İzmir İli ve İlçelerinin Kümelenme Stratejilerini Geliştirmeye Yönelik İstatistiksel Analiz Çalışması

Transkript

1 2009 İzmir İli ve İlçelerinin Kümelenme Stratejilerini Geliştirmeye Yönelik İstatistiksel Analiz Çalışması Sonuç Raporu Proje sahibi : İzmir Kalkınma Ajansı Zeynep Tura Tangram Yönetim Danışmanlık A.Ş. 6/11/2009

2 İzmir İli ve İlçelerinin Kümelenme Stratejilerini Geliştirmeye Yönelik İstatistiksel Analiz Çalışması Sonuç Raporu Sayfa 2

3 İçindekiler Contents İÇİNDEKİLER... 3 KULLANILAN KISALTMALAR VE TERİMLER... 4 YÖNETİM ÖZETİ GİRİŞ : KÜMELENMENİN TEMELLERİ KÜMELENME ÇALIŞMASININ ADIMLARI VERİ DERLEME VERİ TEMİZLEME VE ENTEGRASYON ÇALIŞMASI ANALİZ YÖNTEMLERİ ANALİZ ÇALIŞMALARI ÜÇ YILDIZ ANALİZİ İSTİHDAM DAĞILIMI ANALİZLERİ (PARETO DAĞILIMI) İLÇELERDE ÖNE ÇIKAN ALT SEKTÖRLER (PARETO DAĞILIMI) FİRMA SAYISI ANALİZLERİ İZMİR GENELİNDE FİRMA DAĞILIMLARI İLÇE BAZINDA FİRMALARIN GELİŞİMİ MALİYE VERİLERİNİN ANALİZİ TÜRKİYE GENELİ İZMİR İLİ TOPLAM SATIŞLARI İLÇELER BAZINDA TOPLAM SATIŞLARIN DAĞILIMI TÜRKİYE 2008 İHRACAT VERİLERİNİN ANALİZİ İLÇELERİN İHRACATTAKİ PAYLARININ ANALİZİ AR-GE VE YATIRIM İNDİRİMLERİNİN ANALİZİ AR-GE İNDİRİMLERİNİN ANALİZİ YATIRIM İNDİRİMLERİNİN ANALİZİ MARKA, PATENT, FAYDALI MODEL VE ENDÜSTRİYEL TASARIM ANALİZİ İZMİR İLÇELERİ İÇİN ENDEKSLEME ÇALIŞMASI İLÇE BAZINDA ENDEKSLEME SEKTÖR BAZINDA ENDEKSLEME DEĞERLENDİRME EK-1 : KULLANILAN KOD TABLOLARI NACE REV.1.1 KOD LİSTESİ VE AÇIKLAMALARI RAPORDA YER ALAN ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa 3

4 Kullanılan Kısaltmalar ve Terimler EBSO : Ege Bölgesi Sanayi Odası EİB : Ege İhracatçılar Birliği IPC ISIC : Uluslararası Patent Sınıflandırması : International Standard Industry Code (uluslararası Standart Faaliyet Kodu) İZTO : İzmir Ticaret Odası LOCARNO : Endüstriyel tasarım sınıfları NACE : Nomenclature Générale des Activités Économiques dans les Communautés Européennes (Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin Genel İstatistiksel Sınıflandırması) SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TPE : Türk Patent Enstitüsü TÜİK : Türkiye istatistik Kurumu VD : Vergi Dairesi Pareto Dağılımı 3-yıldız Büyüklük Başatlık Uzmanlaşma : Sonuçların yüzde 80'inin nedenlerin yüzde 20'si tarafından meydana getirildiğini gösteren istatistik teknik. Bu çalışmada, istihdamın, ihracatın ve toplam satışın %80 inin, sektörü oluşturan oyuncuların %20 si tarafından gerçekleştirildiğini göstermekte kullanılmıştır.. : Kümelenme çalışmalarında kullanılan, Prof.Michael Porter tarafından geliştirilmiş endeks. Bir faaliyet kolunun, büyüklük, başatlık ve uzmanlaşma kriterlerine uygunluğuna göre yıldız verilir. Toplamda 3 yıldız alan faaliyet kolu kümelenme çalışmaları içn incelemeye uygun olarak kabul edilir. : Bir bölgedeki faaliyet kolundaki istihdamın, kendisini de kapsayan bir üst bölgedeki aynı faaliyet koluna oranı. : Bir bölgedeki faaliyet kolundaki istihdamın, kendisini de kapsayacak şekilde o bölgedeki toplam istihdama oranı. : Bir bölgedeki başatlık değerinin, aynı faaliyet kolunun bir üst bölgedeki istihdamının toplam ulusal istihdama oranı ile kıyaslanması. Sayfa 4

