YATIRIM TASARRUF DENGESİ: TÜRKİYE UYGULAMASI VE SORUNLAR. Zafer YÜKSELER

Transkript

1 YATIRIM TASARRUF DENGESİ: TÜRKİYE UYGULAMASI VE SORUNLAR Zafer YÜKSELER Mart 2013

2 GİRİŞ : 1 Yatırım-tasarruf dengesi, milli muhasebe hesap sisteminin temel dengelerinden birisini oluşturmaktadır. Ülkemizde milli muhasebe hesap sistemini oluşturmakla sorumlu Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), üretim ve harcama yöntemiyle GSYH ve bileşenlerine ilişkin tahminleri yapmakta, ancak kamu ve özel kesim itibariyle yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi tasarruflar konusunda TÜİK in herhangi bir çalışması bulunmamaktadır. Kesimler itibariyle yatırım-tasarruf dengesine ve yurtiçi tasarruflara ilişkin veri ve tahminler Kalkınma Bakanlığı (eski DPT) tarafından kamuoyuna açıklanmaktadır. TÜİK in, 1998 bazlı Yeni GSYH Serisi ni 1998 yılından itibaren yayınlaması, geçmiş dönemlere ilişkin GSYH harcama bileşenleri ile yatırım-tasarruf dengesine ilişkin bilgilerin elde edilmesini imkansız hale getirmiştir. Kalkınma Bakanlığı, bu eksikliği gidermek amacıyla, yeni GSYH harcama serisiyle uyumlu, GSYH ve bileşenlerine ilişkin tahminleri 1980 yılından itibaren yayınlamış bulunmaktadır 2. Ancak, Kalkınma Bakanlığı bu çalışmasında, yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi tasarruflara ilişkin tahminlerini 1998 yılı öncesine götürmemiştir. Bu çalışmanın temel amaçlarından birisi, Kalkınma Bakanlığı nın Uyumlaştırılmış Harcama Serisi ve T.C. Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerini esas alarak Yeni GSYH Serisi ile tutarlı yatırım-tasarruf dengesi ve kamu-özel kesim tasarruflarını 1991 yılından itibaren hesaplamaktır. Çalışmanın bir diğer amacı, 1990 lı yıllarda Ülkemizde yaşanan yüksek enflasyon-yüksek nominal faiz oranlarının kamu ve özel kesim tasarruflarına etkisini hesaplamak ve enflasyon düzeltmesi sonrası özel tasarruf oranlarını elde etmektir. Bu çalışmanın ilk bölümünde, konu ile ilgili milli muhasebe özdeşlikleri, yatırım-tasarruf dengesinin 1991 yılından itibaren hesaplanması ve bu hesaplara ilişkin Türkiye uygulaması ile enflasyon düzeltmesi konusu incelenecektir. Son yıllarda yaşanan yüksek cari işlemler dengesi açıkları, yurtiçi tasarrufların, özellikle özel tasarrufların, yetersizliğinin sürekli tartışılmasına ve özel kesim tasarruflarının artırılmasına yönelik çalışmaların yapılmasına neden olmuştur. Ancak, yatırım-tasarruf dengesi ve yurtiçi tasarruflara ilişkin hesap sisteminin sorunları ve uyumsuzlukları konusu hiç gündeme getirilmemiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, yatırım-tasarruf dengesine ilişkin bu sorun ve uyumsuzluklar ele alınacaktır. Bu çerçevede, Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan ve kesimler itibariyle yatırım ve tasarrufların yer aldığı Ekonominin Genel Dengesi Tablosu ndaki harcama bileşenleri ile TÜİK harcama bileşenleri arasındaki uyumsuzluklar incelenecektir. Ayrıca, TÜİK in GSYH harcama serisi ile TÜİK tarafından açıklanan Dış Alem Hesabı arasındaki uyumsuzluk ile dış alem hesaplarına ilişkin TÜİK-Kalkınma Bakanlığı arasındaki farklılıklar ele alınacaktır. Hanehalkı tüketim harcamaları ile kullanılabilir gelir verilerinin elde edildiği ve TÜİK tarafından yayınlanan Hanehalkı Bütçe Anketleri ile Gelir ve Yaşam Koşulları Anketleri nden hesaplanan hanehalkı tasarruf oranları konusunda da bilgi verilecektir. Çalışmanın son bölümünde ise, ilk iki bölümdeki değerlendirmeler çerçevesinde, yatırım-tasarruf dengesi ile kesimler itibariyle yurtiçi tasarrufların, özellikle özel kesim tasarruf oranlarının, daha uyumlu ve sağlıklı olarak hesaplanması konusundaki önerilere yer verilmektedir. 1 Bu çalışmadaki görüş ve değerlendirmeler yazarına aittir ve çalıştığı kurumu bağlayıcı nitelik taşımaz. 2 T.C.Kalkınma Bakanlığı (DPT), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler ( ), Tablo:1-42, Şubat

3 I.YATIRIM-TASARRUF DENGESİ VE TASARRUF ORANLARI: 1. Milli Muhasebe Özdeşlikleri : 3 Bir ekonomide, gelirin tüketilmeyen bölümü tasarruf edilmekte ve yatırımların finansmanında kullanılmaktadır. Kapalı bir ekonomide, özel ve kamu kesimi tasarruflarından oluşan yurtiçi tasarruflar kamu ve özel kesim yatırımları toplamına eşit olmaktadır. Toplam yatırımlar, kamu ve özel kesimin sabit sermaye yatırımları ile stok değişiminden meydana gelmektedir. Açık bir ekonomide ise, dış alemle ilişkiler nedeniyle, toplam yatırımlarla yurtiçi tasarruflar arasındaki eşitlik ortadan kalkmaktadır. Cari işlemler dengesinin açık veya fazla vermesine bağlı olarak yatırımlar yurtiçi tasarrufların üzerinde veya altında olabilmektedir. Türkiye de, sermaye ihtiyacı nedeniyle, genelde toplam yatırımlar yurtiçi tasarruflardan daha yüksektir. Diğer bir ifade ile toplam yatırımların finansmanı için dış tasarruflar kullanılmakta, cari işlemler dengesi açığı verilmektedir. Yatırım-tasarruf dengesini, milli muhasebe özdeşlikleri aracılığıyla şu şekilde ifade edebiliriz; Yd + NFI = Y = Cp + Cg + Ip +Ig + X M + NFI (1) Yd NFI Y Cp Cg Ip Ig X M = Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) = Net Dış Alem Faktör Geliri = Gayrisafi Milli Hasıla = Özel Tüketim Harcamaları = Kamu Tüketim Harcamaları = Özel Yatırımlar (Sabit Sermaye Yatırımı + Stok Değişimi) = Kamu Yatırımı (Sabit Sermaye Yatırımı + Stok Değişimi) = Mal ve Hizmet İhracatı = Mal ve Hizmet İthalatı Mal ve hizmet ihracatı, yabancıların yurtiçi üretimden aldıkları bölüm için yaptıkları harcamayı gösterdiğinden, tüketim ve yatırım harcamalarına ilave olarak yukarıdaki özdeşlikte pozitif bir kalem olarak yer almaktadır. Mal ve hizmet ithalatı ise, kısmen ara malı olarak yurtiçinde üretilen mal ve hizmetlerin değeri içinde yer almakta, kısmende nihai mal olarak tüketim ve yatırım harcaması şeklinde kullanılmaktadır. Bu nedenle çift saymayı önlemek için mal ve hizmet ithalatı yukarıdaki özdeşlikte negatif kalem olarak işlem görmektedir. Açık bir ekonomide, kamu ve özel kesimin yatırımları toplamı, yurtiçi tasarruflar ile dış tasarrufların toplamına dönem sonunda eşit olmaktadır. Ip + Ig = Sd + Sf (2) Sd Sf = Yurtiçi Tasarruflar = Dış Tasarruflar Ödemeler dengesinde yer alan cari işlemler dengesi, karşılıksız sermaye transferlerinin olmaması durumunda dış tasarruflara eşit olmaktadır. Karşılıksız transferlerin cari ve sermaye transferi ayrımı tasarrufların hesaplanması açısından önem taşımaktadır. Cari ve sermaye transferi ayrımı konusunda belirsizlik olmasına karşın, genelde özel karşılıksız transferlerin cari, resmi karşılıksız transferlerin ise sermaye transferi olduğu varsayılmaktadır. Bu durumda, dış tasarruflara ilişkin özdeşlik şu şekilde yazılabilir; 3 Daha kapsamlı bilgi için, YÜKSELER, Zafer, Makroekonomik Hesaplar ve Ödemeler Dengesi, DPT, YPKD Çalışma Raporu, Haziran 1998 başlıklı çalışmaya bakılabilir. 2

