran sürgün aşılarında kaynama ve aşı tutması bakımından yonga ve T göz aşılarını karşılaştırma amacıyla yürütülmüştür. Howard (1974), bir yılda elma fidanı yetiştirilmesi konusunda farklı aşı yöntemlerini denemişlerdir. Howard serada saksılarda yonga göz aşısı yöntemini kullanarak bir yılda fidan üretimi konusunda çalışmıştır. Araştırıcı Comice armut çeşidinde aşılanan fidanların %31 inin cm kadar büyüdüğünü, Cox elma çeşidinde ise aynı büyüklüğe erişen fidan miktarının %36 olduğunu bildirmiştir. Alibert ve Masseron (1976), T ve Yonga aşılama metotlarıyla bir yılda fidan eldesi konusunda yaptıkları bir çalışmada gerek aşı tutma oranı, gerekse fidan boyu ve bir örneklik bakımından Yonga göz aşısının, T göz aşısına göre daha iyi sonuçlar verdiğini bildirmişledir. Araştırıcılar bunun yanında T göz aşısının uygulanmasının hiçbir zor yanının olmadığını, aşılamadan sonra bağlama işleminin de daha kolay olduğunu belirtmişlerdir. Küden ve Kaşka (1990), yaptıkları bir çalışmada, bazı ılıman iklim meyve türlerinde Haziran da yapılan T ve Yonga göz aşılarında kaynaşmanın meydana gelişini araştırmışlardır. Haziran sürgün aşısı döneminde aşılarda tutma ve kaynaşma olayına açıklık getirmek amacıyla T ve yonga göz aşılarında histolojik çalışmalar yapılmıştır. Haziran ayında elma, armut, badem ve kayısı çeşitlerinde yapılan aşılarda kayısılarda kallus oluşumunun geç başladığı ve öteki meyve türlerine göre kallus hücrelerinin iki aşı parçası arasındaki boşluğu doldurmasının da daha geç olduğu bulunmuştur. Buna karşın elma, armut ve bademlerde hızlı ve düzenli bir kallus oluşumu saptanmıştır. Yonga aşılarda başarı kaynaşmanın hemen aşıdan 10 gün sonra iki aşı parçasının floem dokularında meydana gelmesinden 10

21 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR kaynaklanmaktadır. Bu dokularda başlayan kaynaşma, yine iki aşı parçasına ait kambiyumların karşılıklı gelmesi ve bağlantının kurulması ile sağlanmaktadır. T aşısında ise bu olayın daha geç olduğu belirtilmiştir. Shlyapnikov (1986), tarafından Rusya da yapılan bir çalışmada, kışın iç mekan aşılamasına uygun çeşitlerin saptanması amacıyla 27 çeşit denemeye almıştır. Mautet, Melba, Narodne, SR0523, Pepin Shafrannyi, Wealthy, Spartan ve Seliger çeşitleri, kış döneminde iç mekan aşılamasına uygun çeşitler olarak saptanmıştır. Özkan (1988), Kütahya Vişnesi çeşidiyle Napolyon ve Bing kiraz çeşitlerinde Ekim, Kasım ve Aralık aylarında iç mekan aşısı yapmıştır. En yüksek aşı tutma oranları Napolyon çeşidinde % ile Kasım ayında; Bing çeşidinde % ile yine Kasım ayında; Kütahya vişnesinde ise % ile Ekim ayında elde etmiştir. Aşı tutma oranları açısından, aşılama zamanları arasında istatistiki olarak fark bulunmamasına rağmen, tutan aşıların yaşaması bakımından Aralık ayı aşılama zamanı olarak uygun görülmemiştir. Küden ve Kaşka (1991), elmalarda Yonga, T göz aşıları ve İngiliz kalem aşısı yöntemlerinin kullanılarak aşılama periyodunun uzatılmasına yönelik yürütülen bir çalışmada anaç materyali olarak Amasya yozları, kalem materyali olarak ise Yellow Spur ve Granny Smith elma çeşitleri kullanılmıştır. Aşı yöntemleri olarak, ilkbahar sürgün aşılarında yonga ve İngiliz aşı yöntemleri, durgun aşı döneminde ise Ağustos ve Eylül ayları ortası ile Ekim ayı başında T göz aşısı kullanılmıştır. Anaçlarda kabuğun kalkmadığı 20 Ekim, 10 ve 29 Kasımda yonga göz aşıları kullanılmıştır. Deneme sonucunda en uygun aşılama dönemleri ve yöntemleri saptanmıştır. Ekim ayı ortasına kadar T göz aşısı ve Kasım sonuna kadar da yonga göz aşısı yapılabileceği belirtilmiştir. Kopuzoğlu ve Odabaş (1992), bazı meyve türlerinin iç mekan aşısı ile çoğaltılması üzerine yaptıkları çalışmalarında çöğür anaç üzerine aşıladıkları Golden Delicious çeşidinde aşı tutma oranlarını % 97.5, Starking Delicious çeşidinde % 82.5, Starkspur Golden Delicious çeşidinde % 70.0 ve Amasya çeşidinde ise % 100 oranlarında tespit etmişlerdir. Küden ve Kaşka (1992), kaysı, şeftali, badem, armut ve elma türlerinde 11