5 Yönetim Özeti İzmir İli Kümelenme Stratejilerinin Geliştirilmesi ve Yol Haritalarının Belirlenmesi Projesi (Proje) kapsamında gerçekleştirilen İstatistiksel Analiz Çalışması (Çalışma), çeşitli kamu kurumlarından temin edilmiş veriler ile yapılan masabaşı veri değerleme ve istatistiksel analiz çalışmasıdır. Çalışma, İzmir ili ve ilçeleri için kümelenme stratejilerinin geliştirilmesi ve yol haritalarının oluşturulması sürecindeki ilk adımdır. Çeşitli kurum ve kuruluşlardan temin edilen verilere dayanarak yapıldığından nihai sonuç değil, bir analiz çalışmasıdır ve tek başına strateji geliştirme kaynağı olarak değil, bir yol gösterici rehber olarak değerlendirilmelidir. Çalışmanın amacı, İzmir ili ve ilçelerinin belli kriterlere göre Türkiye geneli ile kıyaslandığında niceliksel olarak ne durumda olduğunu belirleyerek Proje nin bir sonraki aşaması olan Saha Çalışması na gerekli yönlendirici bilgiyi sağlamaktır. Bu Çalışma, kapsamı itibarı ile bir ilk tir. Kümelenme konusunda yapılan yurtdışı ve yurtiçi çalışmalar daha genel kapsamlı ve ana sektör seviyesinde gerçekleştirilmektedir. İzmir Kalkınma Ajansı bünyesinde gerçekleştirilen bu çalışma da ise ilk defa alt sektörler de analiz edilmiştir. Böylece ilçe bazında alt sektörlerin durumu ve şirketleşme oranları, istihdama, toplam işlem hacmine ve ihracata katkılarını da bu Çalışma ile tespit etmek mümkün olmuştur. İzmir Kalkınma Ajansı bünyesinde yapılan bu Çalışma da, dokuz kamu kurum ve kuruluşlarından elde edilen veriler incelenmiş, sınıflandırılmış, derlenmiş ve analiz edilmiştir. Çalışmaya temel teşkil eden ana veriler, sektörel bazda istihdam ve firma bilgileri (Sosyal Güvenlik Kurumu), yurtiçi, yurtdışı ve net satış verileri (Maliye Bakanlığı), 2008 yılına ait ilçe, İzmir ve Türkiye genelinde ihracat verileri (Ege İhracatçılar Birliği), marka, patent, endüstriyel tasarım ve faydalı model verileridir (Türk Patent Enstitüsü). Bu temel veriler dışında, İzmir Ticaret Odası, Ege Bölgesi Sanayi Odası, ilçe ticaret ve sanayi odaları, Sanayi Bakanlığı ve TOBB dan kıyaslama amaçlı veri temin edilmiştir. Çalışma kapsamında yaklaşık 200,000 veri satırı toplanıp analiz edilmiş ve nihai strateji geliştirme için rehber teşkil eden bu rapor, çok yoğun bir süreç sonucunda oluşturulmuştur. Elde edilen veriler, İzmir ili ve ilçelerinde kümelenme çalışması için farklı analiz yöntemleri ile incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Kullanılan yöntemler, 3-yıldız analizi, Pareto dağılımı, yoğunlaşmalar olarak gruplandırılabilir. Kümelenme çalışması için önerilen yöntemlerden birisi AB ve ABD de yürütülen küme haritalama çalışmalarında kullanılan ve akademik geçerliliğe sahip olan 3 yıldızlı derecelendirme sistemidir. Başta Sosyal Güvenlik Kurumu olmak üzere farklı kurumlardan tarafından temin edilmiş olan İzmir ili ve ilçeleri bazında sektörel istihdam verileri kullanılarak yapılan istatistiksel haritalama çalışmasında Başatlık, Büyüklük ve Uzmanlık parametreleri geliştirilmiş ve önceliklendirme çalışmasında kullanabilmesi için senaryolarla birlikte sunulmuştur. Şekil-1, bahse konu parametrelerinin eşik değerlerinin değiştirilmesi durumunda oluşabilecek sonuçları özetlemektedir. Söz konusu senaryolar, diğer istatistiksel analiz çalışma sonuçları ile de desteklenen sektörleri ön plana çıkartmaktadır. 3- yıldız senaryosunun çalıştırılması sonucu ortaya çıkan 14 sektör ve bu sektörlerin İzmir ilçelerine dağılımı gösteren tablo (Şekil-2) izleyen sayfada yer almaktadır. Tabloda yer almayan ilçelerde, ilgili faaliyet kolu olsa bile, 3-yıldız kriterlerine uygun olmadıkları için kapsama alınmamıştır. İstihdam ile ilgili bir başka çalışma da, ilçe bazında Pareto Dağılımı (Pareto Analizi) ile ortaya çıkan alt sektörün istihdama katkısı bir diğer yaklaşımdır. Bu yöntemde, her ilçede istihdamın %80 ini yaratan faaliyetler bir bütün olarak ele alınmıştır. Bu yöntemin uygulanması sonucu İzmir de en fazla istihdam yaratan 13 ilçe ve bunların içlerinde de en fazla istihdam yaratan ana ve alt sektörler belirlenmiştir. Sayfa 5

6 Şekil 13-yıldız senaryoları SSeenn aar r yyoo ÖÖzzeet ti ii Önerilen Değer Senaryo-1 Senaryo-2 Senaryo-3 Parametreler Büyüklük 0,06 0,06 0,07 0,08 Başatlık 0,01 0,01 0,02 0,03 Uzmanlık 1 1 1,1 1,2 Sektör sayıları Yıldızlar Üç yıldız İki yıldız Bir yıldız İstihdama yönelik birbirini destekleyici bu iki temel çalışmaya ek olarak kapsamlı firma yoğunluk analizi yapılarak istihdam ve firma kesişimlerine bakılmıştır. Toplam satışların ilçe ve sektör bazında incelenmesi bir başka destek noktası sağlamıştır. İhracat verileri doğrudan belirleyici olamamakla birlikte ilk üç çalışma ile ortaya çıkan sonuçları teyit edici niteliktedir. Analizlerin ortaya çıkarttığı en temel tespit, İzmir in ağırlıklı olarak hizmet ve ticaret şehri olmasıdır. İl bazındaki hizmet, ticaret ve üretimi destekleyici hizmetler faaliyetlerinin oranı %66 iken, doğrudan üretim ile ilgili faaliyetlerin oranı %34 dür. Bu tespit, aynı zamanda İzmir in tarih boyunca bölgedeki ekonomik faaliyetlerde aldığı rolün de devam ettiğini göstermektedir: İzmir ticaret ağırlıklı bir ildir. Bu tespitten hareketle, analizlerin de ortaya çıkardığı şekilde, il genelinde hem üretim hem de hizmet ve ticaret faaliyetlerinin kümelenme yapılarına bakmak gerekmektedir. İstatiktik Çalışması nı izleyecek olan Saha Çalışması nda öncelikle ele alınması gereken sektörler arasında hizmet ve ticaret ile ilgili sektörlerin yer alması bu nedenlerden dolayı önem taşımaktadır. Göz önüne alınması gereken diğer önemli bir nokta, İzmir ili ve ilçelerinde çok sayıda iş kolunun olması ve istihdamın bu iş kollarına dağılmış olmasıdır. NACE sistemine göre belirlenen 62 ana faaliyet kolunun 51 i İzmir ili ve ilçelerinde faaliyet göstermektedir. Bu faaliyet grupları, grup içindeki firma sayıları ile kıyaslandığında, İzmir ilinde belirli konularda yığılmalar olmadığı, daha çok iş kollarına yayılma, bir başka deyişle seyrelme görülmektedir. Bu da bölgede belli bir konuda uzmanlaşmış istihdamın daha az olduğuna işaret etmektedir. Çalışma, Türkiye de küme ve kümelenme kavramlarının oldukça popüler olduğu bir döneme rastlamaktadır. Diğer bölgelerde de Kalkınma Ajanslarının kurulması, kümelenme konusunda yapılacak çalışmaların artmasına, ve ülkemizde daha sağlıklı, rekabetçiliğe ve gelişmeye açık bir ekonomik gelişim yapısının oluşmasına yol açacağı düşünülmektedir. Böyle bir ortamda İzmir Kalkınma Ajansı nın bir anlamda öncülük yapmış olması İzmir ili ve ilçeleri için önemli bir avantaj sağlayacaktır. Çalışma sonucunda ortaya çıkan sektörlerin, ilçelerdeki ya da İzmir deki en rekabetçi sektörler olduğu gibi bir iddia bulunmamaktadır. Dolayısıyla, özellikle medyada çıkma ihtimali olan İzmir deki en rekabetçi 14 sektör türü haberlerin projenin uygulama mantığını yansıtmayacağı bilinmelidir. Bu raporda da belirtildiği gibi İzmir ili sınırları içinde çok sayıda gelişme potansiyeline sahip, rekabetçi olabilecek iş kümesinin bulunduğu düşünülmektedir. Zeynep Tura 06 Kasım 2009 Sayfa 6

