Sessiz Katil. Türkiye neden kömürlü termik santrallerden vazgeçip yeşil enerjiye geçmeli?

Transkript

1 Sessiz Katil Türkiye neden kömürlü termik santrallerden vazgeçip yeşil enerjiye geçmeli?

2 Daha fazla bilgi için iletişim: Yazan: Lauri Myllyvirta Katkıda Bulunanlar: Yenal Bilgici, Buket Atlı, Pınar Aksoğan Çeviri: Ezgi Acar Grafik Tasarım: Devran Doğaroğlu Kapak Fotoğrafı: Greenpeace / Nick Cobbing JN 449 İlk basım 2014 Baskı Printworld - printworld.com.tr Geri dönüştürülmüş kağıda, organik mürekkeple basılmıştır Asmalı Mescit Mahallesi, Kallavi Sokak No:1 Kat:5 Asmalımescit, Beyoğlu-İstanbul Telefon: (212) / 20 Faks: (212) Greenpeace Akdeniz 04/Önsöz 10/Giriş 16/Kömürün Geleceği Yok 22/Kömürden Kendimizi Korumak 28/Kömürün Güncel Sağlığa Etkileri 34/Gelecek: Kirli ve Temiz Enerji Arasında Seçim Yapmak 44/Temiz ve Güvenli Enerjiyi Seçmek 50/Enerji Sektörü İçin Talepler 54/Sonuç: Ne Yapılmalı? 58/Ek: Çalışmanın Yürütülüş Biçimi 62/Referanslar

3 5 Önsöz Türkiye neden kömürlü termik santrallerden vazgeçip temiz enerjiyi seçmeli? Nefes almak hayatı tehdit etmemeli. Çocuklar oyun oynarken soludukları hava sebebiyle astım olmamalı ya da gelişim bozuklukları yaşamamalı. Bu dünyadaki en temel haklardan biri olan nefes almak, hatta temiz hava ile nefes almak, en önemli haklardan biri olmalı. Ancak belli ki hükümetler ve enerji şirketleri, bu hakkı tanımıyor. 01 Önsöz Türkiye de şu anda 22 santral, kömür ile elektrik üretmeye devam ederken havaya milyonlarca ton kirlilik saçıyor. Bunlara ek olarak, planlanan 80 in üzerinde yeni kömürlü termik santral daha var. Her geçen saat bu santraller cıva, kurşun, arsenik, kadmiyum, küçük sülfat ve nitrat partikülleri gibi zehirli kirleticiler ile havayı doldurarak aynı zamanda akciğerlerimizin de bu kirleticilerle dolmasına sebep oluyor. Kömürden çıkan kirlilik sessiz bir katil gibi. Kömürle kirlenen hava, onu soluyan herkese zarar veriyor bebekler, çocuklar ve özellikle yaşlıları ise en çok etkiliyor. Türkiye de 2010 yılında kömürlü santrallere bağlı toksik kirlilik, bu kirliliğe maruz kalınmasından dolayı 79 bin yaşam yılı kaybına ve 7900 erken ölüme sebep oldu. Bu oran, raporda da bahsedileceği gibi trafik kazalarında hayatını kaybeden insanların oranının 2 katı kadar. Kömürlü termik santraller, hali hazırda iklimi değiştiren CO 2 yani karbon salımlarının da en büyük kaynağı. Bu şekilde kömür yakmaya devam edersek yıkıcı iklim değişikliğinin de sebebi olmuş olacağız. İklim değişikliği sebebiyle hayatını kaybeden insan sayısı önümüzdeki dönemde yüzlerden binlere çıkacak. Bu yılın temiz hava yılı olması gerekiyor. Buna rağmen politikacılar ve şirketler henüz proje ya da planlama aşamasında olan bu 80 in üzerinde yeni kömürlü santral planını durdurmak için herhangi bir politika geliştirmiyorlar. Bu nedenle kömür sektörü on yıllarca daha öldürme lisansı almaya devam edecek. Kömürden gelen bu ölüm çanları bir an önce sona erdirilmeli. Greenpeace, dünyanın pek çok yerinde ve Türkiye de diğer sivil toplum kuruluşları ile birlikte yüzlerce kömür santrali projesinin sonlandırılmasına yardım etti. Ancak daha fazlasına ihtiyaç var. Karar vericilerin, dünyanın en ölümcül enerji kaynağını ortadan kaldırmak için harekete geçmeleri gerekiyor. Çözüm ise Enerji [D]evrimi nde. Greenpeace,Türkiye nin enerji geleceğinde kömürden temiz enerjilere geçilen bir senaryo geliştirdi. Temiz bir enerji sistemi, iklim ve halk sağlığı için çok daha faydalı olacaktır. Ayrıca temiz, sürdürülebilir enerji ve binlerce yeni istihdam ve iş olanakları yaratacaktır. Şimdi karar vericilerin kömürden vazgeçmeleri ve temiz bir hava ile enerji geleceğine doğru geçişte önderlik etmelerinin zamanı. Bugün gezegeni iyileştirmek ve herkesin hayat kalitesini artırmak için en doğru zaman. Kumi Naidoo Greenpeace Uluslararası Genel Direktörü

4 Nefes almak hayatı tehdit etmemeli. Çocuklar oyun oynarken soludukları hava sebebiyle astım olmamalı ya da gelişim bozuklukları yaşamamalı. Nefes almak, hatta temiz hava ile nefes almak, dünyadaki en önemli temel haklardan biri olmalı. Ancak belli ki hükümetler ve enerji şirketleri bu hakkı tanımıyor.

5 Bernd Arnold/ Greenpeace Greenpeace eylemcileri, Köln yakınlarındaki Niederaussem kömürlü termik santralini sıcak hava balonuyla protesto ediyor. Fotograf dsadsad klmd;sa kmdlsa ndlsmanmn mdklsakl mldsa m;kdsan kmlkdmsa mldsma

6 11 Giriş 02 Giriş Kömürlü termik santraller, Türkiye ve dünya genelinde havayı en çok kirleten etmenler arasında yer alıyor. Kömür kaynaklı asit gazıyla kurum ve kül emisyonları, akciğerler ve kan dolaşımındaki mikroskobik parçacık kirliliğinin en büyük endüstriyel sebebi olarak kabul ediliyor. Bu kirlilik ile kalp krizi ve akciğer kanseri arasında anlamlı bir ilişki olduğu yıllarca yapılan araştırmalar sonucunda kanıtlandı. Dahası, astım krizleri ve diğer solunum problemlerini de beraberinde getirerek; bebek, çocuk ve yetişkinlerin sağlığına zarar veriyor. [1] Santrallerin bacalarından çıkan kurşun, arsenik ve kadmiyum gibi binlerce kilogramlık zehirli metal, hem kanser riskini yükseltiyor, hem de çocuk gelişimini olumsuz etkiliyor. [2] Tüm bu sağlık risklerine rağmen, Türkiye hükümeti bu kirli ve modası geçmiş enerji kaynağından uzaklaşmadı. Aksine, inşa edilmesi planlanan en az 80 in üzerinde yeni kömür yakıtlı enerji santralini teşvik ederek ve bunlara izin vererek, Avrupa çapında en fazla yeni santral planına sahip ülke konumuna geldi. Bu planlar, Türkiye yi kirli enerji konusunda dünya ölçeğinde üst sıralara yükseltti. Türkiye bugün, Çin, Hindistan ve Rusya nın ardından dünyanın en ciddi dördüncü kömür tehdidi olarak göze çarpıyor. Greenpeace, Avrupa ve Türkiye deki kömür santrallerinin sağlığa etkisine ışık tutma amacıyla Stuttgart Üniversitesi ne bir rapor hazırlattı. [3] Bu raporla, Türkiye de faaliyet halindeki 19, Avrupa Birliği nde yine faaliyetteki 300 kömürlü termik santralin her birinin insan sağlığı üzerindeki etkileri araştırıldı. Bunun yanı sıra, gerçekleştirilmesi planlanan 100 yeni projenin de muhtemel etkileri araştırmaya dahil edildi. Gelişmiş bir sağlık etkisi değerlendirme modeli kullanılarak hazırlanan bu rapor, Türkiye de kömürlü santrallerin ürettiği kirlilik yüzünden binlerce erken ölüm yaşandığını ortaya koyuyor. [4] Yine rapora göre, Türkiye de sadece 2010 da, bu kirliliğe maruz kalanların ömrü yaklaşık 79 bin saat kısaldı (yaklaşık 10 yıl). Bu sonuçlar, 2010 yılında Türkiye de kömürden kaynaklı ölümlerin, trafik kazalarında yaşanan can kayıplarının neredeyse 2 katı olduğunu gösteriyor. [5] Araştırma, kömür santrallerinin yaydığı kirliliğin, yine 2010 da Türkiye de çeşitli hastalık ve sakatlanmalara yol açarak 1,7 milyon iş günü kaybına neden olduğunu da açığa çıkarıyor. Diğer tahmini etkiler arasında, 800 bin astım krizi ve toplamda 8 milyon güne yayılan solunum yolu hastalıkları mevcut. [6] 2010 da Türkiye deki kömür santrallerinin sebep olduğu kirlilikten doğan ve ortalama yaşam uzunluğunun azalmasına bakılarak ölçülen olumsuz sağlık etkileri, bir kişinin yılda 32 sigara içmesinin sağlığa zararıyla eşit seviyede. [7] Türkiye de kömüre bağlı enerji üretimi, arasında yüzde 40 artış gösterdi. Bu durum, halk sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerin de büyük ölçüde arttığı anlamına geliyor. Tüm bu olumsuzluklara tuz biber ekercesine, Türkiye de 80 in üzerinde yeni santral yapım, lisans ya da proje aşamasında bulunuyor. Modelleme sonuçları, 2010 yılında yapım aşamasında bulunan veya yapılması planlanan kömür santrallerinin tamamlanması halinde; her yıl insan hayatından 34 bin yıl çalınacağını gösteriyor. Bu da, kömür santrallerinin 40 yıllık faaliyet süreleri tamamlandığında, yarattıkları kirliliğe maruz kalanların ömrünün toplamda 1,4 milyon yıl kısalacağı anlamına geliyor.