22 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR erken ilkbahar döneminde kalem ve yongalı aşı; ilkbaharda yongalı ve T göz aşısı, sonbaharda kalem ve T göz aşısı aşılamaları yapmışlardır. Aşılamalar için gerekli kalemler ocak ayında alınmış ve aşı zamanına kadar 4 o C de muhafaza edilmiştir. Aşı tutma oranları 30 gün sonra tespit edilmiştir. Sürgün uzunlukları ise büyüme dönemi sonunda tespit edilmiştir. Elma ve armutlar için erken ilkbahar ve ilkbahar dönemi aşılamaları uygun bulunmuştur. Uzun ve Şen (1992), yaptıkları çalışmada Golden Delicious, Starking Delicious, Starkspur Golden Delicious ve Amasya elma çeşitlerinden Ekim - Ocak ayları arasında dört ayrı dönemde aşı kalemleri almışlar ve çöğür anacı üzerine iç mekanda dilcikli aşı metodu kullanılarak aşı çalışması yapmışlardır. Aşı tutma bakımından aşılama zamanları arasında önemli bir fark bulunamamış olup yaşama bakımından zamanlar arasında en yüksek yaşama oranı % 75,62 ile Ocak ayı aşıların da, en düşük yaşama oranı ise % 26,25 ile Ekim ayı aşılarında görülmüştür. Sürgün boyu gelişimi bakımından ise; çeşitler arasında en yüksek ortalama sürgün boyu 13,5 cm ile Starkspur Golden Delicious ta, en düşük ortalama sürgün boyu 6,0 cm ile Amasya çeşidinde bulunmuştur. Bulunan bu farklılıklar istatistiki bakımdan önemli çıkmıştır. Warmund ve Barritt (1994), uygun aşılama zamanını tespit etmek amacıyla Empire elma çeşidini M9 anacına aşılamıştır. En uygun aşılama zamanı Temmuz dönemi olarak belirlenmiştir. Temmuz dönemi aşılarında %92 aşı tutma oranı yakalanmıştır. Wlodarczyk ve Grzywaczewski (1994), Polonya da yaptıkları bir çalışmada; M 26, M 9 ve P 22 anaçları üzerine iç mekan aşısı ile Jonagold çeşidini 40 cm yükseklikte dilcikli aşı metodu ile aşılamışlardır. Aşılı bitkiler 1 5 o C arasında sıcaklıklarda dikim zamanına kadar muhafaza edilmiştir. 10 ve 24 nisan tarihlerinde aşılı bitkilerin dikimleri gerçekleştirilmiştir. Farklı aşılama tarihleri ve ortam sıcaklıklarının fidan kalitesine etkili olduğu belirtilmiştir. 10 nisanda dikimi yapılan bitkilerin 24 Nisanda dikilenlere göre daha kaliteli olduğu kaydedilmiştir. Küden ve ark. (1997), elma, armut ve eriğin aşı ile üretimi üzerine yaptıkları çalışmada; Quince A klon anacı üzerine Santa Maria ve June Beauty armut çeşitlerini 12

23 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR yongalı aşı ve kalem aşısı teknikleri ile aşılamış ve aşı tutma oranlarını % arasında bulmuşlardır. Ayrıca, 1 yıl sonunda fidan boylarının yongalı aşıda cm, kalem aşısında ise cm arasında olduğunu tespit etmişlerdir. Küden (1998), yaptığı bir ön çalışmada kışın ısıtmalı ortamda fidan üretimi konusunu araştırmıştır. Araştırmada anaç materyali olarak M9 elma anacı, QA anacı ve kuş kirazı anacı kullanılmıştır. Çeşit materyali olarak ise Bing, Stella, Van Compact kiraz çeşitleri; Anna elma çeşidi ve Deveci armut çeşidi kullanılmıştır. Aşı yöntemi olarak Yonga, V ve İngiliz aşısı kullanılmıştır. Anna elma çeşidi için en iyi sonucu İngiliz aşısı, Bing kiraz çeşidi için Yonga, Stella çeşidi için V aşısı vermiştir. Yılmaz ve Akça (2003), yaptıkları çalışmada Granny Smith elma çeşidini değişik klon anaçları üzerine iç mekan aşılarıyla aşılamışlardır. En iyi aşı tutma sonuçlarını dönemler arasında I.Dönem (% 56.0), anaçlar arasında MM 111 (% 63.8), MM 106 (%62.5), MM 109 (% 62.5), aşı tipleri arasında dilcikli aşı metodu (% 62.0) vermiştir. Kadan ve Yarılgaç (2005), elma ve armut fidanı üretiminin bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de T göz aşısı yöntemiyle gerçekleştiğini belirtmiştir. Elma ve armutta durgun dönemde aşılama üzerine yaptıkları çalışmada armut çöğürü üzerine Williams ve Ankara çeşitlerini aşılamışlardır. Williams çeşidinde %99, Ankara çeşidinde %98 aşı tutma oranı elde etmişlerdir. Bir yıl sonunda Williams çeşidinde 129 cm, Ankara çeşidinde 118 cm lik fidan boyu elde etmişlerdir. Abolins (2006), yarı bodur bazı anaçlara (B.490, B.118) 5 değişik çeşit aşılamış ve vejetatif gelişimlerini gözlemlemiştir. Araştırıcı yarı bodur çeşitlerdeki gövde uzunluğunun birbirine yakın sonuçlar verdiğini bildirmiştir. 13

