T.C. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ TARLA BİTKİLERİ BÖLÜMÜ BİTİRME TEZİ

Transkript

1 T.C. ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ TARLA BİTKİLERİ BÖLÜMÜ BİTİRME TEZİ TÜRKİYE DE YAĞ BİTKİLERİ ÜRETİM MİKTARLARI VE TÜKETİCİ ALIŞKANLIKLARI Cenk YAPICIKÜÇÜK Danışman: Yrd. Doç. Dr. Zehra AYTAÇ Eskişehir 213

2 İÇİNDEKİLER Sayfa No Grafikler Dizini 2 Tablolar Dizini.3 1. Türkiye de Üretimi Yapılan Yağ Bitkileri..4 a. Ayçiçeği (Heliantus annus).4 b. Kanola (Brassica napus).5 c. Susam (Sesamum indicum).5 d. Keten (Linum usitatissimum).6 e. Mısır (Zea mays)..6 f. Pamuk (Gossypium hirsitum).7 g. Yer Fıstığı (Arachis hypogaea)... 7 h. Zeytin (Olea europaea) 8 2. Türkiye de Üretilen Yağ Bitkilerinin Son On Yıl İçerisindeki Değişimi.9 3. Yemeklik Yağ Tercihini Etkileyen Faktörler Sağlık Faktörü Ve Tüketici Bilinçlenmesi Ürün Etiketleri, Tüketici Bilgilendirmesi ve Tüketici Davranışı Fiyat Faktörü Ve Yemeklik Yağ Türlerinin İkamesi Yemeklik Yağ Satın Alma Sürecinin Özellikleri Ve Tüketici Davranışı Yeni Ürün Özellikleri ve Tüketici Davranışı Tüketici Tercihlerinde Kalıcı Özelliklerin Oluşma Süreci Tüketici Tercihlerinde Marka Farkındalığı Ve Tüketici Davranışı.2 4. En Çok Tüketilen Yağ Bitkileri Ve Tüketici Alışkanlıkları.2 5. Yağ Bitkilerinin Tüketici İhtiyaçlarını Karşılama Durumu İthalat Ve İhracatı Yapılan Yağ Bitkileri Kaynaklar 3 1

3 GRAFİKLER DİZİNİ Sayfa No Grafik 1: Ayçiçek Yağı Üretiminde ki Değişim.9 Grafik 2: Kolza Yağı Üretiminde ki Değişim...1 Grafik 3: Susam Yağı Üretiminde ki Değişim Grafik 4: Keten Yağı Üretiminde ki Değişim Grafik 5: Mısır Yağı Üretiminde ki Değişim.. 13 Grafik 6: Pamuk Yağı Üretiminde ki Değişim 14 Grafik 7: Yer Fıstığı Yağı Üretiminde ki Değişim..15 Grafik 8: Zeytinyağı Üretiminde ki Değişim..15 Grafik 9: Gıda Tercihlerini Etkileyen Faktörler Modeli 16 Grafik 1: Türkiye Yağlı Tohum Ekim Alanları 22 Grafik 11: Yağ Üretim Tüketim Miktarları.24 2

4 TABLOLAR DİZİNİ Sayfa No Tablo 1: Tohum İthalat Rakamları..26 Tablo:2 Ham Yağ İthalat Rakamları...27 Tablo 3: Ham Yağ İthalat Rakamları..28 Tablo 4: Küspe İthalat Rakamları

5 TÜRKİYE DE YAĞ BİTKİLERİ ÜRETİM MİKTARLARI VE TÜKETİCİ ALIŞKANLIKLARI 1- Türkiye de Üretimi Yapılan Yağ Bitkileri a. Ayçiçeği (Heliantus annus) Asteraceae (Papatyagiller) familyasına ait yağ bitkisidir. Ayçiçeği ticari ve süs bitkisi olarak dünyanın birçok bölgelerinde yetiştirilmektedir. Yağ bitkisi olarak yetiştirilen kültür çeşitleri macrocarpus, süs bitkisi olarak yetiştirilenler annus alttürüne dâhildir. Ayçiçeği ilk olarak Kuzey Amerika Kıtası nda yayılmıştır. Burada çerez olarak, ekmeklik una karıştırılarak ve tedavide kullanılmıştır. Ancak 17. Yüzyılın sonlarına doğru tohumlarından yağ elde edilmiştir. Türkiye ye ayçiçeğinin girişi 1. Dünya savaşından sonra, Bulgaristan ve Romanya dan gelen göçmenler tarafından olmuştur. [1] İlk olarak Trakya ya getirilerek burada yetiştirilmeye başlanmıştır. Bu bölge ekolojik olarak ayçiçeği tarımı için uygun olduğundan, burada hızlı yayılmış, sonraki yıllarda önce Marmara Bölgesi nde, daha sonra ülkemizin diğer bölgelerinde yetiştirilmeye başlanmıştır. Yağlık ayçiçeği, genelde siyah renkli, ince kabuklu ve linoleik ve oleik yağ asitleri içeren tiplerdir. Yağlık ayçiçeği taneleri % arasında yağ ve % 2 oranında protein içerir. Ayçiçek yağı yüzde 15 doymuş, yüzde 85 doymamış yağ asidi içermekte, doymamış yağ asitlerinin yüzde 14-43'ünü oleik asit, yüzde 44-75'ini linoleik, en fazla yüzde,7 sini de linolenik asit oluşturmaktadır. [2] [3] 4