7 Sessiz Katil 12 Greenpeace in talepleri YAŞAM YILI KAYBI NEDİR? Türkiye, kömür kirliliğini dizginlemeli: Türkiye Enerji Devrimini hızlandırmalı: Türkiye de sağlık üzerinde en zararlı etkilere yol açan kömür santralleri, devlete bağlı Elektrik Üretim Anonim Şirketi nin (EÜAŞ) Afşin- Elbistan, Soma ve Tunçbilek santralleridir (Tablo 2). Afşin Elbistan ve Soma, aynı zamanda Avrupa nın muhtemel en yüksek kirlilik kaynaklı ölüm oranına da sahip. [8] Sadece Afşin-Elbistan termik santraline yapılması planlanan genişletme projesinin hayata geçmesi durumunda bile, santralin faaliyet halinde geçirdiği her sene, 8 biner yıllık ömür (yaşam yılı) kaybına yol açacağı tahmin ediliyor (Tablo 3). Avrupa genelinde, insan sağlığına yönelik en olumsuz etkilerin de bu projeden kaynaklanacağı kabul ediliyor. Oysa ki bu kadar can kaybına hiç gerek yok. Yenilenebilir enerjiler ve son dönemde geliştirilen enerji verimliliği çözümleri, hiçbir yeni kömür santraline muhtaç kalmadan sistemi işler halde tutmayı mümkün kılıyor. Aynı çözümler sayesinde Türkiye nin mevcut santrallerine aşamalı bir şekilde son verilmesi de mümkün. Üstelik iklim değişikliğinin feci sonuçlarını önlemek adına, kömür yakmayı da hızla azaltmak gerekiyor. Stuttgart Üniversitesi raporu, hava kirliliğine atfedilen ölüm sayısını, erken ölümler nedeniyle kaybedilen yıl sayısına dönüştürmektedir. Buna göre, parçacık kirliliğinden kaynaklanan can kaybı durumlarında, bireyin ömrü yaklaşık 11 sene kısalmış olurken, ozon gazına maruz kalmaya bağlı can kaybı durumlarındaysa ömür 9 ay kısalmaktadır. Stuttgart Üniversitesi, kömürlü santrallerden kaynaklanan kirliliğin 2010 da yaklaşık 7900 can kaybına neden olduğunu ortaya koyuyor. Araştırmacılar bu insanların ömürlerinin toplamda 86 bin yıl azaldığını tahmin ediyor yılları arasında, farklı hava kirliliği seviyelerine sahip elli ABD eyaletinden 500 bin yetişkin üzerinde yapılan incelemeyle, hava kirliliğinin ölüm riskini artırdığı ortaya çıktı. KAYIP İŞ GÜNÜ NE ANLAMA GELİYOR? Hava kirliliği, çeşitli hastalıklara yakalanma riskini artırdığı gibi, çalışanların sağlık sorunları yüzünden fazladan hastalık izni almasına da yol açar. Bu izinler, küçük ölçekli solunum yolu enfeksiyonu ve öksürük rahatsızlıklarından, kalp krizi sonrası nekahat dönemine Türkiye hükümeti, acilen kömür yakıtlı santrallerin inşasını durdurmalı ve mevcut santrallerin faaliyetine aşamalı şekilde son vermelidir. Yılda yüzlerce can kaybına yol açtığı öngörülen en kirli enerji santralleri acilen kapatılmalıdır. Kömür sektörüne sağlanan sübvansiyonlara son verilmelidir. Türkiye hükümeti karbon emisyonlarını düşürme adına yasal yönden bağlayıcı hedefler koymalı ve 2030 yılına kadar sera gazı salımlarını azaltma ve enerji tasarrufu sağlamaya yönelik hedefler belirlemelidir. Bu hedefler, en geç 2020 yılına kadar kömürden enerji üretimine son verme doğrultusunda olmalıdır. Hükümet yenilenebilir enerjide gelişimi destekleyen başarılı politikaların arkasında durmalı, başarısızları değiştirilmelidir. Enerji ağına yapılan yatırımlar, gelecekte yüzde 100 yenilenebilir bir enerji sistemini mümkün kılmak adına büyük önem taşıyor. Yeni yatırım planlarının tümü, kirli ve modası geçmiş enerji santrallerinin kurulumu yerine, yenilenebilir enerji üretimini hızla artırma amacı gütmelidir. kadar değişen geniş bir yelpazeye yayılır. Hava kirliliği nedeniyle hastalık izni günlerindeki artış, ABD Ulusal Sağlık Anketi kapsamında elde edilen veriler üzerinden hesaplandı. (Kömür yakıtlı enerji santrallerinin sağlığa etkisi ölçümlerine ilişkin ayrıntılı bilgi için referans bölümüne bakınız.)

8 Tüm bu sağlık risklerine rağmen Türkiye hükümeti bu kirli ve modası geçmiş enerji kaynağından uzaklaşmadı. Aksine inşa edilmesi planlanan 80 in üzerinde yeni kömür yakıtlı enerji santralini teşvik ederek ve bunlara izin vererek, Avrupa çapında en fazla yeni santral planına sahip ülke konumuna geldi. Bu planlar, Türkiye yi kirli enerji konusunda dünya ölçeğinde üst sıralara yükseltti. Türkiye bugün Çin, Hindistan ve Rusya nın ardından dünyanın en ciddi dördüncü kömür tehdidi olarak göze çarpıyor.

