Halk Ressamı Mehmet Hulusi nin Taşbaskı Deniz ve Gemi Resimleri. Serdar Başaran

Transkript

1 Halk Ressamı Mehmet Hulusi nin Taşbaskı Deniz ve Gemi Resimleri Serdar Başaran Türk Resim Sanatı tarihinde zaman zaman adlarına ve eserlerine rastladığımız, yapıtlarıyla Türk halkının görsel zevkine hitap etmiş ve halk ressamı ya da halk sanatkarı olarak adlandırılmış ressamlarımız da var. Bu ressamlarımız yüzyıllar boyu eğitimli sanatın giremediği yerlere doğal sanatı içtenlikle ve kolaylıkla ulaştırmışlar. Halk ressamları; halkın geleneklerini, göreneklerini, dini ve milli değerlerini ve yaşanılan dönemin sosyal, hatta siyasal olaylarını eserlerinde yansıtmış ve bu yolla geniş halk kesimlerini etkileyebilmişlerdir. Çoğu hayalden yapılmış olan halk resimleri ilkel (primitif) bir özellik taşır. Perspektif ve oranlar gerçek dışıdır. Bu resimlerde bazen üç katlı bir köşk insan boyunu geçmezken, bazen de gözyaşından denizler ve içinde yüzen gemiler karşımıza çıkar. Halk resimleri halk masallarına da uygun, halkın anlayabileceği ve sevebileceği türden eserlerdir. Önceleri folklorun bir parçası sayılan bu resimler, bugün sanat tarihinin önemli bir dalı olma özelliğini taşıyor. Eğitimsiz veya az eğitim almış bir toplumun sanatı olan halk resmi, günümüz modern sanatına da kaynak oluşturuyor ve eskiye oranla daha fazla ilgi görüyor. Mehmet Hulusi, Kandiyeli Emin Baba gibi II. Abdülhamit döneminin tanınmış bir halk ressamı. Bu sanatkârımız, söz konusu dönemde kıraathane denilen ve daha çok günlük gazetelerin okunduğu kahvehaneleri, dükkanları, evleri, resmi daire ve dini mekanları hatta okulları resimleriyle donatmış bir usta. Mehmet Hulusi Efendi, Sultan Abdülaziz tarafından imar edildiği için Mamure-t ül Aziz olarak anılan Harput kasabasında doğar. Genç yaşta Đstanbul'a gelerek Darülmuallimin'de (Erkek Öğretmen Okulu) eğitim görür. Mekteb-i Mülkiye'yi (Siyasal Bilgiler) de bitiren sanatkâr, daha sonra Rufai tarikatına girer. Gerek bu tarikata, gerek Bektaşiliğe dair pek çok resim yapmıştır. Mehmet Hulusi Hüsn-i hat (güzel yazı) sanatındaki ustalığı ile de ünlüdür (özellikle Talik yazıda). Sanatkâr yazmış olduğu Hadis-i Şeriflerin ketebe kayıtlarında, ünlü hattat Şevki Efendi'nin talebesi olduğundan da söz eder. Sanatçı, Đstanbul'un Beyazıt semtinde, Mercan'da kendi adını taşıyan matbaasında taşbaskı resimler yapmış, bunları çoğaltarak satmış ve geçimini sağlamıştır. Mehmet Hulusi'nin çalışmalarının önemli bir bölümünde gemi tasvirlerinin varlığı göze çarpar. Sanatçı, Nuh'un Gemisi'ni, padişaha mahsus Sultaniye Vapuru'nu (Yatı'nı), destanlaşan gemilerimizden Üç Ambarlı Mahmudiye, Yavuz Muharebe Kruvazörü ve Hamidiye Zırhlımızı kendine has üslubu ile resmetmiştir. Eserlerinde minyatürlerden izlere de rastlanır. Bu resimler arasında, halkın uğur getirdiğine 1

