Türkiye 3.Tarla Bitkileri Kongresi, 1: , Kasım 1999, Adana

Transkript

1 Türkiye 3.Tarla Bitkileri Kongresi, 1: , Kasım 1999, Adana DİYARBAKIR SULU KOŞULLARINDA BAZI ÖN BİTKİLERİN İKİNCİ ÜRÜN MISIRDA VERİM VE BAZI TARIMSAL KARAKTERLERE ETKİSİ Effects On Yield And Agricultural Characteristics At Second Crop Maize Of Some Previous Crops Under Diyarbakır Irrigated Conditions Hasan KILIÇ 1) Ġsmail GÜL 2) Harun BAYTEKİN 3) 1 Güneydoğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü, Diyarbakır. 2 Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Diyarbakır Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Çanakkale. ÖZET Bu araģtırma, Diyarbakır sulu Ģartlarında II. Ürün olarak yetiģtirilen tane mısır için uygun ön bitkilerin tespiti ile bu ön bitkilerin mısırda tarımsal karakterlere etkisini incelemek amacıyla, Güneydoğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü deneme alanında 1993/94 ve 1994/95 yılları kıģlık ana ürün-ii. Ürün sezonunda yürütülmüģtür. AraĢtırma tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuģ olup, denemede II. ürün olarak ANT-90 erkenci mısır çeģidi ile kıģlık ana ürünler olarak ta; fiğ+arpa karıģımı, mercimek, arpa, nohut ve buğday kullanılmıģtır. AraĢtırmada II. ürün mısırdan iki yıllık ortalama değerlere göre kg/da arasında verim alınmıģtır. En düģük değerler her iki yılda da buğdaydan sonra alınırken, en yüksek değer mercimekten sonra ekilen mısırdan alınmıģtır. Diyarbakır koģullarında tane amaçlı mısırdan önce uygun ön bitkinin mercimek olduğu sonucuna varılmıģtır. ASBTRACT In this research, the effect of some previous crops on various agronomic characteristics of second crop maize were investigated. The field experiments were carried out in the experimental fields of Southeastern Anatolian Agricultural Research Institute in 1993/ /95 cropping season. Winter sown main crops and summers sown second crops were practiced. Field trials were conducted employing Randomized Complete Block Design with three replications. Winters sown main crops were wheat, barley, lentil, chickpea, and wetch+barley mixture. ANT 90 early maturing type maize cultivar, was used as a second crop. Results indicated that second crop maize yielded among and kg/da. The best previous plant was lentil before grain maize under Diyarbakır conditions GİRİŞ Birim alandan yüksek tane verimi ve biyolojik ürün sağlaması nedeniyle önemli bir konuma sahip olan mısır bitkisi, gerek insan ve hayvan beslenmesinde gerekse sanayide hammadde olarak yaygın bir Ģekilde kullanılmaktadır. Üretilen mısırın büyük çoğunluğu hayvan beslenmesinde, az miktarda da insan beslenmesinde kullanılmaktadır. Mısır, ıģığı çok iyi değerlendiren bir C 4 bitkisi olup, kısa zamanda yüksek miktarda kuru madde oluģturabilme yeteneğine sahiptir. Bu özelliğinden dolayı Güneydoğu Anadolu Bölgesi gibi sıcak iklimlerde ve sulu koģullarda ekim nöbeti sistemlerinde yer alabilecek bir bitkidir. Ekim nöbeti; hastalık, zararlı, yabancı ot kontrolü, toprak verimliliği, münavebeye giren bütün ürünlerde yüksek verimlilik, toprağın etkin kullanılması, etkin gübre kullanımı, iģçiliği yıl boyuna yayma gibi görevler üstlenmektedir (Boatfield; 1993). Bölgede sulanan alanların yarısından fazlasında (258 bin ha.) pamuk tarımı yapılmaktadır (Anonim, 1997). Ayrıca ekili alanların % sinde tahıllar yetiģtirilmekte, mercimek ve nohut ise önemli bir yer tutmaktadır. (Anonim, 1996).