24 3.MATERYAL VE METOD 3. MATERYAL ve METOD 3.1. MATERYAL M9 ve M26 elma anaçları ile Galaxy ve Fuji Kiku-8 elma çeşitleri çalışmanın materyalini oluşturmaktadır Denemede Kullanılan Elma Anaçlarının Özellikleri M9: Elma klon anaçları içerisinde bodur olarak bilinen ve destek sistemine ihtiyaç duyan bir anaçtır. East Malling Araştırma Enstitüsü tarafından İngiltere de tesadüf çöğürü olarak 1912 yılında selekte edilmiştir. ABD de ve Avrupa da yaygın olarak kullanımı 1970 li yıllara dayanmaktadır. Şu anda dünyada kullanılan en yaygın elma klon anacıdır. Pek çok tipi seleksiyon ve ıslahla geliştirilmiştir. Dünyada kullanılan bodur anaçlar içerisinde çok değişik toprak ve iklim tiplerine dayanımı açısından rakipsiz gözükmektedir. (Şekil 3.1.1) Ağaçları yaklaşık 2,5 m boylanabilmektedir. Tohum anaçlı bitkilerin % 30 u kadar taç yapmaktadır. Geniş yapraklı, sürgün gelişimi hızlı ve kuvvetlidir. Bunun paralelinde pek çok M 9 üretim parselinde hızlı gelişimine mukabil sürgün ucunda kloroz gözükebilmektedir. Meyveleri sarı zemin üzerine soluk kahverengidir ve küçük orta iriliktedir. Meyvesinin buruk mayhoş tadı vardır. Yatırma ( Stool Bed Layering) metodu ile kolay üretilmektedir. Çelikle köklenme oranı çok düşüktür. Üzerine aşılanan çeşitleri kısa zamanda meyveye yatırır. Aynı zamanda çok verimlidir. Dar alanlardan maksimum ürün alınabilen yoğun dikim sistemlerine uygundur. Üzerine aşılanan çeşitte çok iyi renk oluşumu sağlar. Aynı zamanda derim tarihini kuvvetli anaçlara göre 4 7 gün erkene alır. Dikim sıklığı tek sıralı sistemlerde sıra arası mesafe kullanılan alet ve ekipmana göre değişmekle beraber 3,5-4m dir. Sıra üzeri mesafede yine aynı şekilde üzerine aşılanan çeşidin kuvvetine göre, uygulanacak terbiye ve budama sistemine göre 0,9 1,5 m arasında değişmektedir. Üzerine zayıf gelişen (spur) çeşitlerin aşılanması tavsiye edilmez. Bu çeşitlere benzer spur çeşitlerin M 9 dan biraz daha 14

25 3.MATERYAL VE METOD kuvvetli gelişen M 26 anacı üzerine aşılanması daha uygun olur. Pamuklu bite ve ateş yanıklığına hassastır, kök çürüklüklerine diğer klon anaçlarına göre dayanıklıdırlar. (Anonim 2007) M 26: 1959 yılında M16 x M9 anaçlarının melezlenmesiyle elde edilmiştir. Kökleri M9 dan daha az kırılır. Toprağa bağlantısı M9 dan daha iyidir. Meyveye erken yatar, iyi drene edilmiş toprakları sever. Çok nemli toprakları sevmez. Çöğürlere göre %40 50 oranında bodurluk sağlar. (Şekil 3.1.1) M26, dalgalı kenarlı yapraklara sahiptir. İyi drene edilmiş topraklarda M26 üzerindeki ağaçlar desteğe gereksinim duymazlar. Kuvvetli gelişen çeşitler tellere veya kazığa gereksinim duyarlar. Bu anaç Phytophthora cactorum ve ateş yanıklığı zararına meyillidir. Kök kanserine dayanıklıdır. Malling anaç serileri içinde kış soğuklarına en dayanıklı anaçtır. (Anonim 2007) Şekil M9 ve M26 klonal anaçları Denemede Kullanılan Elma Çeşitlerinin Özellikleri Gala: Yeni Zelanda da Kidd s Orange ve Golden Delicious melezi olarak geliştirilmiştir. Dünya da yetiştiriciliği yapılan elma çeşitleri arasında en popüler olanlarındandır. Ağaç gelişme kuvveti orta ve yayvan bir yapıya sahiptir. Meyveleri küçük-orta olup geniş konik küresel yapıdadır. Derilen meyveler arasında yeknesaklık söz konusudur. Orijinal Gala çeşidi soluk sarı zemin üzerine sıvama üzeri çizgili karışık kırmızı ve portakal renklidir. Depo ömrü 3 6 ay arasındadır. 15