4 CAB = X M + NFI + NKCT = Sf (3) CAB = Cari İşlemler Dengesi NKTC = Net Karşılıksız Cari Transferler Gayrisafi Milli Hasılaya, Net Karşılıksız Cari Transferlerin ilave edilmesiyle Gayrisafi Milli Harcanabilir Gelire (GSMHG) ulaşılmaktadır. Yhg = Y + NKCT (4) Yhg = Gayrisafi Milli Harcanabilir Gelir (GSMHG) Kamu ve özel kesim tasarrufları ve bu kesimlerin yatırım-tasarruf dengeleri, ekonomide dış tasarruf kullanımının nedenleri ile ekonomi politika uygulamalarının etkilerini değerlendirmek açısından önem taşımaktadır. Bilindiği gibi, kamu ve özel harcanabilir gelirleri toplamı Gayrisafi Milli Harcanabilir Gelire eşit olmakta, kamu ve özel harcanabilir gelirden tüketim harcamalarının düşülmesiyle, kamu ve özel kesim tasarrufları elde edilmektedir. Yhg = Ypdi + Ygdi (5) Ypdi = Özel Harcanabilir Gelir Ygdi = Kamu Harcanabilir Geliri Ygdi = T + NT - CTRd (net) - CTRf (net) (6) T = Vergi Gelirleri NT = Vergi Dışı Gelirler CTRd (net) = Özel Kesime Yapılan Net Cari Transferler CTRf (net) = Dış Âleme Yapılan Net Cari Transferler Ypdi = Yhg - Ygdi (7) Kamu harcanabilir geliri, vergi ve vergi dışı gelirler toplamından özel kesime ve dış âleme yapılan net cari transfer ödemelerinin düşülmesiyle elde edilmektedir. Özel kesime yapılan cari transferler, faiz ödemeleri, sosyal güvenlik kurumu açıkları, vergi iadeleri ve sübvansiyonlardan oluşmaktadır. Dış âleme yapılan cari transferler ise dış borç faiz ödemeleri ile tahvil kupon ödemelerinden meydana gelmektedir. Kamu kesimi dengesi, bütçe, mahalli idareler, fonlar, sosyal güvenlik kuruluşları, döner sermayeli kuruluşlar ve KİT leri kapsamaktadır. GSMHG den kamu harcanabilir gelirinin çıkarılmasıyla da, özel harcanabilir gelir artık olarak elde edilmektedir. Kesimlerin harcanabilir gelirlerinden tüketimlerinin çıkartılmasıyla, kamu ve özel kesimin tasarruflarına ulaşılmaktadır. Kamu ve özel kesimin tasarruf açık veya fazlaları toplamı ise dış tasarruf (dış kaynak) miktarını vermektedir. Sp = Ypdi - Cp (8) Sg = Ygdi - Cg (9) Sf = ( Sp Ip ) + ( Sg Ig ) (10) Sp = Özel Tasarruflar Sg = Kamu Tasarrufu 2. Yatırım-Tasarruf Dengesine İlişkin Türkiye Uygulaması : Yatırım-Tasarruf Dengesinin temelini oluşturan GSYH ve GSYH nın harcama bileşenleri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hesaplanmakta ve kamuoyuna açıklanmaktadır. Yatırım-Tasarruf Dengesinin diğer temel bileşenini oluşturan ödemeler dengesi ise T.C.Merkez Bankası tarafından derlenmektedir. Kalkınma Bakanlığı (DPT) ise, bu iki temel veri kaynağının 3

5 yanısıra kamu kesimi hesaplarından da yararlanarak Ekonominin Genel Denge Tablosunu oluşturmaktadır. Ekonominin Genel Dengesi Tablosu aracılığıyla, Gayri Safi Milli Harcanabilir Gelir (GSMHG), kamu ve özel kesim harcanabilir gelirleri ile bu kesimlerin tasarrufları hesaplanmaktadır. Kalkınma Bakanlığı (DPT), GSMHG i hesaplamak için TÜİK tarafından yayınlanan GSYH verisi ile TCMB ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak Net Dış Alem Faktör Gelirleri (NFI) ile Net Dış Alem Cari Transferlerini (NKCT) kullanmaktadır 4. Faktör gelirleri; faiz gelirleri, yurtdışından kar transferleri, portföy gelirleri, yurtdışından elde edilen ücret gelirlerinden oluşmaktadır. Faktör giderleri ise; faiz giderleri, yurtdışına kar transferleri, portföy giderleri ve yurtdışına yapılan ücret ödemelerinden meydana gelmektedir. Ödemeler dengesinde cari transferler başlığı altında yer alan genel hükümet, işçi gelirleri ve diğer transfer gelirleri toplamı Net Dış Alem Cari Transferleri olarak kabul edilmektedir. Kalkınma Bakanlığı, ABD doları cinsinden elde edilen bu büyüklüklerin gelir ve giderlerine farklı ortalama dolar kuru değerleri kullanarak Türk lirasına çevirmekte ve GSMHG e (GSMHG=GSYH+NFI+NKTC) ulaşmaktadır. TÜİK yeni GSYH serisini, 1998 yılından itibaren açıklamaya başladığından, Kalkınma Bakanlığı (DPT) bu yeni seri ile tutarlı GSMHG ve tasarruf verilerini bu dönemden itibaren revize etmiş ve kamuoyuna açıklamıştır. Ayrıca Kalkınma Bakanlığı, TÜİK tarafından 1998 yılından itibaren kamuoyuna açıklanan Yeni GSYH Harcama serisini esas alarak dönemi için Uyumlaştırılmış Harcamalar Yoluyla GSYH serisini de oluşturmuştur 5. Bu çalışmada, Kalkınma Bakanlığı nın hazırladığı Uyumlaştırılmış Harcamalar Yoluyla GSYH serisi ile T.C.Merkez Bankası Ödemeler Dengesi tablosunda yer alan Net Dış Alem Faktör Gelirleri (NFI) ve Net Dış Alem Cari Transfer Gelirleri (NKCT) kalemlerinden yararlanarak, dönemi için GSMHG verileri elde edilmiştir (Bakınız Ek Tablo:1 ve 2) dönemi için kamu harcanabilir geliri ile kamu tüketim ve yatırım harcamalarına ilişkin veriler, Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan Kamu Kesimi Genel Dengesi tablosundan alınmış, özel kesime ilişkin veriler ise artık olarak bulunmuştur. TÜİK tarafından hazırlanan 1998 bazlı Yeni GSYH Harcama serisi ile Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan Ekonominin Genel Dengesi Tablosunda yer alan, özellikle, kamu tüketimi ve kamu sabit sermaye yatırımları arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır 6. Kalkınma Bakanlığı, TÜİK tarafından hesaplanan GSYH, mal ve hizmet ihracat ve ithalatını kullanmakta, ancak kamu kesimi gelir ve harcamalarına ilişkin veriler için kendi tahmin ve veri setini esas almakta, özel kesime ilişkin verileri ise artık olarak hesaplamaktadır dönemine ilişkin, GSMHG ve tasarruflara ilişkin Kalkınma Bakanlığı verileri ile kendi tahminlerimiz Ek Tablo:1 ve 2 de yer almaktadır. Kalkınma Bakanlığı, TÜİK GSYH harcama serisinde stok değişimi+istatistiki hata toplamını, Ekonominin Genel Denge Tablosunda stok değişimi olarak varsaymakta ve Kamu Kesimi Genel Denge Tablosunda hesap ettiği kamu stok değişimini kullanarak özel kesimin stok değişimi ve toplam yatırımlarını hesap etmektedir. Dönemler itibariyle, toplam yurtiçi tasarruflar ile kamu ve özel kesim tasarruflarının GSMHG e oranları incelendiğinde, toplam yurtiçi tasarruf oranı ile özel kesim tasarruf oranlarında ciddi bir düşüş olduğu gözlenmektedir (Bakınız Tablo:1 ve Grafik:1) ve dönemlerinde yüzde 23 civarında olan toplam yurtiçi tasarrufların GSMHG e oranı, döneminde yüzde 17 civarına, döneminde ise yüzde 15 civarına gerilemiştir. İlk üç dönemde, yüksek iç borç faiz ödemeleri nedeniyle, negatif olan kamu tasarrufları, iç borç faiz ödemelerinde sağlanan düşüş ve faiz dışı fazla etkisiyle pozitife 4 Gayri Safi Milli Harcanabilir Gelir tanım ve hesaplaması için bakınız; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 2010 Yılı Programı, sh.21-22, 1 Kasım T.C.Kalkınma Bakanlığı (DPT), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler ( ), Tablo:1-42, Şubat Bu konu hakkında bakınız; Zafer YÜKSELER, Yeni Milli Gelir Serisi ve Analizi, Türk Ekonomi Kurumu Tartışma Tebliği, 2008/11, 4

6 dönüşmüş ve döneminde kamu tasarruflarının GSMHG e oranı yüzde 2,1 e yükselmiştir. Tablo:1-Tasarruf ve Yatırımların GSMHG e Oranları (%) Kamu Tasarrufu -0,15-2,03-2,89 2,12 2.Kamu Yatırımı 4,35 4,84 4,02 4,10 3.Kamu (Tasarruf-Yatırım) Farkı -4,49-6,87-6,91-1,98 4.Özel Tasarruflar 23,27 24,91 19,97 13,01 5.Özel Yatırımlar 18,07 18,26 14,53 16,93 6.Özel (Tasarruf-Yatırım) Farkı ,65 5,44-3,92 7.Toplam Yurtiçi Tasarruflar (1+4) 23,12 22,89 17,08 15,13 8.Dış Tasarruflar (3+6) -0,70 0,22 1,47 5,90 9.Toplam Yatırımlar (2+5) 22,42 23,10 18,54 21,03 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız döneminde, toplam yurtiçi tasarruflarda, özel kesim tasarruflarındaki gerilemenin etkisiyle, genelde düşüş gözlenirken, toplam yatırımlar ekonominin büyüme dönemlerinde artış eğilimi, daralma dönemlerinde ise gerileme göstermiştir döneminde, ekonomide dış tasarruf kullanımı (cari işlemler dengesi açığı) sınırlı kalırken, döneminde dış tasarrufların (cari işlemler dengesi açığının) GSMHG e oranı yüzde 5,9 a yükselmiştir. Son dönemde, dış tasarruf kullanımındaki 4,43 puanlık artışın 1,95 puanı yurtiçi tasarruflardaki düşüşten, 2,49 puanı toplam yatırımlardaki yükselmeden kaynaklanmıştır. Bu dönemde, kamu tasarruflarında 5.01 puanlık yükselme meydana gelirken, özel tasarruflarda 6,96 puanlık gerileme meydana gelmiştir. Kamu ve özel kesimin tasarruf-yatırım farkları incelendiğinde, son dönemde önemli ölçüde yükselen dış tasarruf kullanımının (cari işlemler dengesi açığının) özel kesimin tasarruf açığı vermesinden kaynaklandığı görülmektedir Grafik:1-Toplam Yatırım ve Toplam Yurtiçi Tasarrufların GSMHG'e Oranı (%) Top.Yatırımlar T.Yurtiçi Tasarruf Grafik:2-Tasarruf-Yatırım Farkı/GSMHG Oranı (%) Kamu Özel döneminde, kamu yatırımlarının GSMHG e oranı, genelde düşüş eğiliminde olmuş, özel yatırımlar/gsmhg oranı ise dalgalı bir seyir izlemiştir. Özel yatırımlar/gsmhg oranı 1996 yılında yüzde 23,5 ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Bu dönemde, toplam yatırımların/gsmhg e oranı da dalgalı bir seyir izlemiş, bu oran en yüksek seviyesine yüzde 27,5 ile 1996 yılında ulaşmıştır (Bakınız Tablo:2). Kamu tasarrufları 2005 yılına kadar negatif değerler almıştır. Ancak, 2001 yılı sonrasında kamu harcanabilir gelirindeki artış ve kamu cari harcamalarının kontrol edilmesi sonucunda kamu tasarrufları negatif olmakla birlikte çok önemli bir iyileşme göstermiş ve döneminde (2009 yılı hariç) pozitif değerler almıştır. Özel tasarruf oranı, döneminde 5