6 b. Kanola (Brassica napus) Brassicaceae (Turpgiller) familyasının üyesi olan bir yağ bitkisidir. Kolzanın ıslahı sonucu elde edilmiş, erüsik asit ve glukosinolat ihtiva etmeyen bir bitki türüdür. Bu çeşit ilk önce Kanada'da geliştirilmesinden dolayı İngilizce "Canadian Oil Low Acid" (düşük asitli Kanada yağı) sözcüklerinden türeme, "kanola" adı verilmiştir. [4] Zeytinyağı ve Ayçiçek yağı gibi diğer yağlara kıyasla daha düşük miktarda doymuş yağ asidi içerir. Kanola tanesinde bulunan %38-5 yağ ve %16-24 protein ile önemli bir yağ bitkisidir. Ayrıca %6 oranında küspe de içerir. Bitkisel yağ kaynağı olarak yağlı tohumlu bitkiler olan ayçiçeği, soya, pamuk ve yer fıstığı arasında üretim açısından üçüncü sırayı almaktadır. Ağırlıklı olarak Trakya Bölgesi nde üretimi yapılır. Alternatif yağ bitkilerinden yararlanma Türkiye deki bitkisel yağ açığını kapatmada önemli bir konudur. [5] [6] c. Susam (Sesamum indicum) Pedeliaceae (Susamgiller) familyasına ait, anavatanı Afrika olan bir bitki türüdür. Bu türün yağından yemeklik yağ olarak yararlanıldığı gibi, küspesi de hayvan yemi olarak kullanılır. [7] Susam yağı, soluk sarı renkli, kokusuz, alkol, eter ve petrol eterinde kolayca çözünen bir sıvıdır. Yağ, tohumların %5'sini oluşturur. Yağın yapısında değerli doymamış yağ asitlerinden %35-5 oranında linoleik asit (Omega-6) ve yine aynı oranlarda Oleik asit (Omega-9) bulunmaktadır. Beraberinde bulunan doymuş yağ asitleri ise Palmitik asit ve Stearik asittir. [8] 5

7 d. Keten (Linum usitatissimum) Linaceae (Ketengiller) familyasının en yaygın türüdür cm boylanabilir. Tohumu ve lifi için yetiştirilen doğal ve kültür formu bulunur. Yaprakları sapsız, grimsi-yeşil renkli, dik veya yatık gövde üzerinde sıralanmışlardır. Ketenin kimyasal yapısında; %8 selüloz, %3 pektin, %1 su bulunur. Tohumları %4-45 yağ içerir ve yağ elde edilmesinde kullanılır. Bu bitkisel yağda yüksek oranda tekli ve çoklu doymamış yağ asitleri, çok düşük oranda doymuş yağ asidi, yüksek oranda lifle birlikte bol miktarda potasyum, az miktarlarda ise magnezyum, demir, bakır, çinko ve çeşitli vitaminler içerir. Batı ve İç Anadolu ile Karadeniz'de fazla olmak üzere Anadolu'nun çoğu yerinde yetiştirilir. [9][1] e. Mısır (Zea mays) Poaceae (Buğdaygiller) familyasının yağlık bir türüdür. Sıcak iklim tahılları başlığı altında incelenir. %95 oranında yabancı döllenme gösterir. Ülkemizde mısır, tahıllar içerisinde buğday ve arpadan sonra en çok yetiştirilen bitkidir. Mısır, gerek hayvan beslenmesinde gerekse insan beslenmesinde önemli rol oynamaktadır. Ülkemizin hemen hemen her bölgesinde mısır yetiştirilmekle beraber Akdeniz ve Marmara bölgesi en çok üretim yapılan bölgelerimizdir. [11] Mısır, genellikle çok nemli iklim bölgelerinde yetiştirilebilen, tek yıllık özellikle yağı doymamış yağ grubunda olan bir tarım bitkisidir. Bir mısır tanesinin yaklaşık %7 i nişasta, %1 u protein, %5 i yağ, %2 si şeker, %2 si kül dür. Mısır tanesi; endosperm, embriyo, kabuk ve sapçık kısımlarından oluşur. Embriyo, mısır tanesinin %12-14 ünü oluşturur ve bileşiminde %32-35 yağ, %18-19 protein, %1 mineral madde bulunur. 6

8 Mısırda lisin ve triptofan proteinin biyolojik değeri de aminoasitlerin limite edici etkisi altındadır. Tanesindeki ham yağ, yulaftan sonra en yüksek değerlere sahip besin maddesidir. Meksika ve Orta Amerika kökenlidir. [12] f. Pamuk (Gossypium hirsitum) Malvaceae (Ebegümecigiller) familyasından anavatanı Hindistan olan kültürü yapılan bir bitki türüdür. Başlıca üretim yeri Çukurova Bölgesi dir. Pamuğun yağı tohumundan elde edilir. Tohumda ki yağ miktarı %15 22 arasında tespit edilmiştir. Pamuk yağı yüzde oleik ve yüzde linoleik asit içerdiği için oleiklinoleik asit grubu yağlar arasında yer almaktadır. Omega 6 ve Omega 9 yağ asitlerini içerir. En önemli doymuş yağ asidi ise yüzde oranındaki palmitik asittir. [13][14] g. Yer Fıstığı (Arachis hypogaea) Fabaceae (Baklagiller) familyasından olan yer fıstığı, tohumlarında %45-6 oranında yağ, %2-3 oranında protein, %18 oranında karbonhidrat, vitaminler ve madensel maddeler içeren, özellikle yağ sanayi ve çerez yapımı başta olmak üzere, sapı kuru ot ve kabuğu da çeşitli şekillerde değerlendirilen değerli bir bitkidir. Yer fıstığı tohumunda yağ oranının çok yüksek olması yer fıstığının birçok yağlı tohumlar arasında bitkisel yağ üretimi bakımından önemli bir yer almasını sağlar. Yer fıstığı yağının tadı güzel olup, rengi açık, görünüşü berrak ve yüksek sıcaklık derecelerine karşı oldukça dayanıklıdır. İçinde doğal halde bulunan antioksidan maddelerden dolayı kızartıldıktan sonra bir süre saklanacak olan gıda maddeleri için özellikle tercih edilir. Yer fıstığı yağı yüksek oranda oleik asit içermesi nedeniyle gerek fiziksel özellikleri ve gerekse besin değeri bakımından çeşitli bitkisel yağlar içinde zeytinyağına en yakın bitkisel yağ olarak tanımlanır. Türkiye de yerfıstığı yetiştiriciliği Akdeniz, Ege, Batı Marmara, Batı Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yapılmaktadır.[15][16] 7