26 3.MATERYAL VE METOD Ağustos sonunda olgunlaşan Gala döneminin albenisi yüksek çeşitlerindendir. Aynı performansı yeme kalitesinde de görmek mümkündür. İyi bir tozlayıcı olan Gala aynı zamanda pek çok çeşitle de tozlama problemi çekmeden dikilebilmektedir. Çiçeklenme tarihi Golden Delicious çeşidi ile çakışmaktadır. Çiçeklenme ile hasada kadar geçen süre gün arasındadır. Hasat tarihinde gecikme olursa meyve sap kısmında çatlamalar gözükmektedir. Karaleke, pas, külleme ve ateş yanıklığına dayanımı iyidir. Pek çok mutantı geliştirilmiş olup bir kısmı şunlardır; Buckey Gala, Crimson Gala, Galaxy Gala, Extrared Gala, Ultrared Gala, Mondial Gala, Royal Gala, Scarlet Gala, Pasific Gala (Anonim 2006) Galaxy: Yeni Zelanda da Mr.Kiddle tarafından bulunmuştur. Gala elma çeşidinin bir mutantıdır. Meyveleri kırmızı-turuncu renkte ve orta büyüklüktedir. Mondial Gala elma çeşidinden daha çizgilidir. Derimi Ağustos ayının ikinci yarısında yapılmaktadır. (Anonim 2006), (Şekil 3.1.2) Fuji: Orijini Japonya dır. Avrupa da 80 li yıllarda yayılmaya başlamıştır. Ağaç gelişimi çok kuvvetlidir. Yüksek ve düzenli bir verime sahiptir. Meyvesi ortairi büyüklükte; tatlı ve suludur. Sarı zemin üzerine turuncumsu kırmızı renklidir. Meyve eti sert, gevrek ve krem rengindedir. Ekim ayının ikinci yarısı hasada gelir. Tozlayıcıları Golden Delicious, Red Delicious, Gala grubu ve Granny Smith dir. Ticari değeri ve depo dayanımı yüksek bir çeşittir. Fuji Kiku-8: Meyveleri yakut kırmızımsı renktedir. Güneş almayan yerlerinde bile belirgin çizgilere sahiptir. Meyve kabuğundaki benekler çok belirgindir. Fuji grubu içerisinde en albenili meyvelere sahip çeşittir. (Şekil 3.1.2) Şekil Galaxy ve Fuji Kiku-8 elma çeşitleri. 16

27 3.MATERYAL VE METOD 3.2. METOD Deneme yılları arasında Afyonkarahisar da gerçekleştirilmiştir. Denemede, köklü M9 ve M26 klon anaçları üzerine Galaxy ve Fuji Kiku-8 elma çeşitleri Yonga ve İngiliz aşı yöntemleri kullanılarak aşılanmış ve aşı işlemi iç mekanda gerçekleştirilmiştir. Aşılama esnasında fungusit uygulamaları yapılmış ve İngiliz aşı yöntemiyle aşılanan bitkiler parafinlenmiştir. Deneme sonuçların irdelenmesinde COSTAT paket programı kullanılmıştır. Şekil Aşılamaların yapılması Şekil Anaçlarda kök temizliği 17

28 3.MATERYAL VE METOD Şekil Aşılı bitkilerde fungusit uygulaması Şekil Fidanların dikimi 18

29 3.MATERYAL VE METOD Şekil Fidanlara can suyu verilmesi Şekil Aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda sürgün gelişimi 19

30 3.MATERYAL VE METOD Yapılan Ölçümler Her aşı yöntemi Mart ayı başında 3 tekerrürlü ve her tekerrürde 20 aşılı bitki olacak şekilde düzenlenmiştir. Aşılı bitkiler, Afyonkarahisar ekolojisinde, açık alanda ve direkt araziye dikilmiştir. 12 Eylül 2007 tarihinde ise aşağıda belirtilen özelliklerin ölçümleri gerçekleştirilmiştir Aşı Tutma Oranları (%) Her tekerrürde tutan aşılar tek tek belirlenmiş ve yüzdeleri alınmıştır Aşı Sürme Uzunlukları (cm) Aşı noktasından sürgünün uç kısmına kadar olan uzunluk metre yardımıyla ölçülmüş ve değerler kaydedilmiştir. İşlem her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda tek tek yapılmıştır Sürgün Kalınlığı (mm) Aşı noktasının 5 cm üzerinden 0,01 mm ye duyarlı dijital kumpas ile her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda tek tek ölçüm yapılarak saptanmıştır Anaç Kalınlığı (mm) Aşı noktasının 5 cm altından her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş her fidanda 0,01 mm ye duyarlı dijital kumpas ile ölçülerek belirlenmiştir. Her aşı yöntemi yine Mart ayı başında 3 tekerrürlü ve her tekerrürde 20 aşılı bitki olacak şekilde düzenlenmiştir. Aşılı bitkiler Nisan başında araziye dikilmek üzere +4 C lik soğuk hava deposuna kaldırılmış ve 30 gün süreyle bekletilmiştir. Depolama sonunda aşılı bitkilerin 1. aşamada olduğu gibi Afyonkarahisar da araziye dikimleri gerçekleştirilmiştir. Muhafaza sonrası dikilen bitkilerinde ölçümleri yine 12 Eylül 2007 tarihinde yapılmıştır. 20