7 Şekil 2 3-yıldız çalışması sonucu ortaya çıkan 14 sektör ve bu sektörlerin alt sektörler bazında ilçelere dağılımı (3-yıldız alan alt sektörler) 15-Gıda ve İçecek Üretimi 18-Hazır Giyim ve Kürk İmalatı 24- Kimyasal Madde&Ürünler Sektör Aliağa Bornova Buca Çiğli Gaziemir Karşıyaka Kemalpaşa Konak Menemen Selçuk Torbalı Toplam Ana Metal Sanayi Fabrikasyon Metal Ürünleri 29- Diğer Elektrikli Cihaz. 34-Motorlu Kara Taşıtları 36-Mobilya ve Diğer Ürünler Toptan Ticaret Perakende Ticaret Karayolu Taşmacılığı Destekleyici Ulaştırma Faal. 92-Eğlence, Kültür ve Spor Diğer Hizmet Faal Toplam Not: Tablo kutuları içindeki sayılar ilgili ilçede söz konusu sektörde faaliyet gösteren ve 3-yıldız alan gruptaki firma sayısını göstermektedir.

8 1. Giriş : Kümelenmenin Temelleri Kümelenme çalışmalarında ilk adımı oluşturan İstatistiksel Çalışma, eldeki mevcut verilere bakarak İzmir ili ve ilçeleri bazında istihdamın yoğunlaştığı sektörleri belirlemeyi hedeflemektedir. Bu çalışmanın sonuçları en rekabetçi sektörleri belirlemek değildir. Bu nedenle çıkan sonuçlara nihai sonuç olarak bakılmamalı, daha ziyade yol gösterici olarak düşünülmelidir. Kümelenme Projesi, kamu ve özel sektör temsilcileri ile yapılacak anket çalışması ve bunu izleyecek firma ziyaretlerini kapsayan Saha Çalışması ile desteklenecek ve Kümelenme için Stratejik Yol Haritası ile nihai sonuca ulaşılacaktır. Kümelenme yeni bir kavram değildir. Tarihe bakıldığında, belirli bir isim konmamış olsa bile bir çok ülkede ve şehirde belli konularda uzmanlaşma ve istihdamda yoğunlaşmaların olduğu bilinmektedir. Kümelenme kavramının temelleri İngiltere, ABD ve Avrupa ülkeleri genelinde 200 yıl öncesine kadar uzanmaktadır. Endüstriyel bölgelerin oluşturulma aşamalarındaki gözlemleri sonucunda Marshall, 19. yüzyılda İngiltere deki endüstriyel bölgelere bakarak lokalizasyonun fiziksel olmayan boyutlarının farkına varan ve endüstriyel lokalizasyonun önemini vurgulayan ilk ekonomisttir. Kümelenme hakkında farklı literatürlerden erişilebilen bir çok tanımlama bulunmaktadır. Bütün bu tanımlamalar kümelenme tanımlamalarının analitik ve kesin olmaktan ziyade kavramsal ve tanımlayıcı olduğunu göstermektedir. Dolayısı ile de, kümelenme uygulamalarını tanımlamak çok kolay olmamaktadır. Örneğin, coğrafi yoğunlaşma ile kümelenme uygulamaları arasındaki farkı kesin çizgiler ile ayırmak çok zordur. Kümelenme konusunda ilk istatistiksel çalışmalar 1990 ların başında ABD de yapılmıştır. Harvard Business School ekonomi ve yönetim bilimleri profesörü olan Michael E. Porter tarafından kurulan ve yönetilen Rekabetçilik Enstitüsü bünyesinde yapılan çalışma ile ortaya çıkan model bugün dünyada kümelenme çalışmaları için bir standart teşkil etmektedir. Bu çalışmada, Michael Porter tarafından 1990 larda geliştirilen, Competitive Advantage of Nations (Ulusların Rekabetçi Üstünlükleri) isimli, akademik nitelikli tanınmış yayını ile geniş kabul gören, OECD ve AB Avrupa Komisyonu İşletmeler ve Sanayi Genel Müdürlüğü Kurumsal Kümeler ve Ağlar Uzmanlık Grubu tarafından da kabul gören Büyüklük, Başatlık ve Uzmanlaşma parametrelerini içeren 3-yıldız (3-Star) yaklaşımı, nihai küme gruplarının seçiminde yol göstermesi için senaryolaştırılmıştır. 3-yıldız metodolojisini destekleyici olarak, çalışmaların temelinde yoğunlaşma göz önüne alınmış, ilçelerin ve sektörlerin kendi içlerindeki konsantrasyon oranlarına bakılmıştır.