9 17 Kömürün Geleceği Yok Hava kirliliği, Türkiye de kamu sağlığını tehdit eden önemli bir risk. Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) ölçüm verilerine sahip olduğu Türkiye nin 12 şehrindeki (İstanbul ve İzmir dahil) zehirli parçacıklı madde (PM 2.5) seviyesi, WHO nun kabul edilebilir olarak önerdiği rakamın en az üç katı.[9] Bu şehirlerdeki kirlilik seviyeleri, Avrupa ve ABD nin büyük şehirlerindeki genel değerlerden en az iki kat daha fazla. [10] Kömür yakıtlı enerji santralleri, Türkiye nin en yüksek kükürtdioksit salım kaynağını oluşturuyor ve bu da parçacık kirliliğinin temel nedenlerinden biri. [11] Bu santraller ince kül ve kurum salmanın yanı sıra yüksek miktarda azot oksit de yayarak, endüstri sisi oluşumunda rol oynuyor. Kömürlü enerji santralleri, aynı zamanda, arsenik ve cıva salımlarının da en büyük kaynaklarından biri. [12] 03 Kömürün Geleceği Yok Hava kirliliği sağlık üzerinde ciddi etkileri olan çevresel bir risktir. Ülkeler, hava kirlenmesini azaltarak; solunum enfeksiyonları, halk hastalığı ve akciğer kanseri kaynaklı global hastalık yükünün hafiflemesine yardımcı olabilirler. Bir şehirdeki hava kirliliği seviyesi ne kadar düşükse, şehirde yaşayan insanların solunum sistemi (hem uzun hem de kısa vadeli) ve kalp-damar sağlığı durumu o kadar iyi olur. Kentsel açık alanlardaki hava kirliliğinin de her yıl dünyada 1,3 milyon insanın ölmesine sebep olduğu tahmin ediliyor. Orta gelirli ülkelerde yaşayanlar bu yükün faturasını gelirleriyle orantısız olarak taşıyor. Havayı kirletici maddelere maruz kalıp kalmamak bireylerin seçimi değil. Bu konuda yetkili kurumların ulusal, bölgesel hatta uluslararası düzeylerde eyleme geçmesi gerekiyor. WHO (Dünya Sağlık Örgütü) Hava Kalitesi Kılavuzu, hava kirlenmesinin sağlık üzerindeki etkilerine yönelik en yaygın kabul görmüş ve güncel değerlendirmeyi ortaya koyuyor. Bu kılavuz, hava kalitesinin sağlık yönünden doğurduğu risklerin anlamlı ölçüde azalmış sayılacağı hedefler öneriyor. Kılavuz; parçacık kirlenmesini (PM10) metreküp başına 70 den 20 mikrograma düşürerek, hava kalitesiyle ilişkili ölümlerin yaklaşık %15 oranında azaltılabileceğinin altını çiziyor. HAVA KİRLİLİĞİ Hava kirliliği, ister içerde ister dışarda olsun, ciddi bir çevre sağlığı problemi. Gelişmiş ülkelerin yanı sıra gelişmekte olan ülkelerde yaşayan herkes, bu problemden etkileniyor. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin pek çok şehrinde havadaki parçacık madde (PM) ve O3 e maruz kalmanın yol açtığı ciddi sağlık riskleri var. Kirlilik seviyeleri ile belli sağlık sorunları arasında nicel bir ilişki kurmak mümkün. Başka bir deyişle hava kirliliğinin azaltılması durumunda hastalıklarda azalma ya da iyileşme görülmesi beklenecektir. Havadaki kirletici parçacıkların azı bile zararlı. Kapalı alanlardaki hava kalitesinin düşük olması dünya nüfusunun yarısından fazlasının sağlığı açısından risk doğuruyor. Yemek pişirmek ve ısınmak için biyokütle yakıtları ve kömürün kullanıldığı evlerde, PM seviyeleri kılavuz değerlerden misli daha yüksek olabiliyor. Fosil yakıtların yakılması sırasında açığa çıkan en yaygın hava kirleticilerin bazılarının konsantrasyonu azaltarak hava kirliliğine maruz kalma seviyesi anlamlı ölçüde düşürülebilir. Bu önlemlerle sera gazları da azaltılır ve küresel iklim değişikliğinin önlenmesine de katkıda bulunulur.

10 HAVADAKİ PARÇACIK MADDE (PM) NEDİR? BU MADDELERİN KILAVUZ DEĞERLERİ NELERDİR? Havadaki parçacık maddeler (PM), insanları diğer kirletici maddelerden daha fazla etkiliyor. PM in ana bileşenleri; sülfat, nitratlar, amonyak, sodyum klorür, karbon, mineral toz ve sudur. PM, havada asılı organik ve inorganik maddelerin katı ve sıvı parçacıklarının kompleks bir karışımından oluşur. Parçacıklar, aerodinamik çaplarına göre PM10 (aerodinamik çapı 10 µm dan küçük olan partiküller) veya PM2.5 (aerodinamik çapı 2.5 µm dan küçük olan partiküller) olarak tanımlanır. Bu ikincisi daha tehlikelidir çünkü solunduğunda bronşiollerin periferik bölgelerine bile ulaşarak akciğerler içindeki gaz alışverişine müdahale edebilirler. Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin gelişmekte olan ülkelerde yaklaşık 2 milyon erken ölüme sebep olduğu tahmin ediliyor. Bu ölümlerin neredeyse yarısı da 5 yaş altı çocuklarda görülen zatürreden kaynaklanıyor. Kemal Jufri/ Greenpeace PM2.5 İnce parçacık madde boyut karşılaştırması m = mikrometre İNSAN SAÇI çapı yaklaşık 70µm KUM TANESİ çapı yaklaşık 50µm PM10 çapı yaklaşık 10µm den az PM2.5 çapı yaklaşık 2,5µm den az Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut et ipsum orci. Sed elementum arcu ac est scelerisque, non convallis arcu facilisis. Endonezya da bir kömür mağduru. 50 yaşında Munjiah ın elinde tuttuğu akciğer filminde, ciğerlerindeki kömür santralinden çıkan külün neden olduğundan şüphelenilen lekeler görülüyor. Greenpeace tarafından yapılan araştırmaya göre, o bölgede kömürlü termik santralin yakınında yaşayan kişilerin %80 inde solunum yolu rahatsızlıkları var.

11 PM10 / Kılavuz değer: 20 µg/m 3 yıllık aritmetik ortalama Sağlık üzerindeki etkileri, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde bir çok kentsel ve kırsal yerleşimde insanların maruz kaldığı seviyelerinde karşımıza çıkmaktadır. Partiküllere kronik olarak maruz kalınması kalp-damar ve solunum sistemi hastalıklarının yanı sıra akciğer kanserinin görülme riskini de artırmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, açıktaki ateşler veya geleneksel sobalarda katı yakıtların yakılmasından kaynaklanan kirleticilere maruz kalma oranı çocuklarda akut alt solunum sistemi enfeksiyonları ve bununla ilişkili ölüm riskini artırmaktadır; katı yakıt kullanımının kapalı alanlarda yol açtığı hava kirliliği de yetişkinlerde kronik obstrüktif akciğer hastalığı ve akciğer kanserinde ciddi bir risk faktörüdür. Şehirlerde yüksek seviyelerdeki kirlenmenin yol açtığı ölümler daha temiz şehirlerde gözlenenden %15-20 daha yüksektir. AB de dahi, ortalama yaşam beklentisi insan faaliyetlerinden kaynaklanan PM 2.5 nedeniyle 8,6 ay daha kısadır. Ozon (O3) / Kılavuz değerler: 100 µg/m 3 8-saatlik aritmetik ortalama Bundan önce 120 µg/m3 8-saatlik aritmetik ortalama şeklinde belirlenmiş olan önerilen limit günlük ölüm oranı ile 120 µg/ m3 altı ozon konsantrasyonlarında gerçekleşen ozon seviyeleri arasında son dönemde daha kesin bağlantılar kurulmasından hareketle 100 µg/m 3 seviyesine indirilmiştir. Araç ve sanayi emisyonlarından çıkan azotoksitler (NOx) gibi kirletici maddelerin ve araçlardan, solventlerden ve sanayi faaliyetlerinden açığa çıkan uçucu organik bileşiklerin (UOB ler) güneş ışığıyla reaksiyona girmesiyle (fotokimyasal reaksiyon) oluşur. En yüksek düzeydeki ozon kirlenmesi güneşli havalarda gerçekleşir. Azot dioksit (NO2) / Kılavuz değerler: 40 µg/m 3 yıllık aritmetik ortalama NO2, 200 µg/m 3 üzeri kısa vadeli konsantrasyonlarda, toksik bir gazdır. Nefes yollarında ciddi iltihaplanmaya yol açar. NO2, PM 2.5 in ve ultraviyole ışığın varlığında da ozonun önemli bir kısmını oluşturan nitrat, aerosollerinin ana kaynağıdır. Çocuklardaki bronşit belirtileri NO2 ye uzun süreli maruz kalma sonrasında artar. Akciğer işlevindeki gelişmenin azalması da Avrupa ve Kuzey Amerika nın şehirlerinde günümüzde ölçülen (veya gözlenen) konsantrasyonlardaki NO2 ile bağlantılıdır. Kükürt dioksit (SO2) / Kılavuz değerleri: 20 µg/m 3 24-saatlik aritmetik ortalama Gerçekleştirilen çalışmalar, astımlı insanların bir kısmının akciğer işlevi ve solunum sistemi belirtilerinde SO2 ye 10 dakika kadar kısa süreli maruz kalma sonrasında da değişimler görüldüğüne işaret etmektedir. SO2, solunum işlevlerini etkileyebilir ve gözlerde tahrişe yol açabilir. Solunum sisteminin iltihaplanması öksürüğe, balgam atılmasına, astım ve kronik bronşitin ağırlaşmasına yol açar ve insanları solunum sistemindeki enfeksiyonlara karşı daha korunmasız kılabilir. Kalp hastalığı şikayetiyle hastaneye yatırılan insanların sayısında ve ölüm oranında SO2 seviyelerinin yükseldiği günlerde artış görülmektedir. SO2 suyla birleştiğinde, sülfürik asit oluşur. Bu da asit yağmurunun ana bileşenidir, Asit yağmuru da ormanların yok olmasının sebeplerinden biridir. Havadaki aşırı ozon varlığı insan sağlığı üzerinde belirgin bir etki gösterebilir. Nefes alma problemlerine yol açabilir, astımı tetikleyebilir, akciğer işleyişini bozabilir ve akciğer hastalıklarına yol açabilir. Ozon, günümüzde Avrupa da havayı kirleten maddeler arasında en çok kaygı uyandıranlardan birisi. Avrupa da gerçekleştirilen bir dizi çalışmada ozona maruz kalma oranında her bir 10 µg/m 3 seviyesindeki artış için günlük ölüm oranının %0.3, kalp hastalıklarının da %0.4 seviyesinde arttığı bildiriliyor.