2 Bölgede sulanan veya ileride sulanacak alanların önemli bir bitkisi olan pamuk tarımının ağırlık kazanacağı, alıģkanlıkların pamuk/pamuk veya pamuk/buğday Ģeklinde olduğu dikkate alınırsa, buğdaydan sonra ikinci ürün sisteminin yerleģeceği düģünülebilir. Bu nedenle ilk planda akla gelen mısır tarımının yaygınlaģtırılması için çalıģmalar yapılması gerekmektedir. Ana ürün+ikinci ürün mısır tarımı sistemlerinin pamuk tarımına alternatif olarak sunulabilmesi için bölgede yetiģtiriciliği yaygın olarak yapılan buğday, arpa, mercimek ve nohuttan sonra mısırın verim durumunun saptanması önem taģımaktadır. Bu sistemin yaygınlaģması ile hem ana ürünler sulu tarıma kaydırılarak verimlilikleri artırılacak hem de bu ürünlerden sonra kalan günlük süre değerlendirilebilecektir. Bu çalıģma mısırdan önce yetiģtirilen ürünlerin mısırda verim ve bazı tarımsal karakterler üzerine olan etkileri incelenmiģtir. MATERYAL VE YÖNTEM II. ürün mısırın ön bitkilerini tespit etmek amacıyla ele alınan bu araģtırma 1993/94 ve 1994/95 yıllarında Güneydoğu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü deneme tarlasında yürütülmüģtür. AraĢtırma toprakları, genellikle kırmızı-kahverengi büyük toprak grubuna giren killi bünyede düz veya düze yakın meyilde, erozyonu çok az olan derin veya orta derin zonal topraklardır. Çizelge 1 de izlendiği gibi Diyarbakır ilinde yaz aylarında hemen hiç yağıģ görülmemekte, hava oransal nemi de düģük olduğundan toprak evaporasyonla çok hızlı su kaybetmektedir. Deneme yılları ve uzun yıllar ortalamasına göre, minimum, maksimum ve ortalama sıcaklıkların benzer olduğu, ancak deneme yıllarında nisbi nemin uzun yıllara göre daha yüksek olduğu gözlenmiģtir. AraĢtırmada materyal olarak bölge Ģartlarına uygun 2 sıralı ġahin 91 arpa, Diyarbakır 81 buğday, ILC-482 nohut, Fırat-87 mercimek ile % 75 macar fiği + % 25 arpa (ġahin 91) ön bitki olarak kullanılmıģlardır. II. ürün mısır materyalini ise Akdeniz Tarımsal AraĢtırma Enstitüsünden temin edilen erkenci ANT-90 hibrit çeģidi teģkil etmiģtir. Çizelge 1. AraĢtırmanın Yürütüldüğü Diyarbakır Ġline Ait Ortalama Meteorolojik Veriler ORT. SICAKLIK ( 0 C) ORT. NĠSBĠ NEM (%) TOPLAM YAĞIġ (mm) AYLAR 1993/ 1994/ Uzun 1993/ 1994/ Uzun 1993/ 1994/ Uzun Yıllar Yıllar Yıllar Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık AraĢtırma 1993/94 ve yılları üretim sezonunda çakılı olma üzere Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuģtur. Deneme parselleri 5 x 10 = 50 m 2 olacak Ģekilde kıģlık ana ürünler Kasım ayının ilk haftasında deneme mibzeri ile ekilmiģtir. Buğdaya dekara toplam 8 kg saf P ve 16 kg saf N, arpaya ise dekara 6 kg saf P ve 12 kg saf N gelecek Ģekilde gübreleme yapılmıģ olup, bu iki ürüne fosforun tamamı ile azotun yarısı ekimle, kalan azotun yarısı ise sapa kalkma döneminde uygulanmıģtır. GeniĢ yapraklı yabancı otlara karģı herbisitlerle mücadele yapılmıģtır. Nohut, mercimek ve fiğ +