9 1.2 Kümelenme Çalışmasının Adımları İstatistiksel küme analizi çalışmalarında ilk olarak Küme Kategorileri belirlenmektedir. Esasen küme kategorilerinin belirlenmesi ön koşuldur, zira kümeler üzerinde sistematik bir şekilde çalışabilmek için ilk olarak hangi iktisadi faaliyetlerin hangi kümeler ile ilgili olduğunun belirlenmesi gerekmektedir. Küme kategorileri, ilk olarak, Prof.Michael E. Porter tarafından yönetilen bir proje kapsamında ABD için geliştirilmiştir. Harvard Business School önderliğinde yürütülen bu ilk çalışmada farklı sektörlerin bir arada bulunma eğilimleri istatistiksel yöntemler kullanılarak analiz edilmiş ve sonucunda ABD geneli için 41 adet küme kategorisi belirlenmiştir. Burada vurgulanması gereken önemli bir nokta, ABD nin geniş coğrafyası ve faaliyet konularının çokluğu sebebiyle doğrudan kıyaslama yapmanın doğru olmayacağıdır. Doğrudan kıyaslama yapıldığı zaman Türkiye ile arada birçok farklılık bulunacağı aşikardır. Ancak, coğrafyanın büyüklüğü ve faaliyet kolunun çokluğundan bağımsız olarak, bir küme kategorisinin, istatistiksel olarak bir arada (aynı coğrafyada) olma eğilimi gösteren sektörlerden oluştuğunu söylemek mümkündür. Michael Porter tarafından belirlenen temel kümeleri gösteren Küme Şeması Şekil-3 de görülmektedir. Şekil 3 :Michael Porter ın Küme Şeması Porter yaklaşımında kullanılan Küme Şeması bir ülkenin rekabetçi üstünlüğe sahip olabileceği tüm ekonomik faaliyet alanlarını rekabetçi faaliyetler ve birbiri ile ilişkileri açısından göstermeyi hedefler (Şekil-3). Porter ın rekabetçilik teorisi, faaliyetlerin birbiri ile olan dikey ilişkileri kadar talep koşullarını da önemli bir etki olarak gördüğü için, şemadaki ana gruplama sistemi uç kullanım uygulamalarını esas alır. Şemada, geniş uç-kullanım kategorileri içinde faaliyetler arasındaki dikey ilişkiler gösterilmektedir. Küme Şeması, bütün ülkelerde mevcut temel faaliyetleri, sınai ve destekleyici faaliyetleri ve nihai tüketime yönelik faaliyet ve ürünleri katmanlara ayırarak göstermektedir. Şema, her ülkede rahatlıkla uygulanabilmekle birlikte, alt gruplardaki dağılım ülkeden ülkeye farklılık gösterebilmektedir. Küme şemasında yer alan detayda, öncelikle ilgili faaliyete ait birincil/ana ürünler yer almaktadır. İkinci sırada birincil ürünleri meydana getirmek için kullanılan makine ve ekipman yer almaktadır. Üçüncü sırada 1 ve2 için gereken Sayfa 9

10 özel/özellikli girdiler gelmektedir. Son sırada ise ilgili faaliyet ile doğrudan ve yakın ilişkileri olan hizmetler gelmektedir. ABD de yapılan ilk Kümelenme çalışmasında bu şema temel alınarak kümelenmeler belirlenmiştir. İzleyen çalışmalarda da bu yöntem benimsenerek bazı ufak modifikasyonlarla sürdürülmüştür. Kümelenme çalışması tek adımlık bir çalışma değil, bir süreçtir. Süreç, verilere dayalı istatistik analiz ile başlar, paydaşlarla yapılan ön anketlerle devam eder, küme üyeleri ve paydaşlarını kapsayan saha çalışması ile genişletilir ve gerçek hayat ile örtüştürülür, nihai olarak da kümelenme poltika ve stratejilerinin belirlendiği bir Yol Haritası ile sonlandırılır. Bu noktadan itibaren politika ve stratejiler doğrultusunda belirlenen uygulama çalışmaları başlatılır. Süreçin akışı şekil-4 de görülebilir. Şekil 4 : Kümelenme çalışmaları süreci İstatistiksel Analiz Çalışması Süreci İstatistiksel Analiz Çalışması na, ilk olarak küme tanımına, kümelenme konusunda ABD ve Avrupa Birliği bünyesinde yapılmış çalışmalara bakılarak başlanmıştır. Konu ile ilgili üretilen White Paper çalışmaları, AB içinde, özellikle Finlandiya da yapılan kapsamlı çalışmaların özetleri gözden geçirilmiş, ABD de yapılmış çalışmanın sonucu olan 41 küme kategorisi gözden geçirilmiştir. Ayrıca bu doğrultuda, AB tarafından finanse edilen bir Teknik Destek projesi olan Ulusal Kümelenme Politikası nın Geliştirilmesi Projesi kapsamında, 2007 yılında yapılmış olan çalışma sonucunda Türkiye de 32 adet küme kategorisi de gözden geçirilmiştir. Söz konusu proje ile belirlenen sektörler aşağıdaki tabloda (Şekil-5) görülmektedir. Şekil 5 : Ulusal Kümelenme Politikası nın Geliştirilmesi Projesi sonucu Türkiye için belirlenen 32 faaliyet grubu Ağır iş makineleri Analitik aletler ve tıbbi gereçler Ayakkabıcılık Bilgi teknolojileri Dağıtım (toptancılık) Deri ürünleri Eğitim ve bilgi oluşturma Eğlence Enerji üretimi ve iletimi Hazır giyim Işıklandırma ve elektrikli ürünler İlaç sanayi İletişim donanımı ve hizmetleri İnşaat malzemeleri ve hizmetleri İş hizmetleri Kimyasal ürünler Mali hizmetler Metal sanayi Mobilya Mücevherat (değerli madenlerin Orman ürünleri işlenmesi) Otomotiv ve motorlu taşırlar Oyun ve oyuncak Petrol ve gaz ürünleri ve hizmetleri Plastik Tarımsal ürünler ve işlenmiş gıda Tekstil Turizm Ulaştırma ve lojistik Yapı malzemeleri Yayın ve Matbaacılık Havacılık ve savunma ile ilgili makine ve donanımlar Yukarıda yer alan küme kategorilerinin bir kısmı İzmir ilinde de faaliyet göstermektedir. Elde edilmiş olan veriler incelendiğinde, İzmir ili ve ilçelerinde yukarıdaki tabloda yer alan faaliyet gruplarından 19 tanesinin aktif olduğu görülmüştür. Bunlara ek olarak, izmir e özgü dört faaliyet grubu daha belirlenmiştir. Toplam 23 kategorinin listesi aşağıdaki şekilde görülebilir. Sayfa 10