7 özel yatırımlar gibi dalgalı bir seyir izlemiş ve yatırımların aksine 2001 yılı sonrasında belirgin bir düşüş eğilimine girmiştir döneminde, ortalama özel tasarruf/gsmhg oranı yüzde 24,2 iken, bu oran döneminde yüzde 14,3 e gerilemiştir. Bir ekonomide, kamu ve özel kesim tasarruf-yatırım farklarının toplamı dış tasarruflara dolayısıyla cari işlemler dengesine eşit olmaktadır dönemi boyunca kamu kesimi, 2006 yılı hariç, tasarruf açığı ile karşılaşmıştır. Özellikle, 1998 yılından itibaren kamunun tasarruf açığının/gsmhg e oranı önemli bir artış göstererek 2001 yılında yüzde 11,4 ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır krizi sonrasında uygulanan maliye politikalarının etkisiyle, kamu gelirlerinde artış, kamu harcamalarında daralma sağlanmış ve kamu kesiminin tasarruf açığı ciddi oranda azalış göstermiş ve döneminde GSMHG e oranı yüzde 2 civarına gerilemiştir. Tablo:2- Tasarruf ve Yatırımların GSMHG e Oranları (Yüzde, Cari Fiyatlarla) (1) Yurtiçi Tasarruflar Yatırım-Tasarruf Farkı Dış Toplam Yatırımlar Kamu Özel Toplam Kamu Özel Tasarruf(2) Kamu Özel ,69 22,24 22,93-4,95 6,04-1,09 5,64 16, ,58 23,41 22,83-5,63 6,14-0,51 5,06 17, ,67 23,71 23,04-6,12 4,34 1,78 5,45 19, ,13 23,00 22,87-2,86 6,38-3,52 2,73 16, ,05 23,97 23,92-2,90 3,07-0,17 2,85 20, ,11 27,83 26,72-5,10 4,32 0,78 3,99 23, ,76 24,51 25,27-4,18 4,23-0,05 4,94 20, ,38 25,51 24,14-6,52 8,46-1,94 5,14 17, ,97 24,96 19,98-9,93 10,48-0,56 4,95 14, ,43 21,75 18,33-8,62 5,77 2,85 5,19 15, ,21 25,85 18,64-11,35 14,29-2,93 4,15 11, ,90 23,69 18,79-9,86 10,44-0,58 4,97 13, ,20 19,91 15,70-7,94 5,37 2,56 3,73 14, ,97 17,13 16,16-4,21 0,38 3,83 3,24 16, ,83 13,26 16,08-1,17-3,28 4,46 4,00 16, ,20 12,51 16,71 0,51-6,40 5,88 3,69 18, ,40 13,20 15,60-1,55-4,41 5,96 3,95 17, ,72 15,23 16,95-2,58-2,76 5,34 4,30 17, ,85 14,20 13,35-5,31 3,23 2,08 4,46 10, ,56 12,06 13,62-2,53-3,85 6,38 4,08 15, ,71 10,84 14,55-0,43-9,32 9,75 4,14 20,16 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız. Not: Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir. (1) verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verilerdir verileri, Kalkınma Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan Uyumlaştırılmış GSYH Harcama serisinden yararlanarak tarafımızca hesaplanmıştır. (2)Dış tasarrufların pozitif işaretli olması dış kaynak kullanımını (cari işlemler dengesi açığını) göstermektedir. Özel kesim dönemi boyunca tasarruf fazlası vermiş ve kamu kesiminin tasarruf açığını önemli ölçüde finanse etmiştir. Ancak, 2001 yılı sonrasında kamu tasarruf açığı daralırken, özellikle döneminde özel kesim harcamalarındaki artış nedeniyle özel kesimin tasarruf fazlası hızla gerilemiş ve 2005 yılından itibaren özel kesim tasarruf açığı vermeye başlamıştır (Tablo:2) döneminde, ekonominin daraldığı yıllarda cari işlemler hesabı fazlası verilmiştir yılında kriz nedeniyle GSMHG in yüzde 2,9 u kadar fazla veren cari işlemler dengesi, ekonominin tekrar büyüme sürecine girmesiyle birlikte açık vermeye başlamıştır. Ancak, 2004 yılı sonrasında, ekonomide cari işlemler açığı yükselme eğilimine girmiş ve dış tasarruflara bağımlılık artmıştır. Ekonomide cari işlemler dengesini, kamu ve özel kesimin tasarruf-yatırım farkları, dolayısıyla bu kesimlerin gelir ve harcamaları arasındaki fark belirlemektedir. Cari işlemler dengesinin açık vermesinin nedeni, yurtiçi harcamaların gelire göre daha yüksek olmasıdır. Son yıllarda cari işlemler açığındaki artışın nedeni, kamu kesiminin sıkı maliye politikaları sonucunda tasarruf açığını daraltmasına karşın, özel kesimin borçlanmasını artırarak gelirine göre daha fazla harcama yapmasıdır. Son yıllarda ekonomideki büyüme özel kesim kaynaklı olmuş ve makina-teçhizat yatırımları ile dayanıklı tüketim mallarına yönelik özel kesim harcamalarındaki artış bu gelişmede etkili olmuştur. Ancak, bu harcamaların finansmanında 6

8 borçlanmanın ağırlık kazanması, önce özel kesimin tasarruf fazlasını azaltmış, döneminde ise özel kesimin de tasarruf açığı vermesine neden olmuştur döneminde özel kesimin yatırım-tasarruf dengesinde, dönemine göre, ciddi bir bozulma gözlenmiştir. Bu değişimin kaynakları incelediğinde, döneminde kamu harcanabilir gelirinin GSMHG e oranındaki artışın, özel harcanabilir gelirin GSMHG e oranını 5,92 puan azalttığı görülmektedir (Bakınız Tablo:3). Bu dönemde, kamu kesiminin dolaylı vergi gelirlerindeki artış ve iç borç faiz ödemelerindeki düşüş özel harcanabilir gelirin GSMHG e oranının azalmasına yol açmıştır. Kamu kesimi, döneminde harcanabilir gelirindeki artışa karşın, tüketim ve yatırım harcamalarını kontrol ederek tasarruflarını artırmış ve tasarruf açığını, bir önceki döneme göre, önemli ölçüde daraltmıştır. İncelenen dönemde, özel harcanabilir gelirin GSMHG e oranı gerilerken, özel kesim tasarruf eğilimini düşürerek tüketim ve yatırım harcamalarını artırmaya devam etmiş ve ciddi bir tasarruf açığı vermiştir. Özel kesim tüketim ve yatırım harcamalarının finansmanı için artan ölçüde iç ve dış borç kullanmaya başlamış ve sonuçta ekonomide dış tasarruf kullanımının (cari işlemler dengesi açığı) GSMHG e oranı, bir önceki döneme göre 4,43 puan artarak, döneminde yüzde 5,90 a yükselmiştir. Özel tüketim ve özel yatırımın özel harcanabilir gelire oranları incelendiğinde, özel tüketim eğilimindeki artışın özel yatırım-tasarruf dengesindeki bozulmada önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Tablo: 3 Kamu ve Özel Kesim (Tasarruf-Yatırım) Farkı ve Kaynakları (GSMHG e Oranlar, %) Değişim Kamu Harcanabilir Geliri 6,70 12,62 5,92 Kamu Tüketimi 9,59 10,50 0,91 Kamu Tasarrufu -2,89 2,12 5,01 Kamu Yatırımı 4,02 4,10 0,08 Kamu (Tasarruf-Yatırım) Farkı -6,91-1,98 4,93 Özel Harcanabilir Gelir 93,30 87,38-5,92 Özel Tüketim 73,33 74,37 1,04 Özel Tasarruf 19,97 13,01-6,96 Özel Yatırım 14,53 16,93 2,40 Özel (Tasarruf-Yatırım) Farkı 5,44-3,92-9,36 Dış Tasarruflar (1) 1,47 5,90 4,43 Hatırlatma Özel Tüketim/Özel Harcanabilir Gelir 78,60 85,11 6,51 Özel Yatırım/Özel Harcanabilir Gelir 15,57 19,37 3,80 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve kendi hesaplamalarımız. (1)Pozitif değer, cari işlemler dengesi açığını göstermektedir. 3. Yüksek Enflasyonun Kamu ve Özel Kesim Tasarruflarına Etkisi: 7 Yüksek enflasyonun yaşandığı ülkelerde enflasyon, kamu borçlarının reel değerini aşındırmaktadır. Bu durum, kamu borçları karşılığı ödenen faiz ödemelerinin bir kısmının ana para itfasına dönüşmesine neden olmaktadır. Özellikle 1994 krizi sonrasında, Ülkemizde yaşanan yüksek enflasyon ve yüksek nominal faiz oranları, kamu ve özel kesim tasarruf oranlarının hesaplanmasında sorunlar yaratmıştır. Bilindiği gibi, kamu harcanabilir geliri hesaplanırken, kamu kesiminin iç borç faiz ödemelerinin tümü cari transfer ödemesi olarak kabul edilmekte ve kamu harcanabilir gelirini düşürücü bir etki yaratmaktadır. Nitekim, yüksek enflasyon sonucu nominal iç borçlanma faiz oranları ve iç borç faiz ödemelerinin yükselmesi, geçmişte kamu harcanabilir geliri ve kamu tasarrufunda ciddi bir düşüşe neden olmuştur (Bakınız Grafik:3). 7 Bu konunun detaylı bir incelemesi için TÜRKAN, Ercan, Alternatif Kamu Açığı Tanımları: İşlevsel Kamu Açığı, ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt:24, Sayı: 4, 1997 ve RIJCKEGHEM, Caroline Van- ÜÇER, Murat, The Evaluation and Determinants of the Turkish Private Saving Rate: What Lessons for Policy, ERF, Research Paper No: 09-01, February başlıklı çalışmalara bakınız. 7