9 h. Zeytin (Olea europaea) Oleaceae (Zeytingiller) familyasından meyvesi yenen Akdeniz iklimine özgü bir ağaç türüdür.1 metreye kadar boylanabilen, sık dallı, yayvan tepeli, herdem yeşil yapraklı bir ağaçtır. Geniş, kıvrımlı, yamru yumru bir gövdesi vardır. Ağaç yaşlandıkça, düzgün gri renkli gövde kabuğu giderek çatlar. Ağacın tacı (tepesi), yaklaşık olarak artan boy kadar her sene genişler. Uzun ömürlü bir ağaçtır, yaklaşık 3-4 yıl yaşar. Meyve ve yağlık kullanım şeklinde gıda insan beslenmesinde yerini alır. Zeytinyağı, %75 oranında oleik asit gliseritleri taşır. A, E vitaminleri ve az miktarda fitoserol maddesi bünyesinde bulunur. Dünya zeytinyağı üretimine % 8 oranında katkıda bulunur, sofralık zeytin üretiminde de İspanya dan sonra 2 nci, tüketimde ise 1inci sırada yer alır. [17][18] 8

10 2- Türkiye de Üretilen Yağ Bitkilerinin Son On Yıl İçerisindeki Değişimi Yapılan araştırmalar sonucu Türkiye de bitkisel yağ üretimi amacıyla yetiştirilen bitkilerin üretim değerlerinden ki değişim grafik olarak sunulmuştur. Grafik 1: Ayçiçek Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) 22 yılında 35 bin ton dolaylarında olan Ayçiçek yağı üretimi, yaklaşık bir yıl içerisinde 1bin ton kadar artışla 23 yılında 45 bin ton dolaylarına kadar yükselmiştir yılları arasında ufak dalgalanmalar haricinde bir artış görülmemekle beraber 29 yılında Ayçiçek yağı üretimi 55 bin tonu bulmuştur. 29 yılından itibaren Ayçiçek yağı üretimi ciddi boyutlarda artış göstermektedir. 29 yılındaki 55 bin tonluk yağ üretimi varken 21 yılında 71 bin ton, 211 yılında ise 8 bin tonlara kadar ulaşmıştır. 211 yılı ile 212 yılı arasında çok büyük bir artış olmamakla beraber 1 ila 15 bin ton arasında artış görülmüştür. 9

11 Grafik 2: Kolza Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Kolza yağı üretiminde 22 yılında üretim 5 ton civarındadır. Bu üretim miktarı 24 yılına kadar çok ciddi artışlar görülmemekle beraber 35 tona çıkmıştır. Büyük dalgalanmalar bu yıldan itibaren görülmektedir. 25 yılında 22 bin ton olan kolza yağı üretimi 26 yılında 6 bin ton, 27 yılında 95 bin tona ulaşmıştır yılları arasında ufak bir artış görülmüş ve 28 yılındaki üretim 11 bin ton olmuştur. 28 yılındaki 11 bin tonluk kolza yağı üretimi 29 yılında azalarak 9 bin tonlara gerilemiştir. 21 yılında tekrar yükselişe geçip pik yaparak 145 bin tona ulaşmıştır. 211 yılında tekrar azalarak 7 bin ton olmuştur. bu üretim miktarı neredeyse bir önceki yılın yarısı kadardır. 212 yılında çok büyük bir artış görülmemekle beraber kolza yağı üretim miktarı 8 bin ton civarında seyretmiştir. 1

12 Grafik3: Susam Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Susam yağı üretimi 22 yılında 23 bin ton civarında olmuştur. 23 yılında üretim 22 bin tondur. 23 yılı ile 27 yılı arasında ciddi bir artış görülmüş, 27 yılında 33 bin ton civarına kadar yükselmiştir. 28 yılında keskin bir düşüş görülmüş ve üretim miktarı 27 bin ton olmuştur. İlerleyen yıllarda üretimdeki artış 21 yılına kadar kesintisiz devam etmiştir. 21 yılından sonra tekrar azalış görülmüştür. 21 yılında susam yağı üretimi 33 bin ton, 211 yılında azalarak 31 bin ton ve 212 yılında 3 bin tonluk üretim görülmüştür. 11

13 Grafik 4: Keten Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Keten yağı üretimi 24 yılına kadar yapılan üretim göz ardı edilebilecek kadar azdır. 24 yılında üretim miktarı 131 ton civarında olduğu görülmüştür. 24 yılından sonraki yıllarda ciddi artışlar görülmüştür. Sırasıyla 25 yılında bin ton, 26 yılında 26 ton, 27 yılında 8 bin Ton üretim yapıldığı görülmüştür. 27 yılından sonra üretimde keskin bir düşüşle üretim neredeyse hiç yapılmamış denebilecek kadar olmuştur. 28 yılı ile 29 yılı arasında üretim çok az düzeyde olup, 27 tondur. 21 yılında ufak bir artış ile 16 ton olan keten yağı üretimi, 211 yılında hemen hemen katlanarak 12 bin tona ulaşmış ve 212 yılında sabit düzeyde seyretmiştir. 12