31 3.MATERYAL VE METOD Şekil Aşılı bitkilerin depoya kaldırılmak üzere polietilen torbalara koyulması Aşı Tutma Oranları 2 (%) Her tekerrürde tutan aşılar tek tek belirlenerek ve yüzdeleri alınmıştır Aşı Sürme Uzunlukları 2 (cm) Aşı noktasından sürgünün uç kısmına kadar olan uzunluk metre yardımıyla ölçülmüş ve değerler kaydedilmiştir. İşlem her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda tek tek yapılmıştır Sürgün Kalınlığı 2 (mm) Aşı noktasının 5 cm üzerinden 0,01 mm ye duyarlı dijital kumpas ile her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş fidanlarda tek tek ölçüm yapılarak saptanmıştır Anaç Kalınlığı 2 (mm) Aşı noktasının 5 cm altından her tekerrürde ve aşı tutumu gerçekleşmiş her fidanda 0,01 mm ye duyarlı dijital kumpas ile ölçülerek belirlenmiştir. 21

32 3.MATERYAL VE METOD Denemede Kullanılan Aşı Yöntemleri Yonga Göz Aşısı Bu aşı ilkbaharda aktif büyüme başlamadan önce veya yaz aylarında aktif büyümenin su noksanlığı veya başka bir nedenle durduğu hallerde olduğu gibi, kabuğun odundan kolayca ayrılmadığı zamanlarda yapılabilir. Metot, genellikle çapı 1-2,5 cm kadar olan oldukça küçük bir materyalle uygulanır. Her ne kadar yongalı göz aşısı oldukça başarılı ise de, T göz aşısı kadar çabuk ve basit olmayıp T aşısı için uygun olan koşullarda pek yapılmaz. (Şekil ) Anacın köke yakın kısımlarından, iki boğum arasındaki düzgün bir yerden kabukla birlikte bir parça odun (yonga) kesilip çıkarılır. Bu yere istenilen bir çeşidin göz kaleminden alınan ve üzerinde bir göz bulunan aynı büyüklükte bir kabuklu yonga yerleştirilir. Anaç ve kalemin her ikisindeki yongalı kabuklar aynı şekilde kesilirler. İlk kesim odunun 45 lik bir açıyla tomurcuğun hemen altından kesilmesiyle yapılır. İkinci kesim, tomurcuğun 1 cm. kadar üstünden başlar ve tomurcuğun arkasından, odunun içinden geçerek birinci kesimle birleşinceye kadar aşağı iner. Burada tanımlanan ikinci kesim önce, birinci kesim de ikinci olarak yapılabilir. Anaçtan çıkarılan kabuklu yonga yerine, göz kaleminden çıkarılan yongalı göz yerleştirilir. Göz parçasındaki kambiyum tabakasının anacın her iki tarafındaki, fakat hiç olmazsa bir tarafındaki kambiyumla üst üste gelmesine dikkat edilmelidir. Daha sonra aşı yeri aşı bandıyla dikkatlice bağlanır (Yapıcı, 1992). Şekil Yonga Aşının Yapılışı 22

33 3.MATERYAL VE METOD İngiliz Aşısı İlkbaharda fidanlıklarda kışın iç mekânda yapılan bir aşıdır. Bu aşının yapılabilmesi için eldeki anacın kalınlığına eşit kalemlerin bulunması gerekmektedir. Bu aşıda anacın tepesi kök bitim noktasının yaklaşık 20 cm. üzerinden 3-4cm lik bir kesim noktası oluşturacak şekilde kesilir. Anaç kesilirken yara yüzeyinin gayet düzgün olmasına dikkat edilir. Kalem üzerinde 4-5 gözü bulunan ve anaçla aynı kalınlıkta olması gereken bir daldır. Kalemin alt ucu bir gözün karşı tarafından olmak üzere aynen anaçtaki gibi kesilir. Bundan sonra kalemin kesik kısmı anacın üzerine oturtulur ve yukarıdan aşağıya doğru rafya ile bağlanır. Adi ingiliz aşısında bağlama çok dikkatli olmalıdır. Çünkü kalemle anacın birleştikleri kısımların kolayca kaymaları tehlikesi vardır. Böylece kabuk kabuğa değmeyeceğinden aşının tutma ihtimali azalabilir (Yılmaz, 1992). Şekil İngiliz aşının yapılışı Anaçların Çoğaltılması (Stool Bed Layering) Bugün dış ülkelerde ve Türkiye de bazı depo fidanlıklarda, klon anaçlarının çoğaltılmasında kullanılan bu daldırma metodu ile M27, M9, M26, M109, M111 gibi elma klon anaçları, Colt, SL 64 gibi kiraz ve vişne klon anaçları, Quince A gibi ayva klon anaçları çok başarılı bir şekilde çoğaltılabilmektedir. Hendek, tepe ve düz daldırmanın kombinasyonu şeklinde oluşturulmuş olan bu daldırma metodu, birim alandan elde edilen anaç sayısı bakımından, diğer daldırma metotları içerisinde en iyi sonuç verenidir. Vejetatif üretim metotlarının herhangi birisiyle elde edilmiş köklü anaçlar, bölgenin iklim şartlarına göre kış veya ilkbahar döneminde sıra üzeri 20cm., sıra arası 150 cm. ve toprakla 45 derece açı yapacak şekilde meyilli olarak dikilirler. Dikim esnasında ana bitkinin cm. lik kısmı toprağa gömülmeli, toprak dışında 23