2 inandığı yazı-resim olarak hazırlanmış levhalardan; Ashab-ı Kehf gemileri, Amentü gemileri ya da kayıkları çok değişik kompozisyonlarda karşımıza çıkar. Mehmet Hulusi'nin deniz görünümlerini de içeren taşbaskı Çanakkale Boğazı, Süveyş Kanalı, Đstanbul Manzarası, Rumeli Hisarı gibi kuşbakışı kent manzaralarında, dönemin Osmanlı donanma gemilerini (yelkenli, yandan çarklı ya da uskurlu) ve kayıklarını da resmettiğine tanık oluruz. Mehmet Hulusi, resimlerinin üst veya alt kenarlarına tanıtıcı anlamda açıklamalar da yazar. Bu açıklamalar bazen resmin içinde de olabilir. Sanatçı, özellikle manzara resimlerindeki ev, cami, değirmen hatta portakal bahçeleri gibi unsurların adlarını da yanlarına yazmayı hiç ihmal etmez. Bu, halk resmine özgü yaygın bir yöntemdir. Mehmet Hulusi eserlerinde halkın ilgisini çekecek her konuya değinir ve bu eserler büyük ilgi görür. Đstanbul'un yabancılara ayrılmış gazinolarında dahi onun çeşitli konuları içeren resimleri yer almıştır. Bu resimler arasında Nuh'un Gemisi de vardır. Đncelememizde yer verdiğimiz siyah-beyaz basılmış Nuh'un Gemisi isimli taşbaskı duvar resmi, 6 Şubat 1959 tarihli Hayat Dergisi'nin 6. sayısında yayımlanmış, Đstanbul Resim ve Heykel Müzesi'nde ressam Malik Aksel'in taşbaskı resim koleksiyonundan oluşan sergisinde de yer almıştı. Aynı resmin renkli baskısı ile 1972 tarihli Hayat Dergisi'nin 31. sayısında karşılaştık. Bu resimde geminin bordası kırmızıya boyalı, deniz koyu, gökyüzü ise açık mavi bir tonla renklenmişti. Mehmet Hulusi'nin tufan anını tasvir ettiği bu levhasında (I. Resim) tek direkli Nuh'un Gemisi tufanda pupa yelken yola koyulmuş bir görünümde karşımıza çıkıyor. Ressam geminin kıç tarafına kadırgalarda rastlanılan, köşk ya da üzeri tente ile kaplı olduğu için çadır da denilen ve gemi reisinin mahalli olan kapalı bölümü yerleştirmiş. Nuh Peygamber ailesi ile birlikte bu mahalde tasvir ediliyor. Osmanlı- Đslam minyatür geleneğinde Hazret-i Muhammed dışında Nuh Peygamber de dahil olmak üzere birçok peygamberin yüzleri açık bir biçimde resmedilirken, Nuh'un yüzünün burada peçeyle örtülü bir biçimde görüntülenmesi ilginçtir. Geminin içinde Nuh'un kırk çift mümini ve çeşitli türlerden toplanarak gemiye alınan hayvanlar oldukça ayrıntılı bir biçimde tasvirlenmişler. Çadırın üzerinde ve geminin kıç bölümünde kadırga fenerleri görülüyor. Kıçtaki fenerin tepesinde bulunan alem ile sanatkarın Đslamiyet'e vurgu yaptığı anlaşılıyor. Çadırın üzerindeki fenerin tepesine ise kuyruk tüylerini açmış bir tavus kuşu konmuş. Oldukça cüsseli bir görünümde tasvirlenen gemi, sahnenin önemli bir bölümüne hakim. Nuh'un gemisi altından akıp giden sırtları köpüklü iri dalgalara bana mısın demiyor. Geminin dışında karalar tufanla gelen suların altında kalırken, insanlar da kaçıp canlarını kurtarmaya çalışıyorlar. II. Resimde padişaha mahsus yandan çarklı Sultaniye Vapur-ı Hümayunu görülüyor. Đlk adı Feyz-i Cihad olan tek bacalı ve üç direkli Sultaniye, 1851'de Đngiltere'ye sipariş edilen ilk gemimizdir. Gemi, Hidiv Đsmail Paşa tarafından Sultan Abdülaziz'e hediye edilmiş, Abdülaziz bu yatla Mısır, Fransa ve Đngiltere gezilerine 2