12 23 Kendimizi Kömürden Korumak 04 Kendimizi Kömürden Korumak Avrupa nın geri kalanıyla karşılaştırıldığında, Türkiye deki kömür santrallerinin son derece kirli olduğu göze çarpıyor. Türkiye hükümeti, şirketlerin çıkarlarını kendi halkının sağlığı üzerinde tutarak; en basit emisyon kontrollerini dahi yürürlüğe koymakta ve uygulamakta başarısız olmuştur. Bununla beraber, gelişmiş boru çıkışı kontrollerini talep etmek de yeterli değil. Kirli enerji lobisinin çok sevdiği ifadeyle temiz kömürün bile göz yumulamayacak denli kirli olduğu bu raporun sonuçlarıyla ispatlandı (Şekil 1). Son dönemdeki OECD Çevresel Performans İncelemeleri değerlendirmesi, hem gelişmekte olan hem de gelişmiş ülkelerde hava kirliliğine bağlı ölümlerin, kirlilik denetimlerinin iyileşmesi halinde dahi artacağı uyarısında bulundu.[13] Bu durum, nüfusun yaşlanması ve kentleşme gibi, bireylerin kirliliğe karşı daha hassas olmasına yol açan pek çok etkenden kaynaklanmaktadır. Dahası OECD, hava kirliliği kaynaklı can kaybını azaltmanın en makul yolunun, parçacık salımlarının denetimleri kadar temiz enerji kaynaklarına da daha fazla yatırım yapılması olarak gösterdi. Bu rapor, kirli enerjinin Türkiye halkının sağlığı üzerindeki etkisini ifşa etmenin yanı sıra, hükümetler ve enerji şirketlerinin vereceği akıllıca kararların, Avrupa ve Türkiye deki kirliliğin önüne nasıl geçebileceğini de ortaya koymaktadır. KÖMÜRLÜ SANTRALLERİN ÇEVRESİNDEKİ SAĞLIK SORUNLARINA İLİŞKİN İNCE- LEMELERDEN ÖRNEKLER [14] Kuzey İtalya nın, kömür yakıtlı enerji santrali ve diğer endüstriyel kaynakların yol açtığı hava kirliliğine maruz kalan bir bölgesinde, kadınların akciğer kanseri sonucu ölüm riskinin normalden iki kat fazla olduğu ortaya çıktı. [15] İspanya da yürütülen bir inceleme, kömürlü enerji santrallerinin 50 kilometrelik menzili içinde yaşayanlarda akciğer, gırtlak ve mesane kanserinin görülme ihtimalinin çok daha yüksek olduğunu kanıtladı (santrale yaklaştıkça risk artıyor.) [16] Slovakya daki Novaky enerji santrali (yüksek arsenikli kömür kullanıyor) üzerinde yapılan bir incelemenin sonuçları, bölge halkının saç ve idrarında yüksek arsenik yoğunluğuna rastlandığını gösteriyor. Deri kanseri riskinde artış ile çocuklarda işitme kaybı da araştırmanın bulguları arasında. [17] Çin in Chongqing şehrindeki kömür yakıtlı santralin kapatılması, yeni doğmuş bebeklerin göbek bağındaki organik zehir seviyesinin düşmesine yol açtı. Aynı dönemde, bölgedeki çocukların genel zihinsel gelişimlerinin yanı sıra, hareket ve dil yeteneklerinde de ilerleme kaydedildi. [18] Çatalağzı Termik Santrali nin insan ve çevre sağlığı üzerinde büyük etkisi olduğu tespit edildi. Bölgedeki doğumların %20 sinde gelişmemiş akciğer, astım ve kronik obstrüktif akciğer hastalığı görülüyor. Bölgede kanser oranıysa gün geçtikçe artıyor. 300 bine yakın nüfusuyla Afşin Elbistan bölgesine 23 yıl önce kurulan Afşin Termik Santrali A Ünitesi o günden beri filtresiz çalışıyor. Bölgede şu ana kadar onlarca kişi akciğer kanserinden öldü. Hava kirliliği o kadar yoğun ki, evlerin balkonları, arabalar ve tüm bölge adeta bir kar tabakası gibi kül ile kaplanıyor.

13 Avrupa nın geri kalanıyla karşılaştırıldığında, Türkiye deki kömürlü santrallerin son derece kirli olduğu göze çarpıyor. Türkiye hükümeti, şirketlerin çıkarlarını kendi halkının sağlığı üzerinde tutarak, en basit emisyon kontrollerini dahi yürürlüğe koymakta ve uygulamakta başarısız olmuştur.

14 Sessiz Katil 26 Afşin-Elbistan A ve B santralleri, kuruldukları 1984 yılından 2010 yılına dek yaşam yılı kaybına neden oldu. Bölge halkı üzerindeki ciddi sağlık etkisinin yanında, santralden çıkan kül çevredeki dereleri ve tarım arazilerini kurutuyor. Umut Vedat/ Greenpeace Şekil 1

15 29 Kömürün Sağlığa Etkileri Kömürlü termik santraller sinsi katillerdir. Tüm Türkiye ye yayılmış olan bu santraller, milyonlarca ton zehirli gaz ve parçacık saçıyor. [20] Bu salımlar akciğerlere ve kan dolaşımına nüfuz ederek; solunum yolu hastalıkları, kalp krizi, akciğer kanseri, astım krizleri ve diğer pek çok sağlık sorununa yol açıyor. Ölüm sebebini hava kirliliği şeklinde sınıflandıran bir ölüm belgesine rastlamak mümkün olmasa da, hava kirliliğinin sağlık üzerinde çok ciddi etkileri var. 05 Kömürün Sağlığa Etkileri 2012 yılında Türkiye de 22 büyük kömür ve linyit yakıtlı enerji santrali faaliyetteydi ve bu santraller ülkenin elektrik üretiminin yüzde 27,2 sini sağladı. [21] Kömür yakıtlı santraller, AB deki kükürtdioksit salımlarının yüzde 80 inden, enerji sektöründeki azot oksit salımlarınınsa yüzden 50 sinden sorumlu. Bu santraller, cıva ve arsenik salımlarının da en büyük kaynakları arasında. Türkiye nin karbondioksit salımının yarıdan fazlası yine bu tür kömür yakıtlı santrallerden kaynaklanıyor. [22] Greenpeace, Stuttgart Üniversitesi Enerji Ekonomisi Enstitüsü nden, kömür yakıtlı enerji santrali salımlarının sağlığa etkisini ölçmesini talep etti. Enstitü, Avrupa daki çok sayıda enerji santralinin bireysel sağlığa etkisini inceleyen en gelişmiş araç konumundaki EcoSense modelini geliştirmesiyle biliniyor. EcoSense modeli, Uzun Menzilli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği Konvansiyonu na bağlı Avrupa İnceleme ve Değerlendirme Programı (EMEP) tarafından yürütülen gelişmiş bir atmosferik modellemeyi temel alıyor. Sağlık etkisi tahminleri, bir diğer geniş kapsamlı Avrupa araştırma programı olan NEEDS in önerilerine de uygun olarak, mevcut en iyi bilimsel araştırmalardan elde edilen risk faktörlerine dayanıyor. (Ayrıntılı bilgi için bkz: [Bölüm 10]) Bu araştırmayla sarsıcı sonuçlar elde edildi. Almanya da kömür yakıtlı enerji santrallerinin yol açtığı can kaybı sayısının, trafik kazalarında yaşanan kayıpların iki katı olduğu tahmin ediliyor. [23] 2010 da Türkiye de hayatını kaybeden 7900 kişinin ölüm sebebinin kömür yakıtlı enerji santralleriyle ilişkili olduğu tahmin ediliyor. Ayrıca 79 bin yaşam yılı kaybı yaşandı. Yine aynı yıl, kömür yakıtlı santrallerin sebep olduğu kirlilikten doğan hastalıklar ve sağlık problemleri, toplamda 1,7 milyon iş günü kaybıyla ilişkilendiriliyor. Kömür her zaman kirlidir. Mevcut en iyi kirlilik kontrolü teknolojileri bile bu durumu değiştiremez. [24] Enerji sektörünün mümkün olan etkili kontrollerden bile kaçışına hükümetlerin göz yumması, durumu daha da vahim kılıyor. EMİSYONLAR İşletmede olan santraller: AB resmi verisi Yeni santraller: Çevre Etki Değerlendirme Raporları ATMOSFERDEKİ DAĞILIM VE KİMYASAL REAKSİYON EMEP MSC-W atmosferik kimyasal taşınım modeli KİRLİLİĞE MARUZİYET Nüfus verisi SAĞLIK ETKİLERİ Hava kirliliği, ölüm ve hastalıklar arasındaki bağlantıyı gösteren bilimsel araştırmalar