34 3.MATERYAL VE METOD kalan kısmında takriben 1/3 ü kısaltılmalıdır. Anacın uç kısmı güneye doğru meyilli olmalıdır. En son bitki ise ters istikamette dikilir. Dikilen yıl büyümeye bırakılan anaçlar, temmuz ayında başlamak üzere, haftada bir defa gittikçe artan oranlarda yatırılır ve her anaç önündeki anaca birkaç yerinden temas edecek şekilde sarılır. Böylece yılsonunda yatırma işlemi tamamlanmış olur. Anaçların yatırıldığı toprak yüzeyinin gayet düz olması gerekmektedir. Anaçları toprak üzerine sabitlemek için çatal kazık veya U şeklinde demir kazıklar kullanılır. Bu şekilde yatırılan anaçlar, ertesi yıl ilkbahara kadar üstü açık bir şekilde bırakılırlar. İkinci yıl ilkbaharda, yani vejetasyon başlangıcında anaçların yan sürgünlerinin tamamı dipten çıkarılır. Mayıs ayından itibaren ana bitkilerin gövdelerinden çıkan sürgünler, 15cm. yüksekliğe eriştiğinde her defasında 2 cm. olmak üzere haftada veya 10 günde bir boğaz doldurma işlemi uygulanır. Ağustos ayı sonuna kadar sürgünlerin dipten itibaren 10-15cm. lik bir kısmı örtülmüş olur. Bu örtmelerden ilki torf, diğerleri toprak ile yapılmalıdır. Yıl boyunca çapalama, yabancı ot mücadelesi, sulama ve zirai mücadele gibi işlemler eksiksiz olarak yapılır. İyi köklenme için anaçlardan çıkan sürgünlerin diplerine çekilen toprağın mevsim boyunca nemli olması gerekmektedir. Vejetasyon bitiminden itibaren köklenmiş anaçların hasadı başlar. Hasat için köklerin kahverengileşmiş olması gerekir. M9 klonları her yıl, diğer anaçlar ise ilk 2 3 yıl el ile daha sonraki yıllarda makine ile hasat edilebilirler. Hasattan sonra ilkbahara kadar anaçların üzerine 0.2cm. yükseklikte çok az bir toprak konur ve öylece kalır. Bunun amacı anaçların düşük sıcaklık zararlarında korunmasıdır. İkinci yıl içerisinde anaçların birbirine bağlanan kısımları iyice kaynar ve aynı sıradaki bitkiler tek vücut haline gelirler (Yapıcı, 1992). 24

35 4. BULGULAR ve TARTIŞMA 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA 4.1. Morfolojik Ölçümler Denemede kapsamında aşağıda belirtilen özelliklerde ölçümler yapılmıştır Aşı Tutma Oranları (%) Deneme kriterlerinin bütünü ele alındığında en yüksek aşı tutma oranı %95 ile M26 anacına İngiliz aşı yöntemiyle aşılanmış direk dikim Galaxy çeşidinden elde edilmiştir. En düşük aşı tutma oranı ise %65 ile depoda bekletilen M26 anacına yonga aşılama yöntemiyle aşılanmış Fuji Kiku-8 çeşidinden elde edilmiştir. (Çizelge 4.2.). Genel interaksiyonlar incelendiğinde anaç, çeşit ve dikim zamanının aşı tutma oranlarını etkilemediği görülmüştür. Bununla birlikte aşı tekniği yönünden istatistiksel farklar ortaya çıkmıştır. İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanan bitkilerde %91 lik bir aşı tutma oranı yakalanırken, yonga aşı yöntemiyle aşılanan bitkilerde aşı tutma oranı %69 da kalmıştır. Denemede M9 anacına yapılan aşıların %80 i tutarken, M26 anacına yapılan aşılarında yine %80 inin tuttuğu görülmüştür. Dikim zamanlarının anaçlara kıyasında ise yine istatistiksel olarak bir fark bulunamamıştır. Direkt dikilen anaçlarda %81 lik bir aşı tutma oranı görülürken, depolanıp dikilen anaçlarda %79 aşı tutma oranı görülmüştür. (Çizelge 4.3.). Şekil 4. 1 Aşı Tutumu Gerçekleşmiş Fidanlarda Kaynaşma 25