14 Grafik 5: Mısır Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Mısır yağı üretiminde ufak dalgalanmalar ile her yıl üretilen yağ miktarı değişmiştir. Bu dalgalanmalarda sürekli artışlar yerine düzensiz olarak azalışlarda görülmektedir. 22 yılında üretim miktarı 28 bin ton iken 23 yılında 43 bin ton olmuştur. Bu yıldan sonra azalışlar görülerek 26 yılında 29 bin tona kadar düşmüştür. 27 yılında ciddi bir artıştan sonra üretim 43 bin ton olmuş ve 28 yılında 3 bin tonluk azalış görülerek 36 bin ton olmuştur. 28 yılından sonra sürekli artışlar görülüp 21 yılından itibaren çok büyük artışlarla beraber 212 yılında 68 bin tonluk üretim olmuştur. 13

15 Grafik 6: Pamuk Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Pamuk yağı üretimde keskin artış ve azalışlar da görülmektedir. 22 yılında üretim 26 bin ton iken 23 yılında 23 bin tona gerileyip 24 yılında tekrar 26 bin tonlara ulaşmıştır. 26 yılındaki üretim miktarı 27 bin tona ulaştıktan sonra 28 yılına kadar keskin bir düşüş görülmüş olup üretim miktarı önce 19 bin tona, 29 yılında ise 17 bin tona kadar gerilemiştir. Bu yılın akabinde katlanarak artış gösterip, 211 yılında üretim miktarı 26 bin ton dolaylarına kadar yükselmiştir. 212 yılında tekrar bir düşüş görülerek üretim miktarı 239 bin ton olmuştur. 14

16 Grafik 7: Yer Fıstığı Yağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Yer fıstığı yağı üretimi çok fazla olmamakla birlikte 22 yılında 39 tondur. 23 yılına doğru 15 tona düşmüştür. 24 yılında 53 tona ulaşmıştır. En çok üretim genele baktığımızda bu yıldadır. Akabinde 25 yılından itibaren üretim miktarı 1 tonda sabit kalmıştır. Grafik 8: Zeytinyağı Üretiminde ki Değişim (Kaynak: FAO,213) Zeytinyağı üretimi 22 yılında tam olarak 16 bin tondur. 28 yılına kadar ciddi dalgalanmalar görülmüş olup sırasıyla 23 yılında 8 bin ton, 24 yılında 145 bin ton, 25 yılında 115 bin ton, 26 yılında 137 bin ton, 27 yılında 14 bin ton 28 yılında ise 1 bin ton üretim olmuştur. Bu yıldan itibaren sürekli artış gerçekleşmiş olup 212 yılında üretim 25 bin tona kadar ulaşmıştır. 15

17 3- Yemeklik Yağ Tercihini Etkileyen Faktörler Toplumumuzun gıda tercihini ele almak için incelememiz gereken en uygun yapı Gains in beslenme modelidir. Bu model 3 ana başlık ve buna bağlı alt başlıkları denge içinde ele alır. Grafik 9: Gıda Tercihlerini Etkileyen Faktörler Modeli (Gains 1996) 16

18 3.1. Sağlık Faktörü Ve Tüketici Bilinçlenmesi 22 yılında Dünya da 57 milyon insanın öldüğü ve ölüm nedenleri arasında en önemli üç nedenin; kalp-damar hastalıkları (7,2 milyon = % 13), kanser (7,1 milyon=% 12) ve inme (5,5 milyon= % 1) olarak tahmin edilmektedir. [19] Özellikle, kalp-damar hastalıkları ile inme hastalıkları yağ tüketimi ile ilintilidir. Yemeklik yağ üzerine bilimsel literatürde yapılan çalışmaların önemli bir kısmı bu sebepten yemeklik yağ tüketiminin insan sağlığına etkisi üzerine odaklanmıştır. Beslenme sürecinde yağ tüketiminin ortaya çıkardığı sağlık riski 196 lı yıllardan itibaren bilimsel literatürün önemli araştırma konularından birisi haline gelmiştir. Yemeklik yağ tüketimi ile kalp damar hastalıkları arasındaki olası ilişkinin mevcut olduğu ilk defa 196 lı yıllarında başlangıcında araştırmalarla ortaya konulmuştur[26] Yemeklik yağların sağlıklı beslenmenin önemli yapı taşlarından birisi olmasının temel sebebi içerisinde doymamış yağ bakımından içeriğinin zengin oluşudur. Bitkisel yağların katı yağ haline (örneğin, margarine) dönüştürülmesi süreci ise onları oksidasyona karşı dayanıklı kılmak amacıyla hidrojenizasyonu gerekli kılmaktadır. Yağların hidrojenizasyonu sıvı bitkisel yağlardan dayanıklı katı yağların üretilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Hidrojenizasyon süreci trigliseridlerin doymamış ikili bağlantılarına hidrojen atomunun ilave edilmesi sürecidir. Bu süreç sonunda doymamış yağ asitleri daha yüksek erime noktasına sahip doymuş yağ asitlerine dönüştürülür ve sıvı bitkisel yağlardan dayanıklı yağlar elde edilir.[29] 3.2. Ürün Etiketleri, Tüketici Bilgilendirmesi Ve Tüketici Davranışı Yemeklik yağ türü ile sağlık arasında bir ilişkinin bulunduğu literatürdeki ampirik ve teorik çalışmalar tarafından gösterilmiştir. Doğal olarak, gıda ürünlerinin besinsel değerlerini içeren ürün etiketlerinin özellikle bilinçli tüketiciler tarafından kullanılması ve bu ürün etiketlerinin tüketici davranışlarını etkilediği öngörülebilir. [19] Yapılan bir araştırmaya göre; besin değeri bilgilerinin etiket bilgilerine göre daha az okunduğu; en sık okunan etiket bilgilerinin son kullanma tarihi, üretim tarihi, raf ömrü, ürünün adı ve markası ile içindeki maddeler olduğu; ürünün piyasaya yeni çıkmış olması, ilk kez satın alınıyor olması ya da sık alınmayan bir ürün olması durumlarında gıda 17