16 2010 da Avrupa da hayatını kaybeden 7900 kişinin ölüm sebebinin kömür yakıtlı enerji santralleriyle ilişkili olduğu tahmin ediliyor. Yine aynı yıl, kömür yakıtlı santrallerin sebep olduğu kirlilikten doğan hastalıklar ve sağlık problemleri toplamda 1,7 milyon iş günü kaybıyla ilişkilendiriliyor. Kömür her zaman kirlidir. Mevcut en iyi kirlilik kontrolü teknolojileri bile bu durumu değiştiremez. Enerji sektörünün mümkün olan etkili kontrollerden bile kaçışına hükümetlerin göz yumması, durumu daha da vahim kılıyor.

17 Kömür yakıtlı santraller sizi nasıl hasta edebilir? mikroskobik parçacıklar cıva

18 35 Gelecek: Kirli ve Temiz Enerji Arasında Seçim Yapmak 06 Gelecek: Kirli ve Temiz Enerji Arasında Seçim Yapmak Teknolojik gelişmelere ve yenilenebilir enerji alanındaki müthiş büyümeye rağmen, birçok enerji tesisi geçmişe takılıp kalmış durumda. Rapora ilişkin Greenpeace in hazırladığı bu harita, 2012 yılında Türkiye de 80 i aşkın yeni kömür yakıtlı santral projesinin aktif olduğunu; dört tanesinin yapım, yaklaşık 50 tanesinin de planlama aşamasında bulunduğunu gösteriyor. Yeni kirli enerji santrallerinin inşası, halihazırda faaliyetteki kömür yakıtlı santrallerden kaynaklanan yüksek orandaki ölümlere yenilerini eklemek ve kirli enerjiye daha on yıllarca mahkûm yaşamak anlamına geliyor.[25] Kömürlü termik santraller, Türkiye nin karbondioksit salımını neredeyse iki katına çıkaracak.[26] Bu durumda iklim değişikliğinin yok edici etkilerini hızla önlemek için elzem olan karbondioksit salımlarını düşürme meselesi de çıkmaza giriyor. Kömür yakıtlı enerji santrallerine atfedilen yüksek oranda can kaybının en önemli sebebi, Türkiye de hükümetin şirketlerin neden olduğu bu kirliliğin bedelini ödetecek düzenlemeler yapmamasıdır. Kömürden enerji üretimi arasında yüzde 70 arttı. Bu yüzden, kömüre bağlı hava kirliliğinin sağlığa olumsuz etkisi daha da yükselecek. İklim hedefleri, CO 2 ücretlendirmesi gibi uygulama ölçümleri, yenilenebilir enerji ile enerji verimliliği hedefleri ve nihayet destek politikaları, kömür kullanımının artmasını değil düşmesini sağlayacak şekilde güçlendirilmelidir. Aksi takdirde, Stuttgart Üniversitesi tarafından yürütülen araştırmanın da gözler önüne serdiği sosyal, ekonomik ve çevresel sonuçlar, Türkiye de daha geniş çaplı can kayıplarının olacağının göstergesidir. Türkiye nin yirmi birinci yüzyılın akıllı enerji çözümlerine uyum sağlaması ve kömür gibi on dokuzuncu yüzyıldan kalma enerji türlerini ait olduğu yerde, yani geçmişte bırakması gerekiyor.

19 37 Gelecek: Kirli ve Temiz Enerji Arasında Seçim Yapmak Kömür yakıtlı enerji santrallerine atfedilen yüksek oranda can kaybının en önemli sebebi, Türkiye hükümetinin kararlılık göstermeyip enerji sektörüne yaptıklarının bedelini ödetmemesidir. Kömürden enerji üretimi arasında yüzde 70 arttı. Bu yüzden, kömüre bağlı hava kirliliğinin sağlığa olumsuz etkisi daha da yükselecek.

20 Sessiz Katil Gelecek: Kirli ve Temiz Enerji Arasında Seçim Yapmak TABLO 1 TABLO YILINDA MODELLENEN EN KİRLETİCİ ŞİRKETLER Santral Sahibi Yaşam Yılı Kaybı İş günü kaybı 2010 YILINDA KÖMÜRLÜ TERMİK SANTRALLERE BAĞLI YAŞAM YILI KAYBI Santral/Bölge Şirket Yaşam Yılı Kaybı İş Günü Kaybı EÜAŞ Afşin Elbistan Ünite A-B, Çan, Çatalağzı, Kangal, Kemerköy, Orhaneli, Seyitömer, Soma, Tunçbilek, Yatağan,Yeniköy S Afşin-Elbistan Termik Santrali A Ünitesi EÜAŞ Soma Termik Santrali Soma Elektrik İsken Enerji Sugözü Termik S Eren Enerjı Zonguldak Eren S. (ZETES) İÇDAŞ İÇDAŞ Termik, İÇDAŞ Bekirli S Park Termik Çayırhan Termik S Tunçbilek Termik Santrali EÜAŞ Seyitömer Termik Santrali EÜAŞ Kangal Termik Santrali EÜAŞ Afşin-Elbistan Termik Santrali B Ünitesi EÜAŞ İsken Sugözü Termik Santrali İsken Enerji Zonguldak Eren Termik Enerji Santrali (ZETES 1-2) Eren Enerji Çayırhan Termik Santrali Park Termik Kemerköy Termik Santrali Kemerköy Elektrik Yatağan Termik Santrali Yeniköy Elektrik Çatalağzı Termik Enerji Santrali (ÇATES) EÜAŞ Silopi Termik Santrali Silopi Elektrik Çolakoğlu Termik Santrali Çolakoğlu Enerji İÇDAŞ Termik Santrali İÇDAŞ Çelik Enerji Çan Termik Santrali EÜAŞ İÇDAŞ Bekirli Termik Santrali İçdaş Elektrik Yeniköy Termik Santrali Yeniköy Elektrik Orhaneli Termik Santrali EÜAŞ

21 İstanbul Ankara İzmir Sebep oldukları yaşam yılı kaybına göre santraller 1000 den fazla olan arası olan arası olan

22 Sessiz Katil 42 Greenpeace zeplini, Almanya daki Jaenschwalde kömürlü termik santrali üzerinde. Pankartta Kömür-SPD insanlara ve doğaya zarar veriyor yazıyor. Mike Schmidt/ Greenpeace TABLO 3 TÜRKİYE DEKİ 10 KİRLİ KÖMÜRLÜ SANTRAL YATIRIMCISI PLANLANAN KÖMÜR SANTRALLERİ DEVREYE GİRERSE OLUŞACAK SAĞLIK ETKİLERİ: Şirket Proje Sayısı Proje Adı Yaşam Yılı Kaybı İş Günü Kaybı EÜAŞ 4 Afşin Elbistan C-D-E-G Üniteleri HATTAT Holding 4 Amasra ve Kandilli Termik Santralleri (HEMA Elektirik), Bartın ve Kireçlik Termik Santralleri (Batı Karadeniz Elektrik) Eren Holding 2 Mersin Eren ve Modern Termik Santrali Emba Enerjı 1 Trakya Entegre Termik Santrali Atagür Enerji 1 Bezci Termik Santrali Cenal Elektrik (Cengiz İnşaat &Alarko) 1 CENAL Termik Enerji Santrali Suez Güney Enerji 1 Ada Termik Santrali Tabiat Enerji 1 Yeşilovacık Termik Santrali Diler Holding 1 Atlas Enerji Santrali Tosyalı Grup 1 Tosyalı Enerji Santrali