3 arpa karıģımına ise gübre verilmemiģtir. Tüm ana ürünlere ihtiyaca göre ilave sulama yapılmıģtır. Hasat olgunluğuna gelen ürünlerden fiğ+arpa karıģımı, mercimek ve nohut elle, arpa ve buğday parselleri ise deneme biçerdöveri ile hasat edilmiģtir. 8 x 4 = 32 m 2 lik alan hasat edilerek, buğday, arpa, nohut ve mercimekte tane verimleri, fiğ + arpa karıģımında ise yeģil ve kuru ot verimleri değerlendirmeye alınmıģtır. Ön bitkilerin hasadını müteakip, mısır ekilecek tüm parsellere tav suyu verilmiģ, tava gelen parseller pulluk ve akabinde diģli tırmık çekilerek tohum yatağı hazırlanmıģtır. 50 m 2 lik parsellerde 70 cm arayla açılan çizilere 25 cm sıra üzeri mesafeyle mısır ekilmiģtir. Toplam 8 kg saf P ve 18 kg saf N gübreleri verilmiģ olup, fosforun tamamı ile azotun yarısı ekimle, kalan azotun yarısı ise bitkiler cm boylandıklarında sıra aralarına uygulanmıģlardır. Ekimden hasada kadar çapalama, seyreltme, boğaz doldurma gibi kültürel iģlemler zamanında yapılmıģ olup, dönem boyunca toplam 6 sulama yapılmıģtır. Hasat olgunluğuna gelen parsellerde 22.4 m 2 lik alan elle hasat yapılarak aynı gün nem ölçerlerle tanelerin % nemi tespit edilmiģtir. Tane verimleri (%15 nem) ve ham protein oranları ile birlikte, her parselden tesadüfen seçilen 10 bitkide bitki boyu, sap kalınlığı, koçan ağırlığı gibi gözlemler alınarak değerlendirilmiģtir. Elde edilen verilerin varyans analizler MSTAT- C paket programı kullanılarak önemli bulunan faktör ortalamaları LSD testi ile gruplandırılmıģtır. Çizelge 2. Ön Bitkilerin Hasat ve II. Ürün Mısıra Ait Ekim Tarihleri Ön Bitki Hasat Tarihi II. Ürün Mısır Ekim Tarihi ÖN BĠTKĠ Fiğ + Arpa KarıĢımı 10 Mayıs 22 Mayıs 16 Mayıs 24 Mayıs Mercimek 7 Haziran 5 Haziran 10 Haziran 8 Haziran Arpa 7 Haziran 19 Haziran 10 Haziran 23 Haziran Nohut 14 Haziran 19 Haziran 20 Haziran 23 Haziran Buğday 13 Haziran 27 Haziran 20 Haziran 30 Haziran Çizelge 3 te ekonomik analiz yapılmasına esas teģkil etmek üzere kıģlık ana ürünlerin yıllar bazında ortalama verimleri verilmiģtir. Çizelge ve Sezonu Ön Bitkilerin Verimlerine Ait Ortalamalar (kg/da) ÖN BĠTKĠ Ortalama Mercimek Arpa Nohut Buğday Fiğ+Arpa KarıĢımı YeĢil Ot Verimi Kuru Ot Verimi BULGULAR VE TARTIŞMA Bitki Boyu Ve Sap Kalınlığı Bitki boyu değerleri arasındaki fark önemli çıkmıģ olup, ilk yıl cm, ikinci yıl cm ve ortalama olarak ta cm arasında değiģim göstermiģtir. En yüksek bitki boyu değerleri arpadan sonra, en düģük değerler ise fiğ+arpa karıģımından sonra ekilen mısırlardan elde edilmiģtir. Bitki boyunu, Baytekin ve ark. (1997) cm, Ülger ve ark. (1992) cm, Gül ve ark.