11 Şekil 6 : İzmir ili ve ilçelerinde aktif olduğu belirlenen 23 faaliyet grubu Hazır giyim* Dağıtım (toptancılık)* Turizm* Tekstil* Mağaza ve Perakende Satış Mali hizmetler* Deri ürünleri* İnşaat hizmetleri* Eğitim ve bilgi oluşturma* Mobilya* Yapı malzemeleri İş ve diğer hizmetler* Plastik* Tarımsal ürünler ve işlenmiş gıda* Yayın ve Matbaacılık* Kimyasal ürünler* Ulaştırma ve lojistik* Petrol ve gaz ürünleri ve hizmetleri* Çeşitli makine ve teçhizat imalatı Otomotiv ve motorlu taşırlar* Enerji üretimi ve iletimi* Elektrikli makine ve teçhizat imalatı Metal sanayi* Not-1 : Yanında * işareti olanlar Ulusal Kümelenme Poltikalarının Geliştirilmesi Projesi ile ortak olan faaliyet gruplarıdır. Not-2: Yanında işareti bulunanlar İstatistiksel Analiz Çalışması sonucu öne çıkan ana faaliyet grubudur. Çalışmalar NACE kodlaması bazında yapıldığı için, Şekil-6 da yer alan gruplama istatistik analiz çalışması için bir referans olarak görülmelidir. Çalışma sonucunda 3-yıldız metodolojisi ile belirlenen 14 adet ana faaliyet kolu (NACE ye göre), yukarıdaki listede de yer almaktadır. NACE kodlaması ile tarif edilen toplam 62 ana faaliyet kolundan 51 tanesi İzmir de bulunmaktadır. Raporun izleyen bölümlerinde yapılan analizler ve kıyaslamalar bu 51 ana faaliyet kolu üzerinden yapılmıştır. Kullanılan NACE rev.1.1 kod listesinin tümü ve açıklamaları Ek-1 de görülebilir. Sayfa 11

12 1.3 Veri Derleme Çalışmanın ikinci adımında, analiz için hangi tür verilere gerek olduğu belirlenmiş ve çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarından veri talebinde bulunulmuştur. Verilerin aralığında, güncel veriler olmasına karar verilmiştir. Kurum Talep edilen Veri Türü Sosyal Güvenlik Kurumu İzmir ili, ilçeleri ve Türkiye için dönemine aşağıdaki bilgiler: 2004, 2006 ve 2008 yılı için ilçe ve faaliyet kodu bazında firma adetleri 2004, 2006 ve 2008 yılı için ilçe ve faaliyet kodu bazında sigortalı çalışan sayısı Türk Patent Enstitüsü İzmir ili, ilçeleri ve Türkiye için dönemine ait : Patent başvuru ve verilme adetleri Marka başvuru ve verilme adetleri Faydalı model başvuru ve verilme adetleri Endüstriyel tasarım başvuru ve verilme adetleri Maliye Bakanlığı 4-basamaklı NACE rev.1.1 kodu bazında İzmir ili, ilçeleri ve Türkiye için dönemine ait aşağıdaki bilgiler: Firma sayısı Aktif toplamı Ödenmiş sermaye Ar-ge indirimi (GVK) Ar-ge indirimi (5746) Yararlanılan yatırım indirimi Devam eden yatırım indirimi Yurtiçi satışlar Yurtdışı satışlar Hesaplanan KDV Diğer KDV Maddi olmayan duran varlıklar Matrah Toplam gider Net satışlar Brüt satışlar Net kar ve zarar Ege İhracatçılar Birliği 2008 yılına ait ilçe bazında, il genelinde ve Türkiye genelinde ihracat verileri : GTİP kodu İhracat tutarı İzmir Ticaret Odası Odaya kayıtlı firma listesi Ege Bölgesi Sanayi Odası Odaya kayıtlı firma listesi İlçe Ticaret ve Sanayi Odaları Odaya kayıtlı firma listesi TOBB Sanayi Bakanlığı TÜİK Sanayi veritabanına kayıtlı firmalara ait istihdam bilgileri Bakanlık veritabanına kayıtlı firmaların İzmir ili, ilçeleri ve Türkiye geneline dağılımı İzmir ili ve ilçelerine ait istihdam verileri Sayfa 12