23 45 Temiz ve Güvenli Enerjiyi Seçmek 07 Temiz ve Güvenli Enerjiyi Seçmek Yenilenebilir enerji, kömür gibi kirli ve pahalı bir enerjiye karşı uygulanabilir bir alternatif. Greenpeace Enerji [D]evrimi raporu, yenilenebilir enerjinin 2020 yılında küresel enerji talebinin %38 ini, 2050 ye kadar ise %95 ini karşılayabileceğini gösteriyor. [27] Yenilenebilir enerjiler, son 25 yılda benzersiz bir yükseliş yaşadı. Rüzgâr enerjisi bugün, kurulum masrafının düşüklüğü, yakıt masrafının bulunmaması ve bir yıldan kısa inşa süresiyle en ekonomik yeni enerji tesisi teknolojisi olarak kabul görüyor. Yenilenebilir enerjiler, fosil yakıt kullanımını da azaltarak, iklim değişikliğiyle mücadeleye çok büyük katkı sunabilir. Yenilenebilir enerjilere yönelmek, dünyada elektrik ve ısıtma amaçlı fosil yakıt kullanımının 2050 ye dek yüzde 90 azalmasını sağlayabilir. Ulaşım amaçlı fosil yakıt kullanımı da, yine yenilenebilir enerji sayesinde mevcut yüzde 98 lik orandan yüzde 30 a çekilebilir. Hükümetler ve enerji şirketlerinin bir seçim yapma şansı var. Yenilenebilir enerji alanındaki inanılmaz büyüme ve gelişme, tek bir kömür yakıtlı santral inşa etmeden (ve mevcutları da terk ederek) enerji ihtiyacının karşılanabileceğinin göstergesidir. Örneğin Avrupa 2009 dan itibaren enerji üretiminin yarıdan fazlasını, öncelikle rüzgâr ve güneş enerjisi olmak üzere, yenilenebilir enerji kaynaklarından sağladı. Rüzgâr gücü 2011 de 179 trilyon vat-saat elektrik üretti. Bu rakam, 10 sene öncesinin üretiminden yedi kat daha fazla ve Polonya nın toplam enerji tüketiminden fazlasına tekabül ediyor de 12 milyar vat gücünde yeni rüzgâr kapasitesi oluşturuldu ve bu yolla dört adet kömür yakıtlı, büyük enerji santralinin üretimine denk düşecek oranda enerji üretildi. Rüzgâr gücü, mevcut kalkınma hızıyla, 2020 ye ulaşana kadar kömürü ve linyiti tek başına geride bırakacak. Yine arasında 50 milyar vatlık güneş enerjisi kapasitesi oluşturularak 10 adet kömür yakıtlı enerji santralinin üretimine denk düşecek elektrik üretildi. Bu oran, Çek Cumhuriyeti ve Avusturya nın toplam enerji tüketimine eşit. [28] Almanya yenilenebilir enerji kaynaklarına hızla uyum gösterilebileceğine dair güzel bir örnek. Almanya, güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyokütle gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından sağladığı elektrik üretimini 10 yılda yüzde 8 den yüzde 22 ye çıkardı; [29] yenilenebilir enerji üretimini de beş kat artırdı. Almanya yı oluşturan federal devletlerin yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin mevcut kalkınma planları uygulanırsa, ülke 2020 ye dek yenilenebilir kaynaklardan elektrik üretimi oranını yüzde 50 nin üzerine çıkaracak [30] ve enerji sektöründe kömür kullanımını yarıya indirebilecek. Üstelik nükleerden de tamamen arınabilecek. [31] Yenilenebilir enerji sektörü Almanya da toplamda 380 bin kişiyi istihdam ediyor. Bu rakam, 2004 deki istihdam oranının iki katından bile daha fazla. Almanya nın iş gücünün yarıdan fazlası enerji sektöründe yer alıyor. [32] Türkiye ise Avrupa nın en büyük rüzgâr, güneş ve jeotermal enerjisi potansiyelinden birine sahip olmasına rağmen; 2013 itibariyle rüzgâr enerjisi, kurulu gücün sadece yüzde 4 üne tekabül ediyor. Güneş ve jeotermal enerjisi oranı ise yüzde 0. Enerji [D]evrimi raporunda yer alan enerji modeli, yüzde 100 yenilenebilir enerji üretimine dayalı şebekelerin kurulması hedefinin yanı sıra, yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin mevcut kalkınma hızını sürdürmeyi, ayrıca binalar, ulaşım ve endüstride de enerji verimliliği temelli, daha akıllı enerji kullanımına yatırım yapmayı öngörüyor. Türkiye hükümeti bu enerji planını uygulayarak sağlık, ekonomi ve çevre üzerinde pozitif bir etki oluşturmayı teşvik etmelidir.

24 Hükümetler ve enerji şirketlerinin bir seçim yapma şansı var. Yenilenebilir enerji alanındaki inanılmaz büyüme ve gelişme, tek bir kömür yakıtlı santral inşa etmeden (mevcutları da terk ederek) enerji ihtiyacının karşılanabileceğinin göstergesidir.

25 Dhar Saadane rüzgâr santrali (Fas) Afrika nın en büyük rüzgar santrali olan Dhar Saadane yılda 526,5 GW/ saat elektrik üreterek, ton CO 2 salımına engel oluyor. Markel Redondo / Greenpeace

26 51 Enerji Sektörü İçin Talepler Fosil yakıt ve nükleer enerjilere verilen mali teşviklerin kaldırılması. Salım üst sınır ve ticareti (cap & trade) yoluyla dışsal maliyetlerin (toplumsal ve çevresel) enerji fiyatlarına dahil edilmesi Enerji tüketen tüm cihaz, bina ve taşıtlar için enerji verimliliği standartlarının zorunlu kılınması 08 Enerji Sektörü İçin Talepler İletim ve dağıtımın iyileştirilmesi, akıllı şebeke sistemine geçiş sağlanması Lisanssız elektrik üretiminde bağlantı garantisinin sağlanması Yenilenebilir enerji ve kombine ısı/elektrik üretimi için yasal bağlayıcılığı olan hedefler belirlenmesi Elektrik piyasalarının yenilenebilir enerji üreticilerine şebekeye bağlanma önceliği garanti edilerek reforme edilmesi Yatırımcılara, örneğin tarifeli alım garantisi gibi programlarla tanımlı ve istikrarlı geri dönüşlerin sağlanması Çevresel ürün bilgisinin daha çok sağlanması için etiketlendirme ve kamuoyunu bilgilendirme mekanizmalarının iyileştirilmesi Yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği için ayrılan araştırma ve geliştirme bütçelerinin artırılması

27 30 Haziran 2013, kömüre ve fosil yakıtlara karşı Küresel Eksen Değişimi (Global Powershift) etkinliği - İstanbul Yunus Emre Aydın / Greenpeace