(1998) cm arasında değiģtiğini bildirmektedirler. Sap kalınlığı değerleri arasındaki fark önemsiz çıkmıģ olup, ilk yıl cm, ikinci yıl cm ve ortalama olarak cm arasında değiģim göstermiģtir. En

4 yüksek değerler nohuttan sonra ekilen mısırdan, en düģük değerler ise buğdaydan sonra ekilen mısırdan elde edilmiģtir. Çizelge 4. Farklı Ön Bitkilerden Sonra Ekilen Mısırda Bitki Boyu (cm) ve Sap Kalınlığına (cm) Ait Ortalamalar ve Çoklu Karşılaştırma Sonuçları. BĠTKĠ BOYU SAP KALINLIĞI ÖN BĠTKĠ Ortalama Ortalama Fiğ+Arpa Kar b B b Mercimek a A a Arpa a A a Nohut a A a Buğday ab A a Ortalama E.G.F (% 5) Ö.D Ö.D Ö.D D.K. (%) Koçan Çapı ve Koçan Uzunluğu Çizelge 5. Farklı Ön Bitkilerden Sonra Ekilen Mısırda Koçan Çapı (cm) ve Koçan Uzunluğuna (cm) Ait Ortalamalar ve Çoklu Karşılaştırma Sonuçları. KOÇAN ÇAPI KOÇAN UZUNLUĞU ÖN BĠTKĠ Ortalama Ortalama Fiğ + Arpa Kar b Ab Mercimek a A Arpa b Abc Nohut b Bc Buğday b C Ortalama E.G.F (% 5) Ö.D Ö.D Ö.D Ö.D D.K. (%) Koçan çapı değerleri arasındaki fark önemsiz çıkmıģ olup, ilk yıl cm, ikinci yıl cm, ortalama olarak cm arasında değiģim göstermiģtir. En yüksek değerler mercimek ve nohuttan sonra ekilen mısırdan, en düģük değerler ise arpa ve buğdaydan sonra ekilen mısırdan elde edilmiģtir. Koçan uzunluğu değerleri arasındaki fark ikinci yıl ve ortalama değerlere göre önemli çıkmıģ, koçan uzunluğu değerleri ilk yıl cm, ikinci yıl cm, ortalama cm arasında değiģim göstermiģ, en yüksek değerler mercimekten sonra ekilen mısırdan, en düģük değerler ise buğdaydan sonra ekilen mısırdan elde edilmiģtir. Koçan uzunluğunu Gül ve ark. (1998) cm arasında değiģtiğini saptamıģlardır. Koçan Ağırlığı ve Ham Protein Oranı Koçan ağırlığı değerleri arasındaki fark ikinci yıl ve ortalama değerlere göre önemli çıkmıģ, koçan ağırlığı değerleri ilk yıl g, ikinci yıl g, ortalama g arasında değiģim göstermiģtir. En yüksek değerler mercimekten sonra, en düģük değerler ise buğdaydan sonra ekilen mısırlardan elde edilmiģtir. Koçan ağırlığının, Baytekin ve ark. (1997) g, Gül ve ark (1998) g arasında değiģtiğini saptamıģladır. Ham protein oranı değerleri arasındaki fark ikinci yıl ve ortalama değerlere göre önemli çıkmıģ, ham protein oranı değerleri ilk yıl % , ikinci yıl % , ortalama % arasında değiģim göstermiģtir. En yüksek değerler mercimekten sonra ekilen mısırdan, en düģük değerler ise arpadan sonra ekilen mısırdan elde edilmiģtir.