9 2003 yılı öncesinde, nominal iç borç faiz oranının yüksekliği yanısıra iç borçlanma vadesinin kısalığı da, yıl içi borçlanmadan kaynaklanan faiz ödemelerini önemli ölçüde artırmış ve sorunu daha da ağırlaştırmıştır (Bakınız Grafik:4). Nitekim, döneminde, iç borç faiz ödemelerinin yaklaşık yüzde 37 si yıl içi borçlanmadan kaynaklanmıştır 8. Nominal iç borç faiz ödemeleri, kamu kesimi dengesinde olumsuz etki yaratmasına karşın, özel harcanabilir gelir ve özel tasarruflarda artışa yol açmıştır. Ancak, iç borç faiz ödemelerinin önemli bir bölümünün anapara itfası şekline dönüşmesi nedeniyle, özel tasarruflarda gözlenen bu yükselişin gerçeği tam yansıtmadığı düşünülmektedir. Kamu ve özel kesim tasarruflarının daha gerçekçi hesaplanabilmesi için, iç borç faiz ödemelerinin reel bölümünün dikkate alınacak şekilde tasarruf hesaplarının düzeltilmesi gerekmektedir. Grafik:3-Kamu Harcanabilir Gelir ve İç Borç Faiz Ödemelerinin GSMHG'e Oranı (%) 1400 Grafik:4-İç Borçlanma Vade ve Faizi KHG/GSMHG İç Borç Faiz Öde.(T+B)/GSMHG Vade (Gün)(Sol Eksen) DİBS Bileşik Faizi (%) Faiz ödemelerine ilişkin enflasyon düzeltilmesi yapılmadığında, kamu harcanabilir geliri ve kamu tasarrufunun olduğundan daha düşük, özel tasarrufların ise daha yüksek hesaplanması söz konusu olmaktadır. Faiz ödemelerine ilişkin enflasyon düzeltmesi, iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel bölümünün belirlenmesine ve kamu ile özel kesim tasarruflarının daha gerçekçi bir şekilde hesaplanmasına imkan verecektir. Uygulamada iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel kısmının belirlenmesi oldukça karmaşık bir süreç oluşturmaktadır. Öncelikle, iç borç faiz ödemesiyle ilgili iç borç stoku, reel faiz oranı ve iç borç faiz ödemesinin yapıldığı dönemde geçerli olan enflasyon oranının bilinmesi gerekmektedir. Bu göstergelerin elde edilmesi ve hesaplanması oldukça zor olduğundan, genelde borç stoku ve reel faiz oranına ilişkin varsayımlar aracılığıyla, iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel kısmı tahmin edilmektedir 9. Geçmiş dönemlerde, Ülkemizde borçlanma vadelerinin oldukça kısa ve yıllar itibariyle değişken olması ve iç borç faiz ödemelerinin yıl içi ve bir önceki yıl borçlanmasından kaynaklanan yapısı, sorunu daha da ağırlaştırmaktadır. Bu çalışmada, iç borç faiz ödemelerinin nominal ve reel kısmının belirlenmesi için, ilk kez tarih ve 3946 sayılı Kanun la Gelir Vergisi Kanunu na eklenen indirim oranı uygulaması esas alınmıştır. İndirim oranı menkul kıymet sermaye iradı gelirlerinin (tahvil, bono, mevduat, repo vb. faiz gelirleri), vergiye tabi olmayacak bölümünün belirlenmesi için uygulamaya konulmuştur. Diğer bir ifadeyle, menkul kıymet gelirlerinin enflasyondan aşınan kısmının (nominal) belirlenmesi ve reel kısmının vergilendirilmesi esası getirilmiştir sayılı 8 TÜRKAN, Ercan, a.g.e. 9 BLEJER, Mario-CHEASTY, Adrienne, The Measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methodological Issues, Journal of Economic Literature Vol.XXIX (December 1991), pp

10 Kanun da indirim oranı, o yıl için tespit edilen yeniden değerleme oranının son oniki aylık dönemde 1 yıl vadeli Devlet tahvili için uygulanan ortalama faiz oranına bölünmesi suretiyle bulunur şeklinde tanımlanmıştır 10. Bu çalışmada, iç borç faiz ödemelerinin nominal (ana para itfası kabul edilen) ve reel kısmının belirlenmesi için indirim oranı hesaplanmaya çalışılmıştır. Enflasyon göstergesi olarak, yeniden değerleme oranı yerine yıllık ortalama TÜFE değişim oranı esas alınmıştır. Ayrıca, yıllık TÜFE ve yıllık bileşik faiz oranları yerine, bu göstergelerin 2 yıllık hareketli ortalamaları kullanılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi, iç borç faiz ödemeleri hem ilgili yıl içinde hem de bir önceki yıl yapılan borçlanmalardan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, indirim oranı hesaplanırken 2 yıllık hareketli ortalamalar kullanılmış ve kamu ve özel kesim tasarrufları aşağıdaki şekilde düzeltilmiştir; R = Rn + Rr Rn = R * (Pt / rt ) Adj.Ygdi = Ygdi + Rn Adj.Ypdi = Yhg Adj.Ygdi Adj. Sg = Adj.Ygdi - Cg Adj. Sp = Adj.Ypdi - Cp Sd = Adj.Sg + Adj.Sp R = İç Borç Faiz Ödemeleri-TL.(Avans ve Konsolide Borç Faizi Hariç) Rn = İç Borç Faiz Ödemelerinin Nominal Kısmı-TL. Rr = İç Borç Faiz Ödemelerinin Reel Kısmı-TL. Pt = t-dönemi Yıllık Ortalama TÜFE Değişimi- 2 Yıllık Hareketli Ortalama (%) rt = t-dönemi Yıllık Ortalama İhale Bileşik Faiz Oranı- 2 Yıllık Hareketli Ortalama (%) Adj.Ygdi = Nominal Faiz Ödemeleri ile Düzeltilmiş Kamu Harcanabilir Geliri-TL. Ygdi = Kamu Harcanabilir Geliri-TL. Adj.Ypdi = Nominal Faiz Ödemeleri ile Düzeltilmiş Özel Harcanabilir Gelir-TL. Yhg = Gayri Safi Harcanabilir Milli Gelir (GSHMG) Adj.Sg= Enflasyon Düzeltmesi Yapılmış Kamu Tasarrufu Cg= Kamu Tüketimi Adj.Sp= Enflasyon Düzeltmesi Yapılmış Özel Tasarruflar Sd= Yoplam Yurtiçi Tasarruf Yukarıda açıklanan şekilde, iç borç faiz ödemelerinin nominal kısmının ana para itfası olarak kabul edilmesi durumunda, kamu-özel harcanabilir gelir ile kamu-özel tasarruflarda karşılıklı bir değişim gözlenmektedir. Enflasyon düzeltmesinin etkisiyle, kamu harcanabilir geliri ve kamu tasarrufları artarken, aynı oranda özel harcanabilir gelir ve özel tasarruflarda düşüş yaşanmaktadır. Ancak, toplam yurtiçi tasarruflar ve dış tasarruflarda herhangi bir değişim söz konusu olmamaktadır (Bakınız Tablo:4). İncelenen dönemde enflasyon düzeltmesinin kamu ve özel tasarruflar üzerindeki belirgin etkisi, ile döneminde gözlenmektedir. Bu dönemde, nominal ve reel faiz oranlarındaki yükselme yanısıra borçlanma vadelerinin de kısa olması, iç borç faiz ödemelerinin GSYH ya oranını önemli ölçüde artırmıştır (Bakınız Grafik:3, Ek Tablo:3) döneminde enflasyon düzeltmesinin, kamu ve özel tasarruflar üzerine etkisi, bu iki döneme göre daha sınırlı kalmıştır. 10 İndirim oranı, 22 Temmuz 1998 tarih ve 4369 sayılı Kanun la yeniden düzenlenmiş ve o yıl için tespit edilen yeniden değerleme oranının, aynı dönemde Devlet tahvili ve Hazine bonosu ihalelerinde bileşik ortalama faiz oranına bölünmesi suretiyle bulunur olarak değiştirilmiştir. İndirim oranı fiilen hiç uygulanamamış ve tarih ve 5281 sayılı Kanun la yürürlükten kaldırılmıştır. 9