28 55 Sonuç: Ne Yapılmalı 09 Sonuç: Ne Yapılmalı? Bugün kömür lobisinin çabalarıyla ömrünü sürdürebilen kömür yatırımları, çok kısa bir süre sonra yenilenebilir enerjilerde yaşanacak teknolojik gelişmeler ve alım garantilerindeki gerileme ile doğru orantılı olarak düşüşe geçecek. Bunun yanı sıra iklim değişikliği sebebiye kömürün yakın gelecekte kullanılamayacak olması, yenilenebilir enerjilerin teknolojik ve finansal açıdan hızlı gelişiminin de önünü açıyor. Önümüzdeki on yıllık zaman dilimi içerisinde verimliliğinin ve kullanım alanlarının en çok artması beklenen enerji kaynağının güneş olacağı dünya çapındaki enerji aktörleri tarafından kabul ediliyor. Bu artıştaki en önemli faktör güneş panellerinde beklenen teknolojik sıçrama ile daha az güneş ışığına sahip bölgelerde dahi, bugün kullanılan PV panellerinden çok daha fazla verimlilik elde edileceği. Hibrid sistemlerde ve şebeke kurulu güç planlamalarında güneş enerjisi çok büyük bir rol oynuyor. Elektrik enerjisi altyapısı ve rüzgar türbin maliyetlerinde de geçtiğimiz son 10 yıllık sürede büyük bir düşüş yaşandı. Bunun önümüzdeki orta ve uzun vadede artarak devam etmesi ve rüzgâr enerjisinden elde edilecek birim kw saat elektriğin maliyetinin çok daha azalması bekleniyor. Bu durumda rüzgâr enerjisi, kömürlü termik santrallere ciddi bir alternatif olarak karşımıza çıkıyor. Yenilenebilir yatırımlarının dezavantajlı olduğunu söyleyenler var. Oysa dünyadaki trendler, kömür yerine yenilenebilir enerji yatırımlarının çok daha avantajlı olacağını gösteriyor. Yenilenebilir enerjilerde öncü olan Almanya ve Danimarka da rüzgâr enerjisinin geniş kitleler üzerinde yüksek güvenilirliği var. Yenilenebilir enerji kaynaklarının merkezi olmama özelliği, yenilenebilir enerjiye yatırım yapmanın ekonomik yararlarını gören binlerce yatırımcının bu kaynaklara yönelmesini sağlıyor. Bu yönelim, devlet politikalarını da şekillendiriyor. Greenpeace in 2011 yılında yaptırdığı kamuoyu araştırma sonuçlarına göre, Türkiye halkının da %84,2 si enerji ihtiyacımızı karşılamak için yenilenebilir enerjilere yönelmemiz gerektiğini düşünüyor. Bugün enerji sektörüne giren şirketlerin, ömrü dolan kömür ve fosil yakıtlar yerine yenilenebilir enerjileri seçmesi orta ve uzun vadede çok daha başarılı bir tercih olacaktır. Düşük karbon ekonomisine geçişte, kömürün bir alternatif olmayacağı bakanlıklar ve ilgili kurumlarca da kabul ediliyor. Fosil yakıtlar, özellikle kömüre dayalı üretim biçimlerinin Türkiye genelinde çok sınırlı bir ömrü kaldı. Önümüzdeki 10 yılda fosil yakıtlara gelecek ek maliyetler ve AB nin uyguladığı karbon vergileri bu geçişin en önemli göstergelerinden. Temiz enerjilere doğru gerçekleşen geçiş küresel ısınma ile mücadelede bize güç kazandırırken, aynı zamanda daha güçlü ve sağlıklı toplumları da garantiliyor. Türkiye böyle bir geleceği hak ediyor. Yenilenebilir enerjinin ölçeği büyüdükçe, kömür yakan kirli termik santralleri en eski ve kirlilerinden başlayarak devreden çıkarmamız mümkün. Bugün hükümet ve enerji şirketleri tarafından verilen kararlar önümüzdeki onlarca yılın enerji arzını belirleyecek. Ancak kömürlü termik santraller, iklim değişikliğini kontrolden çıkmadan önlemek üzere tasarlanmış bir enerji harmanıyla uyumsuz. Dolayısıyla salımları aşağıya doğru çeken bir enerji devrimi ancak siyasi karar alıcıların bugün ortaya koyacağı tercihlerle mümkün hale gelebilir.

29 Temiz enerjilere doğru gerçekleşen geçiş, küresel ısınma ile mücadelede bize güç kazandırırken aynı zamanda daha güçlü ve sağlıklı toplumları da garantiliyor. Türkiye böyle bir geleceği hak ediyor. Yenilenebilir enerjinin ölçeği büyüdükçe kömür yakan kirli termik santralleri en eski ve kirlilerinden başlayarak devreden çıkarmamız mümkün.

30 59 Ek: Çalışmanın Yürütülüş Biçimi SANTRALDEN HAVAYA: SALIM MİKTARINI BELİRLEMEK 10 Ek: Çalışmanın Yürütülüş Biçimi Kömür yakıtlı enerji santrallerinin sağlık üzerindeki etkilerini modellemede ilk adım, ne kadar kirlilik yayıldığını ve bunun nerelerden yayıldığını belirlemektir. Kükürtdioksit (SO2), azot oksit (NOx) ve katı parçacıkların (PM2.5) yanı sıra, zehirli metaller ve CO 2 de bu araştırmaya dahil edildi. Türkiye, AB üyesi diğer ülkelerin aksine, santrallere ait salım verilerini rapor etmediğinden, bu incelemede daha farklı yaklaşımlara yer verildi. Türkiye deki mevcut tesisler için iki farklı yaklaşımdan yararlanılıyor. Santrallerin salım yoğunluk değerleri, ısı verimlilikleri, yakıt türleri ve faaliyet saatleri, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın Türkiye ile Almanya arasındaki Hava Kalitesi Eşleştirme Projesi gereğince bildirdiği veriler doğrultusunda elde edildi. [33] Söz konusu veriler 2008 ve 2016 (öngörülen) yıllarını kapsamaktadır. Yine bu veriler, Türkiye nin Avrupa İstatistik Ofisi ne (Eurostat) 2010 yılı için rapor ettiği, enerji sektöründeki kömür ve linyit tüketimi rakamlarıyla beraber ele alındı. Fakat yukarıdaki veriler doğrultusunda hesaplanan salımlar, Uzun Menzilli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi gereğince Türkiye tarafından resmen ibraz edilen kamuya ait enerji üretimi toplam salımıyla birbirini tutmuyordu. [34] SO2 salımları bildirilen salım oranlarından yüzde 65, NOx salımları ise yüzde 50 oranında daha düşüktü. Bu yüzden, kömür yakıtlı enerji santrallerinin toplam enerji sektörü salımlarındaki payını hesaplamak amacıyla santrallere ait salım verilerinden (aşağıdaki paragraflarda izah edildiği şekliyle) yararlanıldı. Hesaplanan toplam ulusal emisyon envanteri, sağlık etkileri analizinde alternatif bir girdi olarak kullanıldı. Yararlanılan ilk yaklaşım, salımların santrallere bölünmesine imkân sağlarken, ikinci yaklaşım salımların toplamı hakkında daha net bir tablo çizmektedir. Yapım veya planlama aşamasındaki enerji santrallerine ilişkin veri, Greenpeace Akdeniz ofisi tarafından derlenmiştir. Bu enerji santrali tesislerinin koordinatları CARMA [35] veri tabanı ve Google Haritalar aracılığıyla elde edilmiştir. Sağlığa etkiyi şirketler özelinde hesaplayıp karşılaştırabilmek için de her bir santralin sağlık üzerindeki etkisi santralin en büyük sahibine atfedildi. Yeni enerji santrallerinden yayılan kirliliğe yol açan salımlar, mümkün mertebe Çevre Etki Değerlendirmeleri (ÇED) ve çevre ruhsatlarından alındı. Bu verilere ulaşmanın mümkün olmadığı hallerde, salımlar ulusal veya AB düzeyindeki emisyon sınır değerleri baz alınarak hesaplandı. Bu hesaplama, ısı yeterliliği, doluluk oranı ve belirli baca gazı yoğunluğu hakkında verileri gerektirir. Santrale özgü verilere imkân buldukça yer verilirken, yeni santraller için karakteristik değerler, ikinci bir seçenek olarak kullanıldı. Faaliyetteki santrallere ait salımlara ilişkin veri, Türkiye hükümeti tarafından da rapor edilen, baca salımı yoğunluklarının kısa vadeli ölçümlerine veya salım denetimi donanımının varsayılan performansına dayanıyor. Bu tür verilerde belirsizlik, devamlı baca ölçümlerine dayalı salım verilerine ulaşıldığı durumlara göre daha fazladır. Türkiye hükümeti, bu tür verilerin halka açıklanması ve bilgiye erişimin kolaylaştırılması konusunda AB ülkelerini takip etmelidir. Yeni enerji santrali projeleri içinse, doğal olarak, mevcut performansa dayalı hiçbir salım verisi bulunmamaktadır. Gerekli salım sınır değerleri ÇED lerde yer alan değerlerden daha farklı olabileceği gibi, doluluk faktörleri de varsayılana göre farklılık gösterebilir. Dahası tüm proje iptal edilebilir ya da değiştirilebilir. Bu yüzden bu rapor, kömür endüstrisi tarafından 2012 de inşa edilmekte olan veya yapılması planlanan yeni santraller için de bir risk öngörüsü niteliği taşımaktadır. Salım verileri Greenpeace tarafından hazırlandı ve Stuttgart Üniversitesi tarafından yürütülen değerlendirmenin sonraki iki adımında girdi olarak kullanıldı.