13 1.4 Veri Temizleme ve Entegrasyon Çalışması Elde edilen verilerin kapsamlı incelenmesi, hatalı verilerin tespit edilerek sorgulanması, çözülemeyen uyumsuzlukların ayıklanması sonucunda aşağıdaki tabloda detayları açıklanan veri setleri elde edilmiştir. Buradan yola çıkılarak, elde edilen verileri işleyebilmek ve uyumlandırabilmek için Visual Basic kod yazılmış, Microsoft Excel 2007 de ve SPSS ile çeşitli aşamalardan geçirildikten birleştirilmiş ve işlenebilir tabuler formata getirilmiştir. Birleştirilen veriler, random toplamlar alınarak ve göz taramasından geçirilerek kontorl edilmiş ve yeniden filtrelenmiştir. Veri Setlerinde Rastlanan Sorunlar : Tekrarlar (aynı veri satırının veri seti içinde bir kaç kere tekrar etmesi gibi) Farklılıklar (aynı veri türüne ait iki veya daha fazla farklı rakam/sonuç olması gibi) Uyuşmazlıklar (örneğin ilçe detayı ile il genelinin arasında farklılıklar olması gibi) Tutarsızlıklar (örneğin ardışık iki dönemin verileri arasında 10 3, 10 6 ve daha fazla basamak fark olması gibi) Veri giriş hataları (elle girildiği bildirilen verilerde aralığındadaha fazla ya da daha az basamak çıkması gibi) Hatalı kod dönüşüm tabloları (SGK dan gönderilen dönüşüm tablosunun yanıltıcı olması gibi) Veri Karşılaşılan Sorunlar Yapılan işlem İşleme tabi olan veri adedi kaynağı SGK Faaliyet kodu NACE değil 2-basamaklı NACE rev.1.1 e dönüştürme, 2* 9,786 satır, 2* 39,144 hücre 4 basamaklı NACE rev.1.1 e dönüştürme Maliye Bakanlığı 6-basamaklı NACE 6-basamaklı NACE den 2 basamaklı ve 4 basamaklı NACE ye toplama Türkiye için 9,594 satır İzmir geneli için 8,476 satır İlçeler için 45,848 satır İlçe ve yıl bazında ayrı İlçeleri gruplama İlçeler için 45,848 satır dosyalar Net satış ve diğer veriler ayrı dosyalarda Birleştirme İlçeler için 45,848 satır EİB Toplam olması gereken sütunların ayrı olması Rakamsal tutarsızlıklar GTİP kodlamasının NACE ile uyumsuz olması Toplama ve birleştirme Satış ile ilgili rakamların kontrol edilmesi 2 basamaklı NACE koduna dönüştürme Toplam : Türkiye için 9,594 satır İzmir geneli için 8,476 satır İlçeler için 45,848 satır, 275,088 hücre Türkiye için 9,594 satır İzmir geneli için 8,476 satır İlçeler için 45,848 satır 137,544 hücre İlçeler için 21,452 satır Türkiye için 1,182 satır 390,374 adet satır işlenmiş, Sayfa 13

14 490,920 hücre üzerinde ayrıca işlem yapılmıştır. 1.5 Analiz Yöntemleri Üç Yıldız Analizi İstihdama bağlı olarak kümelenme analizi çalışmasında, 3-yıldız metodolojinin temelini oluşturan 3 parametre üzerinden yapılmış olup, analiz birimi olarak ilçe kullanılmıştır. 3-yıldız (3-star) yöntemi, istihdamın kümelenmede en belirleyici faktör olduğu varsayımından hareket etmektedir. Bugüne kadar yapılan hemen hemen tüm kümelenme çalışmalarında en çok tercih edilen metodolojidir. İstihdamın kümelenme açısından önemi büyüktür. Belli bir bölgede, belli bir sektörde istihdamın yüksek olması, o bölgede sektörün daha güçlü ve aktif olduğunun temel göstergelerinden birisidir. Büyüklük Bir kümedeki istihdam belirli bir düzeyin üzerinde ise, bu kümenin ekonomik fayda yaratma potansiyeli de yükselmektedir. Büyüklük, yerel kümenin bir üst bölge kümesi ile kıyaslanmasına dayanır. Kullanılan yöntemde a ilçesindeki x kümesinin istihdam verisi, il genelindeki x kümesinin istihdam seviyesi ile kıyaslanmıştır. İl ölçeğinde ise İzmir ilindeki x kümesinin istihdamı Türkiye genelinde aynı kümenin istihdam verisi ile kıyaslanmıştır. Geliştirilen senaryolar sonucunda, ilçe bazındaki istihdamın aynı kümede il bazındaki istihdamın %6 sından daha büyük olması durumunda büyüklük parametresini karşılandığı kabul edilmiş ve bir yıldız verilmiştir. Başatlık Bir kümenin istihdam düzeyi bölge düzeyinde belli bir seviyenin üzerine çıkıyorsa bu kümenin iktisadi fayda yaratma potansiyeli de yüksek olmaktadır. Başatlık, yerel kümenin bir üst bölgenin tümü ile kıyaslanmasına dayanır. Kullanılan yöntemde a ilçesindeki x kümesinin istihdam verisi, ilçenin toplam istihdam seviyesi ile kıyaslanmıştır. İl ölçeğinde ise İzmir ilindeki x kümesinin istihdamı İzmir ilinin toplam istihdam verisi ile kıyaslanmıştır. Geliştirilen senaryolar sonucunda, ilçe bazındaki istihdamın il genel istihdamının %0,1 inden daha büyük olması durumunda başatlık parametresini karşılandığı kabul edilmiş ve bir yıldız verilmiştir. Uzmanlaşma Eğer bir küme kategorisi belirli bir ilçe, ilin ve ülkenin geri kalanına göre daha büyük bir yoğunlaşma gösteriyorsa, bu kümenin ekonomik fayda yaratma potansiyeli de yüksek olmaktadır. Uzmanlaşma, a ilçesindeki x kümesinin başatlık oranının, il ve ülke geneli ile kıyaslanmasına dayanır. Geliştirilen senaryolar sonucunda, x kümesinin başatlığı il/ülke oranına göre 1 den daha büyük olması durumunda uzmanlaşma parametresinin karşılandığı kabul edilerek bir yıldız verilmiştir. Pareto Analizleri 1. İstihdam yoğunlukları : ilçe ve NACE grubu bazında Pareto Analizi ile incelenmiştir. 2. Firma yoğunlukları : ilçe ve NACE grubu bazında Pareto Analizine dayalı yoğunluk analizi. 3. Toplam satışlar : ilçe ve NACE grubu bazında Pareto Analizine dayalı yoğunluk analizi. Sayfa 14

15 4. Ar-ge indirimleri : ilçe ve NACE grubu bazında Pareto Analizine dayalı yoğunluk analizi. 5. Yatırım indirimleri : ilçe ve NACE grubu bazında Pareto Analizine dayalı yoğunluk analizi. 6. İhracat verileri : ilçe, GTİP ve NACE grubu bazında Pareto Analizine dayalı yoğunluk analizi. Endeks Çalışması Mevcut veriler ile iki farklı endeksleme çalışması yapılmıştır: 1- İzmir ili için ilçeleri kıyaslayama endeksi 2- İzmir ilinde faaliyet gösteren sektörleri kıyaslama endeksi. Endeskleme çaışmanın detayları Bölüm 4 de aktarılmaktadır. Sayfa 15