11 Tablo:4-Enflasyon Düzeltmesi Sonrası Tasarrufların GSMHG e Oranları (%) Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzelt. Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzelt. Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzelt. Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzelt. 1.Kamu Har.G. 8,21 10,58 6,60 12,22 6,70 13,91 12,62 15,15 2.Kamu Tasar. -0,15 2,22-2,03 3,59-2,89 4,31 2,12 4,65 3.Kamu(T-Y)Far. -4,49-2,12-6,87-1,25-6,91 0,30-1,98 0,55 4.Özel Har.Gel. 91,79 89,42 93,40 87,78 93,30 86,09 87,38 84,85 5.Özel Tasarruf. 23,27 20,90 24,91 19,30 19,97 12,76 13,01 10,48 6.Özel (T-Yat.)F ,83 6,65 1,04 5,44-1,77-3,92-6,44 7.T.Yurtiçi Tas. 23,12 23,12 22,89 22,89 17,08 17,08 15,13 15,13 8.Dış Tasarruf -0,70-0,70 0,22 0,22 1,47 1,47 5,90 5,90 Özel Tas./ÖHG 25,34 23,37 26,68 21,92 21,26 14,81 14,87 12,33 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız. İncelenen dönemlerde, enflasyon düzeltmesi sonrasında, özel tasarruf/gsmhg ve özel tasarruf/özel harcanabilir gelir oranları sistematik bir düşüş göstermektedir. Nitekim Kalkınma Bakanlığı serisine göre, özel tasarrufların GSMHG e oranı, sırasıyla, yüzde 23,27, yüzde 24,91, yüzde 19,97 ve yüzde 13,01 iken, enflasyon düzeltmesi sonrasında bu oranlar, sırasıyla, yüzde 20,90, yüzde 19,30, yüzde 12,76 ve yüzde 10,48 olmaktadır. Özel tasarruflardaki yetersizliğin, sadece son yılların değil, 2001 yılı sonrasının genel bir sorunu olduğu görülmektedir (Bakınız Grafik:5 ve 6). 30 Grafik:5-Özel Tasarruf/GSMHG Oranı (%) 30 Grafik:6-Özel Tasarruf/Özel Harcanabilir Gelir Oranı (%) Kalkınma Bakanlığı Enf.Düzeltmesi Kalkınma Bakanlığı Enf.Düzeltmesi II. YATIRIM-TASARRUF DENGESİ HESAPLARINA İLİŞKİN SORUNLAR: TÜİK, üretim ve harcama yöntemiyle GSYH büyüklüklerini hesaplamakta, ancak tasarruflara ilişkin herhangi bir hesaplama yapmamaktadır. Önceki bölümde de belirtildiği gibi, yurtiçi tasarruflar ve kamu ve özel kesimin tasarrufları Kalkınma Bakanlığı (DPT) tarafından hesaplanmaktadır. Kalkınma Bakanlığı, toplam yurtiçi tasarrufları hesaplamak için öncelikle T.C.Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak Gayri Safi Harcanabilir Milli Geliri (GSHMG) ve dış tasarrufları hesaplamakta, daha sonra kendi hesapladığı Kamu Kesimi Genel Dengesinden yararlanarak kamu ve özel kesim harcanabilir gelirleri ile tasarruflarını elde etmektedir. TÜİK tarafından kapsamlı bir Milli Muhasebe Sistemi oluşturulmadığından, yukarıdaki süreç çerçevesinde elde edilen tasarruf-yatırım dengesinde bazı sorunlar ve tutarsızlıklar sözkonusu olmaktadır. Tasarruf-Yatırım dengesi hesaplarına ilişkin sorunları şu şekilde özetleyebiliriz; 10

12 1. TÜİK ve Kalkınma Bakanlığı GSYH Harcama Bileşenleri Farklılık Göstermektedir: TÜİK GSYH harcama serisinde yer alan, kamu tüketim ve sabit sermaye yatırımları ile Kalkınma Bakanlığı nın Ekonominin Genel denge tablosunda yer alan büyüklükler arasında, özellikle tüketim açısından önemli bir farklılık bulunmaktadır. Kalkınma Bakanlığı serisinde yer alan kamu tüketimi büyüklüğü döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarını kapsamamaktadır. Kamu kesimi dengesi sınıflandırmasına göre, Genel ve Katma Bütçeli kuruluşların iktisadi işletmeleri olan döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımları, devletin nihai tüketim harcamalarına dahil edilmemekte, bu kuruluşlar Kamu İktisadi Teşebbüsleri gibi firma olarak varsayılmaktadır. TÜİK, eski GSYH serisinden farklı olarak, yeni GSYH serisinde döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarını devletin nihai tüketim harcamalarına dahil ederek, önemli bir farklılaşmaya neden olmuştur. Örneğin özel bir hastanenin mal ve hizmet alımları özel tüketime dahil edilmezken, kamu hastaneleri döner sermaye işletmelerinin mal ve hizmet alımları devletin nihai tüketim harcamaları içinde yer almaktadır. Kamu tüketimindeki farklılığa ek olarak, kamunun sabit sermaye yatırımlarında da sınırlı bir farklılık söz konusudur. Bu farklılaşmanın da kapsamlar arasındaki uyumsuzluk ve yatırım işçiliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Tasarruf ve yatırım dengesi açısından diğer bir sorunda, TÜİK GSYH harcama serisinde yer alan stok değişimi+istatistiki hatanın nasıl bir işleme tabi tutulacağından kaynaklanmaktadır. Yatırım ve tasarruf dengesi açısından, stok değişiminin ayrı olarak ele alınması önem taşımaktadır. Kalkınma Bakanlığı, TÜİK tarafından açıklanan stok değişimi+istatistiki hatanın tümünü stok değişimi olarak varsaymakta ve kamu kesimi dengesinden elde ettiği kamu stok değişimi kalemini bu değerden düşerek özel kesim stok değişimini ve özel kesim toplam yatırımlarını elde etmektedir. Grafik:7- Kamu Tüketim+Kamu SS.Yatırım Harcamalarının GSYH'ya Oranı (%) 76 Grafik:8- Özel Tüketim/GSYH Oranı (%) Kalkınma Bak. TÜİK Kalkınma Bak. TÜİK Kalkınma Bakanlığı veri setinde, kamu tüketimi+kamu sabit sermaye yatırımlarının GSYH ya oranının, TÜİK serisine göre son yıllarda 2 puandan daha yüksek olduğu görülmektedir (Bakınız Grafik:7). Bu durum, TÜİK serisine göre Kalkınma Bakanlığı serisinde kamu tasarruflarının daha yüksek, kamu tasarruf-yatırım açığının ise daha düşük olmasına yol açmaktadır. Kamu kesiminin aksine, TÜİK serisinde özel tüketimin GSYH ya oranı Kalkınma Bakanlığı serisinden daha düşüktür (Bakınız Grafik:8). Bu durum, Kalkınma Bakanlığı serisinde özel kesimin tasarruflarının daha düşük, özel kesim tasarruf-yatırım açığının ise daha yüksek hesaplanmasına neden olmaktadır. 2. TÜİK Dış Alem Hesabı ile GSYH Harcama Serisi Arasında Fark Bulunmaktadır: Dış alem hesapları, belirli bir dönemde bir ekonominin dış alemle arasındaki ekonomik ilişkileri göstermektedir. TÜİK, dış alem hesaplarını oluştururken, T.C. Merkez Bankası tarafından ABD doları cinsinden hazırlanan ödemeler dengesi istatistiklerini esas almaktadır. Ancak TÜİK, 11

13 dış alem hesaplarını hem ABD Doları cinsinden hem de Türk Lirası cinsinden hesaplamakta ve kamuoyuna açıklamaktadır. TÜİK, Türk lirasına çevirme işlemlerinde, aylar itibariyle ithalat ve ihracat ağırlıklı ortalama kur değerlerini kullanmaktadır. TÜİK, döneminde dış alem hesaplarını SNA (93) standardına göre, 2006 yılından itibaren ise ESA (95) standardına göre hazırlamaktadır 11. Grafik:9- Mal ve Hizmet Dış Ticareti Dengesi/GSYH (%) Tablo:5-TÜİK.: Mal ve Hizmet Dış Ticareti Dengesi (X-M) (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.) Dış Alem Hesabı GSYH Serisi ,0 812, ,3 161, ,7-4993, ,4 9910, ,3 5728, ,0-4745, , , , , , , , , , , , , , , , ,3 Kaynak: TÜİK Dış Alem Hes GSYH Serisi Bu çalışma açısından, TÜİK tarafından hazırlanan dış alem hesaplarından, Mal ve Hizmetlerin Dış İşlemler Hesabı ile Birincil Gelirlerin ve Cari transferlerin Dış İşlemler Hesabı önem taşımaktadır. Bu iki hesabın toplamı Cari Dış Dengeyi vermekte ve ödemeler dengesindeki Cari İşlemler Dengesine eşit olmaktadır. TÜİK tarafından yayınlanan yeni GSYH harcama serisinde yer alan, mal ve hizmet ihracat ve ithalatı verileri ile yine TÜİK tarafından açıklanan dış alem hesabındaki değerler arasında döneminde farklılaşma söz konusudur (Bakınız Ek Tablo:5). Özellikle, mal ve hizmetler dış ticaret dengesi incelendiğinde, farklılaşmanın döneminde önemli boyuta ulaştığı, takip eden yıllarda ise iki veri seti arasındaki uyumun arttığı görülmektedir (Bakınız Tablo:5 ve Grafik:9). Bu durum, her iki seriden hesaplanacak, dış tasarruf ve yurtiçi tasarruf düzeyinin farklılaşmasına yol açmaktadır. 3. TÜİK Dış Alem Hesabı ile Kalkınma Bakanlığı Dış Alem Hesabı Arasındaki Farklılık: Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK dış alem hesaplarının temel veri kaynağını, T.C. Merkez Bankası tarafından ABD Doları cinsinden hazırlanan ödemeler dengesi oluşturmaktadır. Her iki kurumun, dönemi dış alem hesapları incelendiğinde bazı yıllarda önemli farklılıklar olduğu görülmektedir (Bakınız Tablo:6 ve Ek Tablo: 7). Ancak her iki kurum arasındaki belirgin farklılık TL. Cinsinden dış alem hesaplarında gözlenmektedir. Kalkınma Bakanlığı, yıllık bazda mal ve hizmet ihracat ve ithalatına farklı kur uygulamaktadır. Dış alem faktör gelirleri ile karşılıksız transfer gelirlerini Türk lirasına çevirirken, ithalatın finansmanında kullanıldığı gerekçesiyle, mal ve hizmet ithalatı için uyguladığı döviz kurunu kullanmaktadır. Dış alem faktör giderleri ve karşılıksız transfer giderleri için de, mal ve hizmet ihracatı için kullandığı kuru esas almaktadır. TÜİK ise, Türk lirasına çevirme işlemlerinde, aylar itibariyle ithalat ve ihracat ağırlıklı ortalama kur değerlerini kullanmaktadır. Bu durum, özellikle her iki kurumun Türk lirası cinsinden hesapladığı cari işlemler dengesi büyüklüğünün farklılaşmasına neden olmaktadır (Bakınız Ek Tablo:8 ve Grafik:10). Kalkınma Bakanlığı nın, cari 11 TÜİK tarafından dış alem hesaplarına ilişkin yayınlanan Veri: Kapsam, Dönem ve Zamanlılık açıklama notu. Ulusal Hesaplar-Dış alem Hesapları, 12