31 Sessiz Katil Ek: Çalışmanın Yürütülüş Biçimi HAVADAN CİĞERLERE: ATMOSFERİN TRANSFERİ VE KİMYASI İkinci adım, kirli salımların sebep olduğu fazladan kirliliğe ne kadar maruz kalındığını belirliyor. Kömür yakıtlı enerji santrallerinden kaynaklanan kirlilik çok geniş alanlara yayılır. Tek bir santral, çevresinde yaşayan pek çok insanı yüksek hava kirliliği dozlarına maruz bırakarak sağlığı etkiliyor. Bununla beraber, Avrupa nın her noktası, onlarca, hatta yüzlerce kömür yakıtlı santralin etkisi altında. Bu yüzden, santral salım etkilerini değerlendirmede ileri derecede geliştirilmiş bir model gerekir. Stuttgart Üniversitesi tarafından kullanılan EcoSense [36] modeli, son teknoloji MSC-W kim-yasal taşınım modeliyle yürütülen çok sayıda modelleme çalışması hakkında bilgi içeriyor. Model, farklı kaynaklardan yayılan kirliliğin ve bu kirliliğin bileşimini etkileyen kimyasal reaksiyonların hesabını yaparken nem, rüzgâr, yağmur ile uydular ve yer istasyonlarından edindiği diğer meteorolojik verileri kullanıyor. Modelden edinilen bilgi, Avrupa nın binlerce farklı yerinde modellenen santral salımlarından kaynaklanan kirletici maddelerin yoğunluğunu hesaplamada kullanılıyor. Yoğunluklardaki artışlar, artan yoğunluklara kaç kişinin maruz kaldığını bulmak amacıyla nüfus verileriyle birleştiriliyor. Farklı konumlardan derlenen oranların toplanmasıyla da, santral salımlarından kaynaklanan ilave kirliliğe maruz kalmadaki nihai rakam ortaya çıkıyor. EcoSense modelinde kullanılan salımlara maruz kalma faktörleri beş yıllık meteorolojik veri üzerinden değerlendirildiği için, elde edilen sonuçlar bölgeye özgü hava şartlarını da temsil ediyor. Genel sonuç, bir santralin her bin ton kirletici salımında, Avrupalılar 200 gram ila 5 kilogram arasında zehirli parçacık soluyor. [37] Bu sayı, santrallerin konumlarına, kirleticilere ve atmosfer koşullarına göre değişiklik gösteriyor. EMEP MSC-W modeli tarafından ölçülen kirletici yoğunluklarının doğruluğu, her yıl, esas ölçüm verileriyle karşılaştırılır. [38] Tahmin edilen ve gözlemlenen yıllık ortalama yoğunluklar arasındaki korelasyon yüzde 90 a yüzde 88 dir ve bu raporun olumsuz sağlık etkilerinin başlıca sorumlusu olarak gösterdiği kükürt ve nitrat parçacık kirlilikleri için model sapma payı yüzde -20 ile yüzde 8 dir. [39] Bu doğrulama verileri, modelden elde edilen salım-yoğunluk ilişkisine ait güven aralıklarını ölçmede kullanılamasa da, model ve gerçeklik arasındaki uyum, sonuçların doğruluğunu destekler niteliktedir. Sağlık üzerinde en olumsuz etkiye yol açan kükürtteki eksi sapma, sonuçların ölçülü olduğunun göstergesidir. EMİSYONLAR İşletmede olan santraller: AB resmi verisi Yeni santraller: Çevre Etki Değerlendirme Raporları ATMOSFERDEKİ DAĞILIM VE KİMYASAL REAKSİYON EMEP MSC-W atmosferik kimyasal taşınım modeli KİRLİLİĞE MARUZİYET Nüfus verisi SAĞLIK ETKİLERİ Hava kirliliği, ölüm ve hastalıklar arasındaki bağlantıyı gösteren bilimsel araştırmalar SAĞLIK BEDELİ Santral salımlarından dolayı halkın maruz kaldığı kirliliğin ölçülmesinin ardından, sıradaki adım, maruz kalınan kirlilikle ilintili ölüm ve çeşitli hastalıkları sayıya dökmektir. Bu işlem, kirletici seviyeleriyle ölüm ve sağlık sorunları arasında ilişki kuran incelemelerin sonuçları kullanılarak gerçekleştirilir. Sağlık etkilerini ölçmek için Stuttgart EcoSense modelinde kullanılan maruz kalma-yanıt verme katsayıları, Avrupa Komisyonu tarafından finanse edilen NEEDS projesinin önerilerine dayalıdır [40] ve Avrupa Çevre Ajansı (European Enviromental Agency) tarafından da benzer araştırmalarda kullanıldı. Parçacık hava kirliliği ve ölüm riski ilişkisi üstüne gerçekleştirilen en geniş çaplı ve en tanınmış incelemede, ABD nin farklı seviyelerde hava kirliliğine sahip 50 eyaletinde yaşayan 500 bin kişi yılları arasında izlendi. Bu inceleme, daha kirli çevrelerde yaşayan insanların ölümcül kalp ve akciğer hastalıklarıyla akciğer kanserine yakalanma riskinin çok daha yüksek olduğunu ortaya koydu. [41] Hava kirliliği kaynaklı ölüm riski katsayısında bu araştırmanın bulguları temel alınmış ve Avrupa nüfusunun yaş gruplarına göre ölüm oranlarına uyarlandı. Hava kirliliğinin yol açtığı iş günü kayıpları, on binlerce hane halkından 1957 den itibaren devamlı veri toplayan ABD Ulusal Sağlık Anketi temel alınarak hesaplandı [42]. Söz konusu anket, görüşülen kişilerin hastalıktan ötürü yatakta geçirdiği, işten uzaklaşmak zorunda kaldığı veya daha küçük sağlık sorunları yaşadığı günlerin sayısının dökümünü yapmaktadır. Bu verilerin analizi, hasta geçirilen günlerin sayısının hava kirliliğine bağlı olarak arttığını gösterirken, sağlık etkilerini hesaplamada kullanılabilecek risk katsayılarını da ortaya koymaktadır.[43] Hava kirliliğinin, çocuklarda ve halihazırda astım sorunu yaşayan yetişkinlerde krizlere yol açtığı biliniyor. Bu sonuca, ilaç tedavisi gerektiren astım belirtilerinden yola çıkılarak ulaşıldı. Astım belirtilerine ilişkin risk katsayısı Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) başta Avrupa da gerçekleştirilenler olmak üzere, çeşitli araştırma verilerini kullanan analizinden alındı.[44] Hava kirliliği seviyesindeki artış sebebiyle hastaneye kaldırılan insan sayısı, Hollanda ile yedi Avrupa şehrini kapsayan, 2005 tarihli bir araştırmada hesaplandı. [45] Elde edilen veriler, hava kirliliği seviyelerindeki artışın, daha fazla insanın solunum yolu hastalıkları, kalp krizi veya kriz belirtileri teşhisiyle hastaneye kaldırıldığını gösteriyor. Stuttgart Üniversitesi EcoSense modeli, hava kirliliğine ilişkin can kayıplarının göstergesi olarak kayıp yaşam yıllarını kullanıyor. Böylece ozon gazından ölümlerle, parçacık kirliliğinin kısa süreli ve kronik etkilerinden kaynaklı ölümler rakamlara dökülebiliyor. Avrupa için Temiz Hava programının maliyet ve faydalarını değerlendiren, Avrupa Birliği sponsorluğundaki bir proje, parçacık kirliğinden kaynaklanan ölüm sayısına ilişkin bir risk katsayısını da saptadı (Bu proje de tıpkı EcoSense de saptanan risk katsayısı gibi Pope ve diğerleri inin 2002 deki çalışmasını temel alıyor.) [46] Greenpeace, bu katsayıyı Stuttgart Üniversitesi raporunda hesaplanan maruz kalma oranıyla ilişkilendirilecek can kaybı sayısını belirlemede kullandı. Ortalama olarak, PM2.5 ten kaynaklı her ölümde insan hayatından 10.7 yılın, ozon gazı kaynaklı her ölümde ise 9 ayın eksildiği hesaplandı. Geniş kapsamlı istatistiki incelemelerden alınan risk katsayıları, belirsizlik aralıklarını da içeriyor. Bu denklem, rapordaki santral salımlarıyla ilişkili 79 bin yıllık yaşam yılı kaybı hesabının, arası yüzde 95 güven aralığı olduğu anlamına gelir. Benzer şekilde 1695 milyon kayıp iş günü hesabı da milyon arası yüzde 95 güven aralığına sahip. [47]