36 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Fidan Boyları Denemede fidan gelişimi bakımından en yüksek değer 153,04cm ile M9 anaçlı, İngiliz aşılama yöntemi ile aşılanmış, direkt dikilmiş, Galaxy fidanlarında görülmüştür. En kısa fidanlar ise; 118,56cm ile M9 anacına yonga aşıyla aşılanmış, depoda bekletilen Fuji Kiku-8 fidanları olmuştur. Fidan boylarına en fazla etkiyi yine aşılama teknikleri yapmıştır. İngiliz aşı yöntemiyle aşılanan bitkilerde fidan boyu 140cm olarak gerçekleşirken bu değer yonga aşılarda 123cm de kalmıştır. Direkt araziye dikimi yapılan bitkilerde fidan boyu 133cm ölçülürken, depoda bekletilip dikimleri gerçekleştirilen bitkilerde 130cm fidan boyu elde edilmiştir. Anaç ve çeşitlerin fidan boyuna etkilerinde istatistiksel olarak bir fark bulunamamıştır. M9 anacına aşılı bitkilerde 131cm ölçülen fidan boyu yine M26 anacına aşılı bitkilerde de 131cm olarak ölçülmüştür. (Çizelge 4.3) Şekil Fidan Boyu Ölçümü 26

37 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Sürgün Çap Ölçümleri Denemede yer alan bütün faktörler incelendiğinde, en yüksek sürgün çapı değeri 8,33mm ile depolanan bitkilerde M9 anacına İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanmış Galaxy çeşidinde görülmüştür. En düşük değer ise direk dikim, M9 anacına yonga aşıyla aşılanmış Fuji Kiku-8 çeşidinde 4,28mm olarak ölçülmüştür. Sürgün çapı değerlerinde de yine aşı yöntemleri istatistiksel olarak farklılık göstermiştir. İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanan fidanlarda sürgün çapı 7,52mm ölçülürken Yonga aşıyla aşılanan fidanlarda sürgün çapı 6.28mm olarak ölçülmüştür. M9 anacına aşılı bitkilerde sürgün çapı 6,63mm, M26 anacına aşılı bitkilerde ise 7,17mm olarak gerçekleşmiştir. Direk dikimi yapılan fidanlarda 6,48mm sürgün çapı ölçülürken depolama sonrası dikilen fidanlarda 7,32mm ölçülmüştür Sürgün Boy Ölçümleri Denemede en fazla sürgünü 119,69cm ile direkt dikilen, M9 anacına İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanmış Galaxy fidanları vermiştir. En düşük sürgün gelişimi ise direkt dikilen fidanlardan M9 anacına yonga aşılama yöntemi ile aşılanmış Fuji Kiku-8 fidanlarında 84.70cm ile görülmüştür. Anaç ve çeşitlerin sürgün boyuna etkisi görülmemiştir. Direkt dikimlerde 104cm sürgün boyu elde edilirken depolanan bitkilerde 101cm ölçülmüştür. İstatistiksel olarak, aşılama yöntemlerinin sürgün boyuna etki ettiği görülmüştür. İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanan bitkilerde 112,5cm sürgün boyu elde edilirken, yonga aşıyla aşılanan bitkilerde 92cm ölçülmüştür. Bu deneme ile; iç ve geçit bölgelerinde, değişik iç mekan aşılarıyla ve değişik bodur anaçlarla, depolama ve direk dikimde mukayese edilerek 1 yılda fidan eldesi imkanları araştırılmıştır. Deneme kriterlerinin tümü incelendiğinde; M26 anacına İngiliz aşı yöntemiyle aşılanmış, direk dikim Galaxy fidanlarında %95 aşı tutma oranı yakalanmıştır. Yine direk dikilen fidanlardan İngiliz aşılama yöntemiyle aşılanan 27