5 Ham protein oranının Gül ve ark (1998) % arasında değiģtiğini bildirmektedirler. Çizelge 6. Farklı Ön Bitkilerden Sonra Ekilen Mısırda Koçan Ağırlığı (g) ve Ham Protein Oranına (%) Ait Ortalamalar ve Çoklu Karşılaştırma Sonuçları. KOÇAN AĞIRLIĞI HAMPROTEĠN ORANI ÖN BĠTKĠ Ortalama Ortalama Fiğ + Arpa Kar c c a ab Mercimek a a a a Arpa bc bc c 9.37 c Nohut b b ab ab Buğday c c b 9.98 bc Ortalama E.G.F (% 5) Ö.D Ö.D D.K. (%) Tane Verimi Çizelge 7. Farklı Ön Bitkilerden Sonra Ekilen Mısırda Tane Verimine (kg/da) Ait Ortalamalar ve Çoklu Karşılaştırma Sonuçları. YILLAR ÖN BĠTKĠ Ortalama Fiğ + Arpa KarıĢımı a Ab Ab Mercimek Ab A A Arpa ab Bc Bc Nohut bc B C Buğday c C D Ortalama E.G.F (% 5) D.K. (%) Tane verimi değerleri arasındaki fark önemli çıkmıģ olup, tane verimi açısından ilk yıl kg/da, ikinci yıl kg/da, ortalama olarak ta kg/da kg/da arasında değiģim göstermiģtir. En yüksek değerler mercimekten sonra ekilen mısırdan, en düģük değerler ise buğdaydan sonra ekilen mısırdan elde edilmiģtir. ÇeĢitlerle ilgili yürütülen çalıģmalarda; tane verimlerinin Anonim (1991) kg/da, Baytekin ve ark.(1997) kg/da, Ülger ve ark. (1992) kg/da, Ferhatoğlu ve ark. (1989) kg/da, Gül ve ark.(1998) kg/da arasında değiģtiğini bildirmektedirler. Tane verimlerinin araģtırıcıların bulgularından düģük olması ANT-90 çeģidinin 105 gün oluma sahip erkenci ve düģük verimli bir çeģit olmasından kaynaklanmaktadır. AraĢtırmayı ekim zamanı olarak incelediğimizde; genellikle ekim zamanının gecikmesiyle tane verimlerinin düģtüğü görülmektedir. AraĢtırıcılar bu konuda farklı bulgular elde etmiģlerdir. Nitekim; Bölge için en uygun ekim zamanının Ferhatoğlu ve ark.(1989) temmuzun ilk haftası olduğunu, Dok ve Bilgiç (1991) ekim zamanının çeģitlerin vejetasyon süresine göre değiģmesi gerektiğini, Keçeci (1987) Diyarbakır ilinde mercimek sonrası ekilen TTM-813 çeģidinin fizyolojik oluma geldiğini, buğdaydan sonra gelmediğini, Köycü ve Yanıkoğlu (1987) ile Anonim (1993) ise ekim zamanı geciktikçe mısırda verimin düģtüğünü bildirmektedirler. AraĢtırmayı ön bitkilerin mısıra olan etkileri bakımından incelediğimizde mercimekten sonra en yüksek verim alınmıģtır. Ekim nöbeti ile yürütülen araģtırmalarda; Ramteke ve Sinha (1986) en yüksek mısır veriminin üçgülden sonra kaydedildiğini,

6 mercimek, nohut ve bezelyeden sonra orta, en düģük verimin buğdaydan sonra, Tsvetonava (1987) en yüksek verimi buğday/mısır ve mısır/mısırdan, en düģük verimi 3 yıl buğday/mısırdan, Sağlamtimur ve ark. (1999) ikinci ürün mısır tarımı için baklagiller dıģında en uygun ön bitkinin buğday olduğunu, arpa ve kolzadan sonra ekilen mısırdan düģük verimler elde edildiğini, bu durumun arpanın buğdaydan daha fazla besin elementi kaldırmasından kaynaklandığını bildirmektedirler. Ayrıca; Lampking (1997), mısırın buğday, arpa ve baklagillerle iyi bir ekim nöbeti oluģturabileceğini bildirmektedir. SONUÇ Diyarbakır koģullarında tane amaçlı mısır için en uygun ön bitkinin mercimek olduğu tespit edilmekle beraber, bu tür çalıģmalara