16 2. Analiz Çalışmaları İzleyen bölümlerde bu çalışma kapsamında gerçekleştirilen tüm analizler yer almaktadır. Bilindiği gibi veri setleri ile çok farklı türde analiz yapmak mümkündür. Projenin hedefleri açısından bu Çalışma da aşağıda açıklanan analizler yapılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi, Çalışma 4-kodlu NACE baz alınarak başlatılmıştır. Ancak ilk analizler sonunda özellikle kümelenme için baz alınan 3-yıldız yöntemine uygun nitelikte sonuç alınamadığı için seviye yükseltilerek 2 kodlu NACE üzerinden analiz yapılmıştır. Analiz Türü Açıklama 3- yıldız analizi İstihdam verileri baz alınarak yapılan bu analizde ilçe, il ve Türkiye nin 2 kodlu NACE sektörleri bazında istihdam analizleri yapılmıştır. Hazırlanan veri tablolarından büyüklük, başatlık ve uzmanlaşma senaryoları çıkartılmış ve yıldızlar verilmiştir. Son adımda ilçe ve 4-basamaklı NACE detayına inilmiştir. İstihdam Analizi Firma analizi Toplam satışların analizi Ar-Ge İndirimleri Yatırım indirimleri İhracat verilerinin analizi Marka ve patent verilerinin analizi İzmir ili genelinde ve ilçeler detayında, Pareto Dağılımı kullanılarak yapılan bu analizde, SGK verileri kullanılarak istihdamın %80 inin yaratan ilçeler öncelikle incelenmiştir. Sekiz ilçe esas alınarak başlatılan çalışmaya, hizmet sektörü-üretim sektörü dengesini getirebilmek için üretim ağırlıklı olan 9,10 ve 11. Sıradaki 3 ilçe daha eklenmiştir. Sektörlere göre firma sayılarının dağılımı istihdam kadar olmasa bile sektörün büyüklüğünü gösteren bir parametredir. İstihdam verileri ile uyuşması için SGK verileri baz alınarak yapılan firma anlizinde firmaların aralığı içindeki değişimleri de sektörün trendini göstermek açısından önem taşımaktadır. Toplam satışlar, bir sektörün hacmini göstermesi bakımından tercih edilmiştir. Toplam satışlar sektörlerdeki yurtiçi satışları ve yurtdışı satışların toplamı olarak alınmış, net satış verilerine tercih edilmiştir. Zira net satışlarda iskontoların nitelikleri ve büyüklükleri görülemediği için sektörün hacmi ölçek olarak küçülmektedir. Bir sektörün araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verdiği önem sektörün innovasyon seviyesine işaret etmektedir. Bu doğrultuda Maliye Bakanlığı veri seti içinde yer alan ar-ge yatırımları analiz edilerek ilçe ve sektör bazında değerlendirme yapılmıştır. Bir sektörün gelişme potansiyeli o sektörde yapılan yatırımlarla da doğru orantılıdır. Yüksek yatırım indirimi gözlenen sektörlerin daha hızlı geliştiği, daha rekabetçi olduğu ve ihracat potansiyellerinin yüksek olduğu gözlenmektedir. EİB tarafından temin edilen ihracat verileri ile İzmir ili ve ilçelerindeki ihracat yoğunlaşmaları çıkartılmıştır. Veri seti GTİP e dayalı olduğundan çalışma sektör bazında yapılamamış, analiz ilçelerdeki ihracat yoğunlaşmalarını göstermeyi hedeflemiştir. İl bazında yapılan bu çalışma, özellikle İzmir ilinin Türkiye geneline oranla ne kadar değer yarattığını, ne derecede innovatif olduğunu göstermektedir. Sayfa 16

17 2.1 Üç Yıldız Analizi İstihdama dayalı olan çalışmada Sosyal Güvenlik Kurumu nun sağlamış olduğu sigortalı çalışan verileri ve buna bağlı firma sayıları baz alınmıştır. Çalışma ilk önce 4-kodlu NACE olarak yapılmış, ancak ölçek küçüklüğü nedeniyle 2-kodlu NACE seviyesine çekilmiştir. Kümelenme çalışmalarının temelini teşkil eden sektörel istihdam ve firma adetleri verilerinin kullanılması tüm dünyada kümelenme çalışmaları için benimsenmiş temel yaklaşımlardan birisidir. Bu yaklaşım aynı zamanda en net ve sağlıklı verileri içerdiğinden verilerin güvenilirlik oranı daha yüksektir ve sonuçları diğerlerine göre belirleyicidir. Şekil 7 : 3-yıldız senaryoları Senaryo Özeti Önerilen Değer Senaryo-1 Senaryo-2 Senaryo-3 Parametreler Büyüklük 0,06 0,06 0,07 0,08 Başatlık 0,01 0,01 0,02 0,03 Uzmanlık 1 1 1,1 1,2 Sonuçlar İzmir ili genelinde Yıldızlar Üç yıldız İki yıldız Bir yıldız Senaryo-1 in İl seviyesinde ve 2-basamaklı NACE üzerinde çalıştırılması sonucu İzmir genelinde 14 tane 3-yıldızlı sektör çıkmıştır. Senaryo-1 parametreleri ilçe detayında çalıştırıldığı zaman 14 ilçe çıkmıştır. Şekil 8 : 3-yıldız senaryosu sonucu SENARYO-1 ile çıkan ana sektörler SENARYO-2 SENARYO-3 Kod Açıklama 15 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı *** *** 18 Giyim Eşyası ve Kürk İmalatı *** *** 24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 27 Ana Metal Sanayi 28 Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı 29 Genel Makine ve Teçhizat İmalatı *** *** 34 Motorlu Kara Taşıtları İmalatı *** *** 36 Mobilya ve Diğer Ürünler İmalatı *** 51 Toptan Ticaret *** 52 Perakende Ticaret *** 60 Karayolu Taşımacılığı *** 63 Destekleyici Ulaştırma Hizmetleri *** *** 92 Eğlence, Dinlenme, Kültür ve Sporla İlgili Faaliyetler 93 Diğer Hizmet Faaliyetleri Bu çalışmayı takiben, aynı parametreler ilçe ve 4-basamaklı NACE detayında çalıştırıldığında 14 ilçe ve 137 adet alt sektör çıkmıştır. Bu alt sektörlerin ilçelere dağılımını gösteren tablolar izleyen sayfalarda yer almaktadır. Sayfa 17