38 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Galaxy ve Fuji Kiku-8 çeşitlerinde %91- %93, M 26 anacına İngiliz aşısıyla aşılanmış Fuji Kiku-8 çeşidinde de %92 gibi aşı tutma oranları elde edilmiştir. Depolanan bitkilerde gerek M9 gerekse M26 anacına İngiliz aşısıyla aşılanmış bitkilerde yüksek aşı tutma oranları yakalanmıştır. Bununla birlikte en düşük aşı tutma oranı; depolanan bitkilerde, M26 anacına yonga aşıyla aşılanmış Fuji Kiku-8 çeşidinde görülmüştür (%65). Yine yonga aşıların tamamında çok yüksek değerler elde edilememiştir. Fidan boyları incelendiğinde; en yüksek değer direkt dikimi yapılan M9 anacına İngiliz aşısıyla aşılanmış Galaxy çeşidinde 153,04cm ile elde edilirken, depolanan bitkilerden M26 anacına İngiliz aşılı Galaxy çeşidinden de yüksek değerler elde edilmiştir. En düşük fidan boyları ise; 118cm ile, depolanan, M9 anacına yonga aşıyla aşılanmış Fuji Kiku-8 çeşidinde görülmüştür. Bu değeri yine depolanan bitkilerden M26 anacına yonga aşılı Fuji Kiku-8 çeşidi takip etmiştir. Bütün değerler bir arada incelendiğinde; İngiliz aşı yöntemiyle aşılanan bitkilerde, yongalara nazaran daha uzun bitkiler elde edilmiştir. Direkt dikilen bitkilerle depolanan bitkiler arasında fidan boyu yönünden bariz bir fark bulunamamıştır. Sürgün ve anaç kalınlıkları incelendiğinde ise; hemen hemen aynı anaç kalınlığına sahip olmalarına rağmen aşı tekniklerinin sürgün kalınlığına etki ettiği görülmüştür. En yüksek sürgün kalınlıkları 8.33mm ve 7,98mm ile depolanan, M9 anacına İngiliz aşılı fidanlarda görülmüştür. En düşük değerler ise; direk dikilen fidanlardan, M9 anacına yonga aşılı Galaxy (4,62mm) ve Fuji Kiku-8 (4,28mm) çeşitlerinde görülmüştür. Bunların yanında M26 anacında kök çürümesine bağlı bitki ölümleri daha fazla görülmüştür. 28

39 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Çizelge Denemede Yer Alan Tüm Faktörlerin Birlikte Değerlendirilmesi Aşı Fidan Sürgün Anaç Sürgün Tutma Boyu Çapı Çapı Boyu (%) (cm) (mm) (mm) (cm) İngiliz Galaxy 90,57 bc 153,04 a 7,21 ac 8,65 dg 119,69 a Fuji Kiku-8 92,62 ab 138,62 c 7,36 ab 8,36 eg 113,34 bd Direkt Dikim M 9 İngiliz Yonga Galaxy 68,12 gh 126,36 e 4,62 d 9,58 ce 94,72 h Fuji Kiku-8 70,33 eg 122,68 f 4,28 d 8,26 eg 84,70 j Galaxy 95,28 a 142,25 b 7,43 ac 8,64 dg 115,27 bc Fuji Kiku-8 92,35 b 133,12 d 7,24 ab 8,67 dg 106,69 e M 26 Yonga Galaxy 71,41 ef 126,47 e 7,35 ac 12,58 a 100,02 f Fuji Kiku-8 69,36 fg 124,84 ef 6,38 bc 9,65 ce 96,08 gh İngiliz Galaxy 89,22 cd 139,39 c 8,33 a 11,62 ab 111,41 d Fuji Kiku-8 91,04 bc 139,76 c 7,98 a 9,71 ce 110,96 d Depo M 9 İngiliz Yonga Galaxy 67,25 hı 122,29 f 7,12 ac 9,58 ce 98,28 fg Fuji Kiku-8 70,16 eg 118,56 g 6,15 cd 7,67 g 87,05 ıj Galaxy 87,23 d 144,02 b 7,63 ab 9,29 cf 116,13 b Fuji Kiku-8 89,47 cd 138,32 c 7,02 ac 8,03 fg 112,38 cd M 26 Yonga Galaxy 72,51 e 123,51 f 7,41 ac 10,34 bc 89,92 ı Fuji Kiku-8 65,53 ı 119,08 g 6,97 ac 9,94 cd 87,33 ıj P<0,05; Aynı harfi taşıyan gruplar arasında fark yoktur. 29

40 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Çizelge Denemede Kullanılan Faktörlerin İkili İnteraksiyonları İnteraksiyonlar Aşı Tutma (%) Fidan Boyu (cm) Sürgün Çapı (mm) Sürgün Boyu (cm) Anaç X Çeşit Dikim zamanı X Çeşit Aşı Tekniği X Çeşit Dikim Zamanı X Anaç M 9 x Galaxy ,27 6,82 106,02 M 9x Fuji Kiku ,90 6,44 99,01 M 26 x Galaxy ,06 7,45 105,33 M 26 x Fuji Kiku ,84 6,90 100,62 Direkt x Galaxy ,03 6,65 107,42 Direkt x Fuji ,81 6,31 100,20 Depo x Galaxy ,30 7,62 103,93 Depo x Fuji ,93 7,03 99,43 İngiliz x Galaxy ,67 7,65 115,62 İngiliz x Fuji ,45 7,4 110,84 Yonga x Galaxy ,65 6,62 95,73 Yonga x Fuji ,29 5,94 88,79 Direkt x M ,17 5,86 103,11 Direkt x M ,67 7,1 104,51 Depo x M ,39 101,92 Depo x M ,23 7,25 101,44 30