devam edilmesi ve verim gücü yüksek mısır çeģitleri ile denemelere devam edilmesi gerektiği sonucuna varılmıģtır. Bu amaca yönelik olarak özellikle pamuk/buğday ekim nöbeti sisteminin yaygın olduğu bölgede, buğdaydan sonra yetiģtirilebilecek dane mısır imkanları üzerinde durulmalıdır. Gerek uygun çeģitlerin seçimi ve gerekse yetiģtirme teknikleri ile ekim tarihinin biraz öne alınabilmesi gibi önlemler üzerinde çalıģmaların yapılmasında fayda vardır. KAYNAKLAR Anonim, Ülkesel Mısır AraĢtırmaları Projesi, Melez Mısır Denemesi. Güneydoğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü GeliĢme Raporu, Diyarbakır. Anonim, Sakarya Ġklim ġartlarında II.ürün mısır ekim zamanı yılı GeliĢme Raporu. Karadeniz Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü, Samsun Anonim, Tarımsal Yapı ve Üretim. D.Ġ.E Yayınları Anonim, GAP Ġlleri (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt ġanlıurfa ve ġırnak) 1997 Yılı Ġstatistik ÇalıĢma Raporları Baytekin, H., Bengisu, G., Okant, M., ġanlıurfa da Farklı Ġki Lokasyonda Ġkinci Ürün Olarak YetiĢtirilen Mısır ÇeĢitlerinde Verim ve Bazı Tarımsal Karakterlerin Saptanması, Türkiye II Tarla Bitkileri Kongresi, Sh, , Samsun. Boatfield, G., Farm Crops, Farming Press, Great Britain. Dok, M., Bilgiç, N., Harran Ovası ġartlarında II. Ürün Mısır YetiĢtiriciliğinde Uygun Ekim Zamanının Belirlenmesi. Akçakale Tarımsal A.E.M. AraĢtırma Projeleri Yılı GeliĢme Paporu. Ferhatoğlu, H., Helaloğlu, C., Demir, B., Deniz, Y., Harran Ovasında Ġkinci Ürün Olarak YetiĢtirilebilecek Mısır ÇeĢitleri. Köy Hizmetleri AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No: 52, Rapor Seri No: 36, ġanlıurfa. Gül, Ġ., Akıncı, C., Baytekin, H., Diyarbakır KoĢullarında Ġkinci Ürün Olarak YetiĢtirilen Mısır ÇeĢitlerinde Verim Ve Bazı Tarımsal Karakterler Ġle Karakterler Arasındaki ĠliĢkilerin Saptanması. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2:3, Temmuz, Köycü, C., Yanıkloğlu, S., Samsun Ekolojik ġartlarında Mısır (Zea mays) ÇeĢit ve Ekim Zamanı Üzerinde Bir AraĢtırma. Türkiye de Mısır Üretiminin GeliĢtirilmesi Ve Çözüm Yolları Sempozyumu. (23-26 Mart 1987 Ankara) Tarla Bitkileri Merkez AraĢtırma Enstitüsü S Lampking, L., Organic Farming. Farming Press, Great Britain. Ramteke, J.R., Sinha, M.N., Productivity and Economic Analysis of Multiple Cropping System. Maize Abstracts 4(2): 105 No: 892. Sağlamtimur, T., Baytekin, H., Tansı, V., Ġnal, Ġ., Tansı, S., KızılĢimĢek, M., GAP Bölgesi Sulu KoĢullarında Uygulanan Ekim Nöbeti Sistemlerinde Bazı Ön bitkilerin Buğday, Mısır ve Pamuk Verimlerine Etkileri. GAP I. Tarım Kongresi: , Mayıs Tsvetanova, K., Effect of Main Field Crops and Their Rotations on Productivity of the Crop Rotation. Maize Abstracts, 4(2):108, No: 919. Ülger, A.C., Tansı, V., Sağlamtimur, T., Baytekin, H., Kılınç, M., Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Ġkinci Ürün Olarak YetiĢtirilebilecek Mısır ve Sorgum Tür ve ÇeĢitlerinin Saptanması. Ç.Ü.Z.F. Genel Yayın No: 40, GAP Yayınları No: 67, Adana.