19 etiketlerinin daha sık okunduğu; etiketlerin kullanılmamasında en etkili olan sebebin alışkanlıklara, geçmiş olumlu deneyimlere göre alışveriş edilerek hep aynı markalar satın alındığı için okunmaya gerek olmaması bulunmaktadır. İncelenen demografik değişkenlerden sadece yaş ve eğitim seviyesi ile katılımcıların etiket bilgisi okuma sıklıkları arasında farklılıklar olduğu görülmüştür.[25] Fakat gıda ürünlerinin üzerinde besin değerleri ile ilgili bilgilerin verilmesi konusunda kamuoyunda geniş bir destek olmasına rağmen literatürdeki araştırmalar müşterilerin satış noktasında bu bilgiyi fazla kullanmadığını göstermektedir. [19] 3.3. Fiyat Faktörü Ve Yemeklik Yağ Türlerinin İkamesi Teorik olarak, sıvı yemeklik yağlar pişirme, kızartma veya salata amacıyla birbirlerinin yerlerine kullanılabilmektedir. Fakat pratikte tüketicilerin belli yağ türüne yönelik tercihleri ile koku, tat, beslenme alışkanlıkları yemeklik yağ türleri arasında ikame olanaklarını sınırlamaktadır. Yemeklik yağ türlerinin ikame olanakları onların göreceli fiyatları arasındaki orantıyı etkilemektedir.[19] Üretim aşamasında, üreticinin hangi yemeklik yağı üreteceği ise üretilen ürün satış fiyatları (çıktı fiyatları) ile girdi fiyatları (hammadde, işçilik, genel üretim maliyetleri vb.) arasındaki orantıya bağlıdır. Bu ekonomik kısıtlamanın etkisi yemeklik yağ türlerine göre değişmektedir. Özel taleplerin söz konusu olduğu pazarlarda, nihai tüketiciler yapay olarak yaratılamayan bazı doğal özelliklere yüksek önem vermekte ve bu özellikler için daha yüksek fiyat ödemeye razı olmaktadırlar. Buna örnek olarak zeytinyağını gösterebiliriz. Bu türlü pazarlarda girdiler arasında ikame yapmak çok zordur ve bu tür yağların fiyatı diğerlerinden bağımsız olarak belirlenmektedir.[19] 3.4. Yemeklik Yağ Satın Alma Sürecinin Özellikleri Ve Tüketici Davranışı Yemeklik yağ satın alma sürecinin en önemli özelliklerinden birisi olağan ve sürekli tekrarlanan özelliğe sahip olmasıdır. Satın alma sürecinde tüketici davranışını analiz eden bilimsel modellerin bir kısmı sosyal psikoloji, ekonomi, bilişsel psikoloji gibi bilim alanlarında geliştirilmiştir. Fakat bu modeller önemli ölçüde bilişsel çaba ve efor gerektiren satın alma süreçlerinin incelenmesi amacıyla geliştirildiği için, satın alma öncesi fazla bilişsel 18

20 çaba gerektirmeyen sürekli tekrarlanan satın alma süreçlerinin incelenmesi için pek fazla kullanılmaz. Diğer taraftan, tüketici karar verme alanında yapılan bazı diğer çalışmalar ise ürün seçme veya satın almadan hemen önce ortaya çıkan yoğun bilişsel sürece odaklanmaktadır. Fakat yağ satın almasında olduğu gibi tüketicilerin kararları sık olarak zaman içerisinde sürekli tekrar edilir ve tüketiciler bu karar alma süreçlerinde yoğun algısal çaba harcamaz.[19] Bu gibi durumlarda, müşteriler sadece hafızalarında tuttukları ürün bilgilerine dayanmaksızın, satın alma sonrası marka memnuniyeti veya memnuniyetsizliği bilgilerini kullanarak satın alma süreçlerini tamamlarlar. Müşteriler tekrarlanan ürün satın almalarında basit seçim taktikleri geliştirmektedirler. Bu taktikler fiyat taktiği ("en ucuz markayı al", "indirime giren markayı al"), performans taktiği ("en iyi performansa sahip markayı al") veya normatif faktör taktiği ("annenin aldığı markayı al") olabilir. Bu taktiklerin geliştirme süreci başlangıçta rastlantısal seçimler veya diğerlerinin tavsiyelerine göre ("arkadaşlarımın aldığını al") satın alma ile başlar. Fakat zaman içerisinde müşteri az bir çaba ile seçimini daha da geliştirmeye başlar. [27] Geliştirilen taktik tatmin edici sonuçlar verirse, bu taktiğe cevap elde edilir. Eğer sonuç tatmin edici değilse, müşteri daha farklı taktik arayışlarına girer. Taktiklerin oluşma sürecinde süregelen satın alma (habitual purchase) ve marka bağımlılığı (brand loyalty) devreye girer. Sonuç olarak, bir dizi olumlu, olumsuz veya nötr deneme yanılmalar sonrası satın alma sonrası değerlendirmeler istikrara kavuşacak ve tüketiciler basit karar verme tekniği geliştirecektir.[19] 19