14 işlemler dengesinin ana bileşenleri için farklı döviz kuru uygulaması, bazı yıllarda ABD doları cinsinden açık veren cari işlemler dengesinin, Türk lirası cinsinden fazla vermesine de yol açmaktadır. Bu durum, 1992, 1995, 1997, 1999 ve 2002 yıllarında gözlenmektedir (Bakınız Ek Tablo: 7 ve 8). Tablo:6-Cari İşlemler Dengesi (Milyon Dolar) Kalkınma Bakanlığı TÜİK Kaynak: TCMB, Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK Grafik:10- Cari İşlemler Dengesi/GSYH (Yüzde, Milyon TL.) Kalkınma Bak TÜİK ABD doları ve Türk lirası cinsinden dış alem hesaplarındaki bu uyumsuzluk, dış tasarrufların ve toplam yurtiçi tasarrufların gerçek boyutunun görülmesini engellemektedir. Ayrıca, net dış alem faktör gelirleri ve net karşılıksız cari transfer gelirlerinin Türk lirası karşılıklarının farklılaşması, her iki kurum verilerinden yararlanarak hesaplanan GSMHG büyüklüğünün farklılaşmasını da beraberinde getirmektedir. 4. Hanehalkı Tüketim, Kullanılabilir Gelir ve Tasarruf Oranlarına İlişkin Sorunlar: Türkiye istatistik Kurumu (TÜİK), döneminde Hanehalkı Bütçe Anketleri ile hanehalkı tüketimi ve hanehalkı kullanılabilir geliri ile gelir dağılımı hakkındaki bilgileri kamuoyuna açıklamaktadır yılı sonrasında da hanehalkı tüketim harcamaları, Hanehalkı Bütçe Anketleri aracılığıyla açıklanmaya devam edilirken, gelir dağılımı ve kullanılabilir gelir hakkındaki bilgiler Gelir ve Yaşam Koşulları Anketleri ile kamuoyuna açıklanmaya başlanmıştır. Hanehalkı bütçe anketlerinden farklı olarak, Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinde gelir bilgilerinin referans dönemi bir önceki takvim yılı olarak belirlenmiştir. Bu nedenle, Gelir ve Yaşam Koşulları Anketi 2007 yılı uygulamasındaki gelir bilgileri 2006 yılına, 2011 uygulamasındaki gelir bilgileri ise 2010 yılına aittir. Bu değişiklik yanısıra, 2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmaya başlanmış ve önceki serilerde kullanılan hanehalkı sayılarında farklılaşma ortaya çıkmıştır. Aşağıdaki tabloda yer alan ortalama aylık hanehalkı tüketim harcamaları Hanehalkı Bütçe Araştırması Anketleri nden, ortalama yıllık hanehalkı kullanılabilir geliri ise, döneminde hanehalkı bütçe araştırmasına dayanılarak TÜİK tarafından açıklanan Gelir Dağılımı Sonuçları ndan alınmıştır. TÜİK, 2006 yılı ve sonrasında hanehalkı bütçe araştırmasına dayalı Gelir Dağılımı Sonuçları nı yayınlamayı durdurmuştur yılından itibaren, Türkiye de gelirin hanehalkları ve fertler arasındaki dağılımını ortaya koymak, yaşam koşulları ve yoksulluğu belirlemek için Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması yayınlanmaya başlanmıştır. Bu nedenle, dönemi kullanılabilir gelir verileri, TÜİK in bu yeni araştırması olan Gelir ve Yaşam Koşulları Anketi nden elde edilmiş ve yıllık kullanılabilir gelir verileri gelir referans 13

15 dönemleri dikkate alınarak tabloya işlenmiştir. Bu iki temel veri setinden yararlanılarak, ortalama yıllık hanehalkı tasarrufu ve hanehalkı ortalama tasarruf oranları hesaplanmıştır (Bakınız Tablo:7). Tablo:7- Hanehalkı Tüketim, Kullanılabilir Gelir ve Tasarrufları (1) Ort.Hanehalkı Tüketimi Ort.Yıllık Hanehalkı Ort.Yıllık Hanehalkı Hanehalkı Tasarruf Hanehalkı Tüketimi/ Hanehalkı Kul.Geliri/ Hanehalkı Tasarrufu/ Aylık (TL.) Yıllık (TL.) Kul.Geliri (TL.) Tasarrufu (TL.) Oranı (%) Özel Tük (%) Özel H.Gel. (%) Özel Tas. (%) ,13 48,84 43,70 28, ,76 44,44 42,64 35, ,62 44,29 43,19 38, ,31 47,74 46,79 41, ,92 46,97 51,43 77, (2) ,31 45,55 45,69 46, ,36 50,53 45,61 22, ,19 52,56 48,16 24, ,15 50,66 48,06 31, ,14 Kaynak: TÜİK, Kalkınma Bakanlığı ve Kendi Hesaplamalarımız. (1) döneminde hanehalkı tüketim harcamaları Hanehalkı Bütçe Araştırması Anketlerinden alınmıştır. Hanehalkı kullanılabilir gelir verileri ise, döneminde Hanehalkı Bütçe Araştırması Anketlerinden, döneminde Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinden alınmıştır. Gelir ve Yaşam Koşulları Anketlerinde, gelir referans dönemleri bir önceki takvim yılıdır. Yukarıdaki tablo gelir referans dönemlerine göre hazırlanmıştır. (2)2007 yılından itibaren yeni nüfus projeksiyonları kullanılmıştır. Bu durumun, dönemi ile dönemi Hanehalkı Tüketimi/Özel Tüketim ve Hanehalkı Kullanılabilir Geliri/Özel Harcanabilir Gelir oranları karşılaştırılırken dikkate alınması gerekmektedir dönemi için hesaplanan ortalama hanehalkı tasarruf oranları, çeşitli çalışmalarda yer alan hanehalkı tasarruf oranları ile, genelde, tutarlılık göstermektedir 12,13,14. Ancak, döneminde bu çalışmada hesaplanan ortalama hanehalkı tasarruf oranı ile Dünya Bankası ve T.C. Merkez Bankası yayınlarında yer alan ve Türkiye İstatistik Kurumun dan temin edilen tasarruf oranları arasında, özellikle 2006 yılında, önemli bir farklılık gözlenmektedir. TÜİK in kaynak gösterildiği her iki çalışmada 2006 yılında yüzde 10,3 olarak verilen ortalama hanehalkı tasarruf oranı, TÜİK in kamuoyuna açık verilerinin kullanıldığı bu çalışmada yüzde 21,9 olarak hesaplanmıştır yılında tasarruf oranındaki bu hızlı yükselmenin ve farklılığın nedeninin, TÜİK in kamuoyuna açıkladığı veri setindeki tutarsızlıktan kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu nedenle TÜİK in öncelikle, dönemine ilişkin hanehalkı tasarrufları ve tasarruf oranları konusunda tutarlı veri setini kamuoyuna açıklaması gerekmektedir. Anketlerden elde edilen ortalama hanehalkı tasarruf oranı ile Kalkınma Bakanlığı tarafından hesaplanan özel tasarruflar/özel harcanabilir gelir oranı karşılaştırıldığında, her iki oranda da son yıllarda düşüş olduğu gözlenmektedir (Bakınız Grafik:11). Hanehalkı kullanılabilir gelirinin özel harcanabilir gelire oranı ile hanehalkı tüketiminin özel tüketime oranı incelendiğinde de, 2006 yılında hanehalkı tasarruf oranındaki aşırı yükselişin kaynağının, hanehalkı kullanılabilir geliri olduğu anlaşılmaktadır (Bakınız Grafik:12). Özel tasarruflar açısından hanehalkı tasarrufları yanısıra firmaların karlılık ve tasarruf imkanları da temel bir unsuru oluşturmaktadır. Firma tasarrufları konusunda doğrudan veri temin etme imkanı bulunmamaktadır. Ancak, firma karları veya firmaların yarattıkları katma değerlere ilişkin veriler kullanılarak, firmaların tasarruf eğilimleri ve yatırılabilir fon yaratma kapasitelerindeki gelişmeleri incelemek söz konusu olmaktadır. 12 Dünya Bankası, Yüksek Büyümenin Sürdürülebilirliği: Yurtiçi Tasarrufların Rolü, Türkiye Ülke Ekonomik Raporu Sunumu, Temmuz T.C.Merkez Bankası, Finansal İstikrar Raporu, Mayıs YÜKSELER Zafer, TÜRKAN Ercan, Türkiye de Hanehalkı: İşgücü, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Açısından Analizi, TÜSİAD, TCMB, EAF Ortak Yayını, sh.70-71, Mart