18 Şekil 9 : Senaryo-1 Firma Sayısı Dağılım Senaryo-1 in ilçe detayında ve 4-basamaklı NACE üzerinde çalıştırılması ile elde edilen alt sektörler ve ilçelere dağılımları (ilçe adı ile 4-basamaklı NACE kodunun kesiştiği kutuların içindeki sayılar o ilçede, o alt sektörde kaç adet çalışan olduğunu göstermektedir) Sektör Aliağa Bornova Buca Çiğli Gaziemir Karşıyaka Kemalpaşa Konak Menemen Selçuk Torbalı Toplam 15-Gıda ve İçecek Üretimi Hazır Giyim ve Kürk İmalatı Kimyasal Madde&Ürünler Ana Metal Sanayi Fabrikasyon Metal Ürünleri Diğer Elektrikli Cihaz Motorlu Kara Taşıtları Mobilya ve Diğer Ürünler Toptan Ticaret Perakende Ticaret Karayolu Taşmacılığı Destekleyici Ulaştırma Faal Eğlence, Kültür ve Spor Diğer Hizmet Faal Toplam

19 Şekil 10 : 3-yıldız analizi ile belirlenen ana sektör 15-Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı sektöründeki istihdamın alt sektörler bazında ilçelere dağılımı (en büyükten en küçüğe) (3-Yıldız analizi ile belirlenen alt sektör turuncu ile işaretlenmiştir) SEKTÖR 15 GIDA ÜRÜNLERİ VE İÇECEK İMALATI ALİAĞA BALÇOVA BAYINDIR BERGAMA BEYDAĞ BORNOVA BUCA ÇEŞME ÇİĞLİ DİKİLİ EKMEK SİMİT FIRINLARI PASTA, BÖREK, YUFKA VE BENZERİ HAMUR İŞLERİ MEYVE VE SEBZE KONSERVECİLİĞİ, SİRKE, SALÇA BUZ İMALİ ÇEŞİTLİ KURUYEMİŞLERİN HAZIRLANMASI (FINDIK DİĞER YİYECEK MADDELERİNIN İMALİ VE ÇEŞİTLİ BEYAZ PEYNİR İMALİ KAŞAR, GRAVYER GİBİ DİĞER PEYNİRLERİN İMALİ 3 3 KAYMAK, KREMA, DONDURMA, TEREYAĞ VE YOĞURT SÜT TOZU, KONSANTRE SÜT İMALİ ZEYTİNYAĞI VE DİĞER NEBATİ YAĞ YEMEKLİK YAĞ BULGUR, BAKLİYAT VE SEBZE UNLARI VE BUNLARA ÇELTİK FABRİKALARI 1 1 UN DEĞİRMENLERİ KÜMES HAYVANLARININ KESİLMESİ VE TEMİZLENME ET KONSERVE VE FABRİKALARI PASTIRMA SUCUK TAZE VE DONDURULMUŞ ETİN MUHAFAZASI (MÜSTEK MEZBAHALAR FOÇA ÇEŞİTLİ HAYVAN YİYECEKLERİNİN HAZIRLANMASI GAZİEMİR GÜZELBAHÇE KARABAĞLAR KARABURUN KARŞIYAKA KEMALPAŞA KINIK KİRAZ KONAK MENDERES MENEMEN NARLIDERE ÖDEMİŞ SEFERİHİSAR SELÇUK TİRE TORBALI URLA ALT SEKTÖR TOPLAMI Sayfa 19

20 Şekil-10 devam SEKTÖR 15 GIDA ÜRÜNLERİ VE İÇECEK İMALATI ALİAĞA BALÇOVA BAYINDIR BERGAMA BEYDAĞ BORNOVA BUCA ÇEŞME ÇİĞLİ DİKİLİ GAZOZ, KOKAKOLA VE KARBONDİOKSİTLE MUAMELEY MADEN SULARI VE SODALARIN HAZIRLANMASI HELVA, BULAMA, AĞDA, PEKMEZ IMALİ KAKAO VE ÇİKOLATA İMALİ ŞEKERLEMELER, KAREMELA, LOKUM VE BENZERİ Dİ TAHİN İMALATHANELERİ MALT VE BİRA GİBİ MALTLI İÇKİLERİN İMALİ MAKARNA, ŞEHRİYE VE BENZERİ YİYECEK MADDELE BİSKÜVİ İMALATI NİŞASTA, DEKSİRİN VE GLİKOZ İMALİ MEYVE, SEBZE KURUTMACILIĞI MANİPÜLASYON DİĞER İÇKİLERİN İMALİ (İÇKİ İMALİNDE KULLAN MALT LİKÖRLERİ HARIÇ HER NEVİ SOFRA ŞARAPLA ÇAY MANÜPÜLASYONU BALIK VE DİĞER DENİZ GIDA MADDELERİNİN KONS 5 5 BALIK VE DİĞER DENİZ GIDA MADDELERİNİN MUHA FOÇA ŞEKER PANCARI VE KAMIŞINDAN ŞEKER İMALİ 1 1 GAZİEMİR GÜZELBAHÇE KARABAĞLAR İLÇE TOPLAMI : KARABURUN KARŞIYAKA KEMALPAŞA KINIK KİRAZ KONAK MENDERES MENEMEN NARLIDERE ÖDEMİŞ SEFERİHİSAR SELÇUK TİRE TORBALI URLA ALT SEKTÖR TOPLAMI Sayfa 20