21 3.5. Yeni Ürün Özellikleri ve Tüketici Davranışı Firmalar ürün farklılaştırması ve geliştirme için ürünlerine yeni özellikler ekler. Bu ek özelliklerin tüketiciler açısından bilinirlik ve alışılmışlık derecesi değişebilir. Örneğin, bazı ürünlerde oluşturulan yeni özellikler tüketiciye çok tanıdık gelebilir, fakat diğer bazı ürünlerde ise tüketici için oldukça yeni ve bilinmeyen bir yenilik söz konusu olabilir. Ürün yenilikleri yemeklik yağ sektörüne fazla yabancı değil, hatta özellikle son dönemde alevlenen sağlık tartışmaları ile temel odak noktasındadır.[19] 3.6. Tüketici Tercihlerinde Kalıcı Özelliklerin Oluşma Süreci Tüketici davranışları ile ilgili önemli konulardan birisi de müşterilerin ürün veya markalarla ilgili tercihlerini nasıl oluşturduğu ile ilgilidir. Literatürde bu konuda çok sayıda araştırma varken, az araştırılan konulardan birisi tüketicilerin ürün veya markaların çeşitli özelliklerine karşı tercihlerini nasıl oluşturduğu ve bu tercihlerin kalıcılığı konusudur.[19] 3.7. Tüketici Tercihlerinde Marka Farkındalığı Ve Tüketici Davranışı Pazarlama faaliyetlerinin temel amaçlarından birisi markayı tüketicinin alternatif seti içerisinde tutmaktır. Burada tüketicinin alternatif seti tüketicinin satın alma kararı verdiğinde en fazla dikkat ettiği markalar seti olarak tanımlanmaktadır. Marka farkındalığının tüketici karar verme süreci üzerinde önemli etkisi hangi markaların bu sete gireceğini ve bu setin hangi markalardan oluşacağı konusunda olmaktadır.[28] Marka bağlılığı ile ilgili yemeklik yağ sektöründe diğer bir önemli konu mağaza markalarıdır. Mağaza markaları başka firmalar tarafından fason olarak üretilen ve üzerinde satıldığı mağazanın ismini taşıyan markalardır.[19] 4- En Çok Tüketilen Yağ Bitkileri ve Tüketici Alışkanlıkları Bitkisel yağların tüketiminde sağlık, damak tadı gibi unsurların yanı sıra bir takım tüketici alışkanlıkları da belirleyici rol oynar. 2

22 Tüketici kitlenin bulunduğu coğrafyada yetişen hâkim yağ bitkisi genellikle tercih sebebidir. Bu duruma paralel olarak gelenekler, ailede alışılan tatlarda seçimin sonra ki nesillere yansımasında önemli rol teşkil eder. Türkiye için bitkisel yağ kullanımını incelemek için en uygun demografik yapı coğrafi bölgelerimizi inceleme üzerine kurulmalıdır.[19] Ayçiçek yağı, toplam sıvı yağ pazarı içinde %85 ile en büyük paya sahip olan çeşittir. Ayçiçek yağını sırasıyla, zeytin, mısırözü ve pamuk yağları izlemektedir. Türkiye de yıl içerisinde, evlerin tümüne en az bir kere ayçiçeği yağı girmekte olup, tüketicilerin ayçiçek yağını tercih sebeplerinin başında hafiflik, sağlık ve ucuzluk gelmektedir.[24] Ayçiçeği yağını zeytinyağından ayıran önemli bir özelliği çok daha düşük olan fiyatıdır. Ayçiçeği yağı pazarının büyümesi nüfus artış oranı ile paralel olup, yaklaşık yılda % 2-2,5 düzeyindedir. Ayçiçeği yağının tüketiminin % 7-75 i kentsel nüfus tarafından tüketilmektedir. Bölgesel bazda bakıldığında, Marmara Bölgesi % 4 ile tüketim liderliğini elinde bulundurmaktadır.[24] Marmara Bölgesi iklimsel özellikleri ile Türkiye nin ayçiçeği üretiminin yaklaşık %73 ünü, mısır üretiminin ise yaklaşık %3 unun üretimini gerçekleştirir. Bu nedenle bölgede ki tüketicilerin alışık oldukları damak tadı genellikle ayçiçek ve mısır yağıdır. Buna karşın Ege Bölgesi karakteristik bir iklim taşımakta olup dünya üzerinde kaliteli zeytin elde edilebilecek sınırlı yerlerden biridir. Bu yüzden Zeytinyağı başlıca burada üretilmektedir. Bölge özellikle zeytinyağı tüketiminde ön sıradadır. Ardından mısır ve ayçiçek yağı tüketimi gelir. Pamuk yağının sıvı yağ olarak tüketimi sadece Çukurova ve Batı Karadeniz de bölgesel olarak, giderek azalan miktarlarda devam etmektedir. Rafine pamuk yağı, kızartma amacıyla kullanımında diğer yağlara göre daha kaliteli sonuç verdiğinden dolayı, lokantacılar için tercih edilen bir yağ olmaktadır. Mısırözü yağı, toplam sıvı yağ pazarı içinde yaklaşık % 7-8 lik pazar payı ile zeytinyağının ardından gelmektedir. Mısırözü yağının tercih sebeplerinin başında tüketicilerce sağlıklı algılanmadı gelmektedir. Mısırözü yağı aynı zamanda sıvı yağlar içerisinde talebi en hızlı büyüyen yağdır. Mısırözü yağının % 8 i kentsel nüfus tarafından tüketilmektedir. Bölgesel bazda bakıldığında, Marmara Bölgesi %5 ile tüketim liderliğini elinde bulundurmaktadır.[24] 21