16 Grafik:11-Ortalama Hanehalkı Tasarruf Oranı ve Özel Tasarruf/Özel Harcanabilir Gelir Oranı (%) Grafik:12- Hanehalkı Tüketimi/Özel Tüketim ve HH.Kullanılabilir Geliri/Özel Harcanabilir Gelir Oranı(%) Ort.HH.Tasarruf Or.(%) Özel Tas./ÖHG (%) HH.Kul.Geliri/ÖHG (%) HH.Tüketimi/Özel Tük.(%) 2002 yılından itibaren TÜİK, sanayi ve hizmetler sektöründe faaliyet gösteren girişimlere ilişkin temel verileri anket uygulaması ile derlemektedir. Bu çerçevede, TÜİK döneminde Yapısal İş İstatistikleri, döneminde ise Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri sonuçlarını kamuoyuna açıklamıştır. Bu veri setinde, sektörler itibariyle girişim sayıları, çalışan sayısı, üretim ve ciro değerleri, dışarıdan satın alınan mal ve hizmetler, yatırımlar ve faktör maliyetleri ile katma değer bilgileri yer almaktadır. Bu anketlerde yer alan Faktör Maliyeti ile Katma Değer verisi, işletme faaliyetlerinden elde edilen gayri safi geliri, diğer bir ifade ile işletme artığını göstermektedir. Faktör maliyeti ile katma değerin GSYH ve özel harcanabilir gelire oranları incelendiğinde, firmaların işletme artığının dönem boyunca azalmakla birlikte son yıllarda genelde sabit kaldığı görülmektedir (Bakınız Grafik: 13-14). 41 Grafik:13-Faktör Maliyetleriyle Katma Değerin GSYH ve Özel Harcanabilir Gelire Oranı (%) Grafik:14-Hanehalkı Tasarrufu ve Faktör Maliyetleriyle Katma Değerin Özel Harcanabilir Gelire Oranı (%) Fak.Mal.KD/GSYH Fak.Mal.KD/ÖHG HH.Tasarrufu/ÖHG Fak.Mal.KD/ÖHG III. SONUÇ VE ÖNERİLER: Son yıllarda toplam yurtiçi tasarruflarda ve özel tasarruf oranlarında belirgin bir düşüş gözlenmektedir. Bu durum, yatırımların finansmanında dış tasarruf kullanımını, diğer bir ifade ile cari işlemler dengesi açığı verilmesini, artan bir zorunluluk haline getirmiştir. Hızlı büyüme dönemlerinde cari işlemler dengesi açığındaki yükselişin yarattığı riskler, yatırımların finansmanında yurtiçi tasarrufların önemini ve tasarrufların artırılmasına yönelik politikaları ön plana çıkarmıştır. Bu çalışmada, son yıllarda gerek yurtiçi gerek özel tasarruf oranlarında gözlenen düşüş, düşüşün nedenleri ve tasarrufların artırılmasına yönelik politika önerileri ele alınmamıştır. 15

17 Ancak, iç ve dış ekonomi çevreleri tarafından sıkça kullanılan yurtiçi ve özel tasarruf oranlarına ilişkin veriler incelenmiştir. Bu çerçevede, Türkiye de yatırım-tasarruf dengesi ve kesimler itibariyle tasarrufların hesaplanması konusundaki mevcut uygulama değerlendirilmiş ve karşılaşılan sorunlar ele alınmıştır. Yatırım-tasarruf dengesi hesaplarına ilişkin sorunların giderilmesine yönelik önerileri şu şekilde sıralayabiliriz; 1. Mevcut GSYH harcama serisi gözden geçirilerek Kalkınma Bakanlığı ve Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) arasındaki farklılıklar giderilmelidir. Bu çerçevede, özellikle Yeni GSYH Harcama Serisi oluşturulurken TÜİK tarafından kamu tüketimi kapsamına alınan döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet alımlarının yeniden değerlendirilerek, kamu tüketimi kapsamından çıkartılması gerektiğine inanılmaktadır. 2. Kalkınma Bakanlığı yurtiçi tasarrufların hesaplanmasına temel oluşturan Ekonominin Genel Denge Tablosu nu hazırlarken, GSYH harcama serisinde stok değişimi+istatistiki hata olarak verilen büyüklüğün tamamını stok değişimi olarak varsaymaktadır. Yatırım-tasarruf dengesi ve kesimler itibariyle tasarrufların daha gerçekçi hesaplanabilmesi için, GSYH harcama serisinde stok değişiminin ayrı bir kalem olarak tahmin edilmesi gerekmektedir. TÜİK son yıllarda, sanayi, inşaat ve hizmetler sektörüne yönelik veri toplama kapasitesini önemli ölçüde artırmış ve bu sektörlerin üretim, ciro ve sipariş endekslerini oluşturmuştur. Ayrıca, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri ile alt sektörler itibariyle stok değişimi verilerini de derlemektedir. Bu çerçevede, TÜİK in üçer aylık dönemler itibariyle stok değişimi tahminleri ile istatistiki hata kalemlerini ayrı olarak açıklaması, tasarrufların sağlıklı hesaplanması açısından gerekli görülmektedir. 3. TÜİK, T.C. Merkez Bankası ödemeler dengesi verilerinden yararlanarak, yıllık olarak Dış Alem Hesapları nı oluşturmaktadır. Ödemeler dengesi verileri aylık olarak açıklandığından, TÜİK in öncelikle dış alem hesaplarını da aylık olarak oluşturması gerekmektedir. Dış alem verilerinin aylık olarak hesaplanması ile birlikte TÜİK in üçer aylık dönemler itibariyle açıkladığı GSYH yanısıra, GSMH ve GSMHG verilerini de elde etme imkanı ortaya çıkacaktır. Böylece, üçer aylık dönemler itibariyle yurtiçi tasarruflara ilişkin bilgilere sahip olunurken, dış alem hesapları konusunda TÜİK in kendi hesapları ve Kalkınma Bakanlığı hesapları arasındaki uyumsuzluk ta giderilecektir. 4. TÜİK, üretim ve harcama yöntemi ile GSYH tahminlerini oluştururken kamu kesimi ile ilgili tüketim, sabit sermaye yatırımı, sübvansiyonlar ve dolaylı vergilere ilişkin verileri de kullanmaktadır. Ancak, kamu kesimi hesaplarına ilişkin kapsamlı bir Devlet Hesapları Sistemi oluşturulmamaktadır. Kesimler itibariyle kullanılabilir gelir ve tasarrufların hesaplanması açısından Devlet Hesapları Sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Kalkınma Bakanlığı, kamu kesimine ilişkin verileri yıllık bazda derlemekte ve Kamu Kesimi Genel Dengesi Tablosu aracılığıyla yıllık programlarda açıklamaktadır. Kamu kesimi dengesi, kamu ve özel kesim harcanabilir gelir ve tasarruflarının hesaplanmasına imkan vermektedir. Ancak, kamu kesimi dengesinin yıllık bazda hazırlanması ve kamu tüketim ve yatırım harcamalarına ilişkin verileri ile TÜİK verileri arasındaki uyumsuzluk, harcanabilir gelir ve tasarruf verilerinin sağlıklı bir şekilde kısa dönemler itibariyle izlenmesine imkan vermemektedir. Son yıllarda kamu mali sistemi verilerinin kapsam ve çeşitliliğinde önemli bir gelişme söz konusudur. Maliye Bakanlığı, Genel Yönetim Mali İstatistikleri kapsamında merkezi yönetim bütçe verilerini aylık, sosyal güvenlik kurumu ve mahalli idarelere ilişkin bilgileri ise üçer aylık dönemler itibariyle toplamakta ve kamuoyuna açıklamaktadır. TÜİK in Maliye Bakanlığı ve Kalkınma Bakanlığı ile işbirliği yapması ve Genel Yönetim Mali İstatistiklerini kullanarak üçer aylık dönemler itibariyle Devlet Hesapları Sistemini oluşturması gerekli görülmektedir. 5. Devlet hesapları sisteminin oluşturulması, kesimler itibariyle harcanabilir gelir ve tasarrufların hesaplanmasını sağlarken, Gelir Yöntemi ile GSYH hesaplanmasına da imkan verecektir. Böylece, TÜİK tarafından çeşitli anketlerle elde edilen hanehalkı tüketim ve kullanılabilir gelir verilerinin daha sağlıklı değerlendirilmesi ve milli muhasebe verilerinin tutarlığının artırılması da sağlanmış olacaktır. 16