23 Karadeniz Bölgesi insanı mısıra eğilimi ile tanınır. Besin piramitlerinin en üst noktasında mısır bulunur. Bu alışkanlıkları bitkisel yağ tüketimlerinde de etkili olup en çok tükettikleri yağ mısır yağıdır. Diğer bölgelerimiz de ise genellikle ayçiçek yağı başı çekmektedir. Üretilen diğer bitkisel yağlardan genellikle ara ürün olarak faydalanılmakta ya da karışım olarak sunulmaktadır.[19] Samsun ilinde yapılan bir araştırmaya göre 15 aile ile anket yapılmış bitkisel yağ tüketimi değerlendirilmesi yapılmıştır. İncelenen ailelerde yıllık kişi başına bitkisel yağ tüketimi 18 kg dır. Bu ailelerde en fazla ayçiçeği olmak üzere zeytinyağı ve mısır yağı tüketilmektedir. [23] Tüketim tercihlerinde ürünün sağlıklı olması yanında fiyatı da önemli rol oynamaktadır. Aileler, ayçiçeği yağını çoğunlukla yemek yapmak için kullanırken, zeytinyağını salata yapmak için kullanmaktadır. İncelenen aileler, öncelikli bitkisel yağ tercihlerinde en etkili faktörlerin başında sağlığın geldiğini belirtmişlerdir. Bitkisel yağı tercih ederken sağlık faktörünü en çok, yüksek gelir grubundaki aileler dikkate almaktadırlar. Sağlık faktörünü marka ve lezzet faktörleri gelmektedir.[23] 5- Yağ Bitkilerinin Tüketici İhtiyaçlarını Karşılama Durumu Türkiye de son 2 yıl itibariyle yağlı tohum ekim alanlarında da önemli artış olmamış, 1991 yılında toplam 7,4 milyon da olan yağlı tohum ekim alanı 211 yılında 7,7 milyon da a ulaşmıştır. Ekim alanlarındaki en büyük artış üretimde olduğu gibi kolza ve aspirde gerçekleşmiştir. Aspir ekim alanları 26 yılında destekleme kapsamına alınması ile birlikte sonraki yılda yaklaşık 3 kat, kolza ekim alanları ise 2 yılında destekleme kapsamına alınmasıyla birlikte bir sonraki yılda 2,5 kat artış göstermiştir. [2] Grafik 1: Türkiye Yağlı Tohum Ekim Alanları (Kaynak: TEPGE,212) 22

24 Türkiye de yağlı tohum üretiminin yeterli olmayışının nedenleri; Yağlı tohumlardaki üretim maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle dış pazar fiyatlarıyla rekabet edememesi, Birim alandaki getirisinin düşük olması nedeniyle, yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet edememesi, Dünya ham yağ fiyatlarının Türkiye ye göre daha düşük olması Ürün planlamasının ve yağlı tohum üretimin artırılmasına yönelik politikaların etkin olamama Türkiye de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli bir artış gözlenmektedir. 211 yılında toplam bitkisel sıvı yağ tüketimi, 21 yılına oranla %41,6 oranında artarak 95 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Yemeklik bitkisel sıvı yağların tüketiminde ilk sırayı ortalama 624 bin ton ve %73 lük pay ile ayçiçek yağı almaktadır. Türkiye de yağ üretiminin büyük bir kısmını bitkisel yağlar oluşturmakta (% 88,4), çok az bir kısmı ise hayvansal yağlardan (% 11,6) karşılanmaktadır. 198 li yıllarda tarımsal sanayi sektöründe görülen gelişmelere paralel olarak gerek teknoloji, gerekse üretim miktarı açısından bitkisel yağ sanayinde de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Ancak arz-talep veya iklim koşullarına bağlı olarak, üretilen toplam bitkisel yağ üretimi yıllara göre dalgalanma göstermektedir. Yağlı tohumların ekim alanlarının artış gösterdiği yıllarda bile, tüketimi karşılayacak yeterli üretimin olmaması nedeniyle, bitkisel yağ üretiminde giderek artan önemli miktardaki açık ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Özellikle, yağ bitkileri üretimiyle ilgili istikrarlı bir planlamanın yapılmayışı, mevcut üretim potansiyelinden yeterince yararlanmayı olumsuz etkilemekte ve bitkisel yağ açığının artmasına ve sanayinin dışarıya bağımlılığının fazlalaşmasına neden olmaktadır. [2] 23

25 6- İthalat ve İhracatı Yapılan Yağ Bitkileri Ülkemizde her yıl artan nüfus bitkisel yağa olan ihtiyacı her gün arttırmakta buna karşın ekim alanlarının artmayışı bitkisel yağ açığını büyütmektedir. Grafik 11: Yağ Üretim Tüketim Miktarları (Kaynak: TEPGE,212) Yukarıda ki grafikler Türkiye de mevcut yağ açığını gözler önüne sermektedir. Bu açığı kapatmak için farklı kanallar yoluyla ithalata gidilmektedir.[2] İthal edilen ürünler sadece bitkisel yağ değildir. Yağ bitkilerinin yağı, yağlı tohumu ve küspesi başlıkları altında bu işlem yapılmaktadır. Bazı ülkelerden yağ ithal edilirken ham veya işlenmiş olarak getirilebilir. Ülkenin belirlediği rakamlar ülkemizde ki rakamlardan çok daha düşük ise işlenmiş ürünü getirmek tercih edilmektedir. Şartlar sağlanamadığı takdirde ise ham sıvı yağ ya da yağlı tohum olarak da ticaret yapılmaktadır. 24

26 Bazen ülkemizde bilinirliği pek fazla olmayan hatta üretimi yapılmayan yağ bitkileri de farklı formlarda ithal edilmektedir. Sofralık olarak kullanılmayan bu ürünler gıda sanayinde katkı bazlı, endüstrinin farklı kollarında makine yağı olarak kullanılabilmektedir. İthalatı yapılan diğer kısımsa yağ bitkilerinin organik artıklarıdır. Bu artıklar hayvancılık sektöründe kullanılmaktadır. Sebebi; düşük maliyetli olması ve yağ bitkilerinin içerdiği yüksek protein oranlarından bu artıklarında nasibini almasıdır. Sahip oldu nitelikleriyle bu artıklar hayvancılık için zengin bir kaynaktır. Son on yıl içerisinde kullanılan yağ bitkilerinin yağ(ham/işlenmiş),yağlı tohum ve küspe bazında ki ithalat rakamları tablolarda belirtilmiştir. Her yılın verisi, ithalat yapılan miktar (bin ton) ve değer (dolar) olarak işlenmiştir. 25

27 Arası İthalat Rakamlar CİNS Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Miktar (Ton) Soya fasulyesi (diğer) Kolza tohumu Kolza tohumu;(diğer) Ayçekirdeği; diğerleri(gri;beyaz kabuklu) ( çerezlik) çizgili; Pamuk tohumu (diğer) Tohum Toplamı Tablo 1: Tohum İthalat Rakamları (Kaynak: DTM TÜİK,213) 26

28 Arası İthalat Rakamları CİNS Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Soya yağı, frak Diğer Palm yağı ve frak Diğer palm yağı ve katı fraksiyonları Ayçiçeği yağı (ham) Ayçiçeği olmayan) yağı (ham Pamuk yağları;ham tohumu Pamuk yağı; diğer Hindistan cevizi yağı; ham, (teknik, sınai amaçlı) Tablo:2 Ham Yağ İthalat Rakamları (Kaynak: DTM TÜİK,213) 27

29 Hindistan cevizi yağı, fraksiyonları; ham, diğer Palm çekirdeği yağı; ham Palm çekirdeği; babassu yağı katı Kolza yağı; Ham, diğer (düşük erusik asit) Kolza yağı (diğer) Mısır yağı ve fraksiyonları; ham, diğer Mısır yağı ve fraksiyonları; diğer Hamyağ Toplamı Tablo 3: Ham Yağ İthalat Rakamları (Kaynak: DTM TÜİK,213) 28

30 Arası İthalat Rakamları CİNS Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Miktar Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar Pamuk tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar Kolza tohumu yağı üretim artığı küspe ve katı atıklar (düşük Pamuk Kütlü küspesi Diğer bitkisel yağ üretiminden arta kalan küspe ve katı artıkları Küspe Toplamı Tablo 4: Küspe İthalat Rakamları (Kaynak: DTM TÜİK,213) 29

31 7- Kaynaklar 1. Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: &Itemid=277 Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Kumbar, N. ve Unakıtan, G., 211, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, Trakya Bölgesinde Kanola Üretiminin Ekonomik Analizi, Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü. Sayı no:8 6. Kumbar, N. ve Unakıtan, G., 211, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, Trakya Bölgesinde Kanola Üretiminin Ekonomik Analizi, Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü. Sayı no: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: _id=255 Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Karahan,E.27, Gossypium hirsutum L. Türüne Ait Erkenci (PAUM-15) Genotipi Orta Erkenci (ÇUKUROVA 1518) Ve Geççi (DELTAOPAL) Pamuk Çeşitlerinin Yağ OranıVe Yağ Asitlerinin Saptanması. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Erişim Tarihi: Taşkaya,B.27. T.EA.E-Bakış Sayı:9, Nüsha:7 Tarımsal Ekonomi Ve Araştırma Enst Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Polat,F.,211, Yemeklik Yağ Sektöründe Tüketici Davranışlarını Etkileyen Faktörlerin Analizi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi. 3

32 2. Top, B. Ve Uçum, İ. 212, Türkiye de Bitkisel Yağ Açığı. TEPGE-BAKIŞ. Sayı:14 Nüsha:2. Tarımsal Ekonomi ve Araştırma Enstitüsü Erişim Tarihi: Erişim Tarihi: Gündüz, O., ve Esengün, K. 21, Ailelerin Bitkisel Yağ Tüketimleri Üzerine Bir Araştırma: Samsun İli Örneği. KAILl Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 12 (19): Erişim Tarihi: Aygen, F., 212, Tüketicilerin Besin Etiketi İncelenmesi Konusundaki Tutum ve Davranışları. İşletme Araştırmaları Dergisi. Sayfa: Stare, F How we can reduce the risk of heart attacks. Readers Digest, 93 (556), Hoyer, W.D An examination of consumer decision making for a common repeat purchase product. The Journal of Consumer Research, 11 (3), MacDonald, E.K. and Sharp, B.M. 2. Brand awareness effects on consumer decision making for a common, repeat purchase product: A replication. Journal of Business Research, 48, Allen, R Hydrogenation. Journal of the American Oil Chemists' Society, 37 (1),

33 32