18 6. Turizm gelir ve giderlerinde TÜİK tarafından yapılan revize, mal ve hizmet ihracat ve ithalatı yanısıra cari işlemler dengesi açığını da etkilemektedir. Bu nedenle, GSYH harcama serisi ile iç ve dış tasarruf miktar ve oranlarının da revize edilmesi ihtiyacı bulunmaktadır. Turizm istatistiklerindeki revizyonun yanısıra, son yıllarda gittikçe artış gösteren parasal olmayan altın dış ticaretinin, özellikle külçe altın ihracatı ile yastık altı altınların ekonomiye kazandırılmasına yönelik uygulamaların, yurtiçi tasarruflara etkisinin kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. Özellikle, kıymetli maden depo hesaplarının açılmasına imkan tanınması, bankaların altın günleri düzenlemeleri, bankamatiklerden altın satılması ve T.C. Merkez Bankası nın zorunlu karşılıkların bir bölümünün altın olarak tutulması imkanını getirmesi gibi uygulamalar, parasal olmayan altının parasal hale gelmesine yol açmaktadır. Bu uygulamaların, yatırım-tasarruf dengesine olası etkilerinin değerlendirilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak, 2000 li yıllarda yurtiçi tasarruflarda gözlenen azalış ve cari işlemler dengesi açığındaki yükselişin nedenlerini kapsamlı bir şekilde analiz edebilmek için kesimler itibariyle harcanabilir gelir ve yatırım-tasarruf dengesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bilindiği gibi, cari işlemler dengesi açığının temel nedeni, harcamaların gelirden yüksek olmasıdır. Kamu ve özel kesimin tasarruf-yatırım farkları toplamı dış tasarruflara, diğer bir ifadeyle cari işlemler dengesine eşit olduğundan, cari işlemler dengesindeki gelişmelerin tutarlı bir şekilde değerlendirilebilmesi için kapsamlı bir milli muhasebe sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Bu nedenle Türkiye İstatistik Kurumu nun, Kalkınma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve T.C. Merkez Bankası ile işbirliği yaparak, öncelikle mevcut GSYH harcama serisini yeniden gözden geçirmesi ve bütüncül bir milli muhasebe sistemi oluşturması gerektiğine inanılmaktadır. KAYNAKLAR: 1. BLEJER, Mario-CHEASTY, Adrienne. The Measurement of Fiscal Deficits: Analytical and Methodological Issues, Journal of Economic Literature, Vol.XXIX, December Dünya Bankası, Yüksek Büyümenin Sürdürülebilirliği: Yurtiçi Tasarrufların Rolü, Türkiye Ülke Ekonomik Raporu Sunumu, Temmuz RIJKEGHEM, Caroline Van-ÜÇER, Murat, The Evaluation and Determinants of the Private Saving Rate: What Lessons for Policy, ERF, Research Paper, No:09-01, February T.C. Kalkınma Bakanlığı (DPT), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler ( ), Şubat 2012, 5. T.C. Kalkınma Bakanlığı (DPT), 2010 Yılı Programı, 1 Kasım T.C. Merkez Bankası, Finansal İstikrar Raporu, Mayıs 2012, 7. T.C. Merkez Bankası, Ödemeler Dengesi İstatistikleri, 8. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Hanehalkı Bütçe Araştırması, Gelir Dağılımı Basın Bültenleri Hanehalkı Bütçe Araştırması, Hanehalkı Tüketim Harcamaları Basın bültenleri Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Basın Bültenleri Dış Alem Hesapları İstatistikleri Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İstatistikleri Yapısal İş İstatistikleri Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri 9. TÜRKAN, Ercan, Alternatif Kamu Açığı Tanımları: İşlevsel Kamu Açığı, ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt: 24, sayı: 4, YÜKSELER, Zafer, Makroekonomik Hesaplar ve Ödemeler Dengesi, DPT, YPKD Çalışma Raporu, Haziran 1998, YÜKSELER, Zafer, Yeni Milli Gelir Serisi ve Analizi, Türk Ekonomi Kurumu, Tartışma Tebliği, 2008/11, YÜKSELER, Zafer-TÜRKAN, Ercan, Türkiye de Hanehalkı: İşgücü, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Açısından Analizi, TÜSİAD-TCMB-EAF Ortak Yayını, Mart

19 EK TABLOLAR Ek Tablo:1- GSMHG, Kamu ve Özel Harcanabilir Gelir (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.) (1) GSYH NFI NKCT GSMHG Kamu Har.Geliri Kamu Tüketimi Özel Har.Gelir Özel Tüketim ,0-12,8 21,2 855,4 76,9 71,0 778,5 588, ,8-20,7 27, ,3 126,1 134, , , ,1-34,6 40, ,0 227,0 244, , , ,1-112,7 87, ,2 408,3 414, , , ,6-165,3 201, ,8 745,4 750, , , ,0-245,0 336, , , , , , ,0-507,3 692, , , , , , ,1-872, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız. (1) verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verileridir verileri, Kalkınma Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan Uyumlaştırılmış GSYH Harcama serisi ve Kamu Kesimi Genel Dengesinden yararlanarak tarafımızca hesaplanmıştır. Ek Tablo:2- Tasarruf ve Yatırımlar (Cari Fiyatlarla, Milyon TL.) (1) Kamu Tasarrufu Kamu Yatırımı Kamu (T-Y) Farkı Özel Tasarruf Özel Yatırım Özel (T-Y) Farkı Top.Yurtiçi Tasarruflar Dış Tasarruf ,9 48,3-42,4 190,3 138,6 51,7 196,2-9, ,5 74,6-83,2 345,5 254,9 90,6 337,0-7, ,8 145,5-163,4 633,1 517,2 115,9 615,3 47, ,5 141,4-147, ,2 860,1 330, ,7-182, ,2 298,6-303, , ,7 321, ,3-17, ,0 796, , , ,9 861, ,8 155, , , , , , , ,3-18, , , , , , , , , , , , , , , ,3-584, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız. Not: Yuvarlamalar nedeniyle toplamlar tutmayabilir. (1) verileri Kalkınma Bakanlığı tarafından kamuoyuna açıklanan verileridir verileri, Kalkınma Bakanlığı (DPT) tarafından açıklanan Uyumlaştırılmış GSYH Harcama serisi ve Kamu Kesimi Genel Dengesinden yararlanarak tarafımızca hesaplanmıştır. 18

20 Ek Tablo : 3- Enflasyon, Faiz Oranı, Özel Tasarrufların GSMHG ve Özel Harcanabilir Gelire Oranları (Cari Fiy., %) Kalkınma Bakanlığı Enflasyon Düzeltmesi İç Borç Faiz Ödemesi(1) TÜFE Yıl.Ort.(%) İhale Bil.Faizi (%) Özel Tas./ GSMHG Özel Tas. Oranı (2) Özel Tas./ GSMHG Özel Tas. Oranı (2) ,3 54, ,2 66,0 80,5 22,24 24,44 20,58 23, ,9 70,1 87,7 23,41 25,59 21,71 24, ,9 66,1 87,6 23,71 25,92 21,27 23, ,5 106,3 164,4 23,00 24,97 20,00 22, ,2 89,1 121,9 23,97 25,80 20,92 23, ,8 80,4 135,2 27,83 29,70 23,48 26, ,1 85,7 127,2 24,51 26,90 21,32 24, ,3 84,6 122,5 25,51 27,43 20,09 22, ,4 64,9 109,5 24,96 26,26 18,88 21, ,9 54,9 38,0 21,75 23,10 12,70 14, ,2 54,4 96,2 25,85 26,53 11,95 14, ,5 45,0 63,8 23,69 24,97 15,90 18, ,0 25,3 45,0 19,91 21,09 12,32 14, ,9 8,6 25,7 17,13 18,69 12,79 14, ,6 8,2 16,9 13,26 15,05 10,85 12, ,7 9,6 18,2 12,51 14,51 9,90 11, ,7 8,8 18,8 13,20 15,06 10,74 12, ,5 10,4 19,3 15,23 17,27 12,85 14, ,0 6,3 12,7 14,20 15,87 11,61 13, ,4 8,6 8,5 12,06 13,81 9,35 11, ,0 6,5 8,7 10,84 12,69 8,45 10,18 Dönem Ort. GSYH (%si) ,17 78,8 106,2 23,27 25,34 20,90 23, ,06 73,7 102,9 24,91 26,68 19,30 21, ,17 26,9 46,9 19,97 21,26 12,76 14, ,36 8,4 14,3 13,01 14,87 10,48 12,33 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TÜİK, Kalkınma Bakanlığı (DPT) ve kendi hesaplamalarımız. (1)Milyon TL. Avans ve konsolide borç faizi ödemeleri hariçtir. (2) Özel Tasarrufların Özel Harcanabilir Gelire Oranıdır. Ek Tablo : 4- Yatırım ve Tasarrufların GSMHG e Oranları (Cari Fiyatlarla, %) Kalkınma Bakanlığı(DPT) TÜİK (*) Toplam Yatırım Sabit Ser.Yat. Dış Tasarruf Yurtiçi Tasasrruflar Toplam Yatırım Sabit Ser.Yat. Dış Tasarruf Yurtiçi Tasasrruflar ,8 20,5-1,1 22,9 21,8 20,5-0,1 21, ,3 20,3-0,5 22,8 22,6 20,6 0,5 22, ,8 23,7 1,8 23,0 25,0 23,8 2,5 22, ,4 21,8-3,5 22,9 19,4 21,8-2,2 21, ,7 22,2-0,2 23,9 23,8 22,2 1,1 22, ,5 24,1 0,8 26,7 27,1 23,7 0,9 26, ,2 25,2 0,0 25,3 24,9 24,9 0,7 24, ,2 22,9-1,9 24,1 22,0 22,7-0,4 22, ,4 19,2-0,6 20,0 19,0 18,8-0,5 18, ,2 20,8 2,8 18,3 20,7 20,3 3,7 17, ,7 16,6-2,9 18,6 15,2 16,1-2,0 17, ,2 17,3-0,6 18,8 17,8 16,9 0,6 17, ,3 17,7 2,6 15,7 17,9 17,3 2,9 15, ,0 21,0 3,8 16,2 19,6 20,6 4,0 15, ,5 21,6 4,5 16,1 20,2 21,2 4,6 15, ,6 22,8 5,9 16,7 22,3 22,5 6,1 16, ,6 21,9 6,0 15,6 21,2 21,6 6,0 15, ,3 20,4 5,3 16,9 22,0 20,1 5,5 16, ,4 17,4 2,1 13,3 15,1 17,0 2,2 12, ,0 19,4 6,4 13,6 19,7 19,1 6,4 13, ,3 22,3 9,7 14,6 24,0 22,0 9,9 14,1 Dönem Orta ,4 21,7-0,7 23,1 22,5 21,8 0,4 22, ,1 22,5 0,2 22,9 22,8 22,1 1,1 21, ,5 18,8 1,5 17,1 18,1 18,4 2,0 16, ,0 20,7 5,9 15,1 20,7 20,4 6,0 14,7 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı (DPT), TÜİK ve kendi hesaplamalarımız. (*) Dış tasarruflar için, TÜİK-Dış Alem Hesabındaki veriler kullanılmıştır. 19