3 gitmiştir. Mehmet Hulusi'nin bu resminde Sultaniye demir atmış bir konumda görülüyor. Baş (pruva) ve kıç (mizana) direklerinde Türk bayrakları, orta (grandi) direğinde ise hünkar forsu dalgalanıyor. Denizin üzerinde bir kayık ve bir de filika göze çarpıyor. III. Resimde minyatür sanatçısı A. Ülker Erke'nin Mehmet Hulusi'ye ait bu resimden yaptığı bir kopya çalışması görülüyor. IV. Resim bize Đstanbul'un 19. yüzyıl sonundaki kuşbakışı genel manzarasını gösteriyor. 19. Yüzyıl Sonunda Đstanbul Manzarası isimli bu resimde; Haliç, Marmara Denizi ve Boğaziçi sahillerinde yelken ya da buharla seyreden çeşitli tipte küçüklü büyüklü tekneler, vapurlar ve Osmanlı donanma gemileri göze çarpıyor. Silüet görünümlerinden seçebildiğimiz Osmaniye sınıfı zırhlılar da bu sahnede yerlerini almışlar. Resimde Đstanbul'un camileri, kuleleri, köprüleri, saray ve benzeri önemli yapılarının numaralanmış olduğunu görüyoruz. Resmin alt bölümünde ise bu mekânların isimleri bir liste halinde Osmanlıca olarak yazılmış. Đstanbul'da bulunan Selatin ve Vüzera Camileri, mescitler, medreseler, türbeler, kışlalar, hanlar, hamamlar, oteller, okullar, muvakkithaneler, kütüphaneler ve benzeri yapılar da sayılarıyla belirtilmiş. Đstanbul halkının, azınlıkların, yabancıların da sayılarıyla bildirildiği bu eser belgesel bir nitelik taşıyor. Resmin sağ alt köşesine sanatkâr imzasını Osmanlıca atmış. Resmin altında: Mercan'da Sultan Sarayları Karşısında Hulusi Efendi Matbaası`nda Đmal ve Tab Olunmuştur ibaresi yer almakta. Bu eser 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başında Đstanbul'da yaşayanlar, şehrin nüfusu ve tarihi yapıları hakkında da istatistiki ve tarihi bilgiler vermesi bakımından önemli bir kaynak. V. Resimde Rumeli Hisarı görüntüsü yer almaktadır. Boğazın suları üzerinde yine seyir halinde kayıklar, yelkenli tekneler ve bacalarından dumanlar saçarak ilerleyen buharlı gemiler göze çarpar. VI. Resimde 1304 tarihli Çanakkale Boğazı manzarası ile karşılaşıyoruz. Boğaz'ın her iki yakasında kaleler, istihkâmlar, yel değirmenleri, kasabalar ve iskeleler uzanıp gidiyor. Çanakkale, Gelibolu, Kilitbahir gibi yerleşim bölgeleri ve bu bölgelere ait isimlerin de resimde yanlarına yazıldığını görüyoruz. Denizin üzerinde yine yelkenli ve buharlı askeri ya da diğer amaçlar için kullanılan gemilere, çeşitli teknelere rastlıyoruz. Gemiler içinde boğazın ortasında üç ambarlı Mahmudiye kalyonu ve resmin sol alt köşesinde yandan çarklı, dört bacalı ve yanına Nusretiye yazılmış gemi dikkat çekiyor. Sanatkar, diğer gemilerin yanlarına da isimlerini yazmayı ihmal etmemiştir. Arka planda, Marmara Denizi ve sıradağlar yer alır. Bu resimle bağlantılı olarak yer verdiğimiz VII. Resim, minyatür sanatçısı A. Ülker Erke tarafından Mehmet Hulusi'ye ait Çanakkale Boğazı tasvirinin oldukça başarılı bir kopyası olma özelliğini de taşımaktadır. 3

4 Sanatçı bir diğer taşbaskı levhasında Çanakkale Boğazı'nda bir topu tasvir etmiştir. Bu resimde yer verilen topun altında, Osmanlıca: Đstihkam-ı Devlet-i Osmaniye'den Kal'a Topu Resmi yazısı okunmakta. Kalede Türk bayrağı dalgalanmakta, denizde zırhlı bir gemi, arka planda ise dağlar görülmektedir. VIII. Resim 1311 tarihli Süveyş Kanalı. Bu sahnede bir yanda Akdeniz, bir yanda Şap Denizi görülüyor. Resim-harita arası bir yapıt. Kıyıların bir tarafında Reşit, Dimyat, Portsaid, Yafa; diğer yanında Süveyş, altta Kudüs-ü Şerif, kaleleri ve camileriyle büyük bir yer kaplıyor. Resmin ortasında Đsmailiye şehri, telgraf direkleri, Hulusi'nin tabiri ile Kara Vapuru yani buharlı tren dumanlar saçarak ilerliyor. Raylar birbirine koşut iki dar çizgi halinde gösterilmiş. Yukarıdaki dağlardan da üç kolla Nil-i mübarek üst yandaki şehirlere dağılıyor. Tur-i Sina'nın yanında hurma ağaçları, kum çölleri arasında gümrük binaları, işaret kuleleri, küçük göller ve daha birçok ayrıntı dikkat çekmekte. Levhanın her tarafında haritalarda ve diğer manzara resimlerinde olduğu gibi yazılar bulunuyor. El Hac Firaki-i Eyyubi isimli ve 19. yüzyıl ortaları ile 20. yüzyıl başlarında yaşadığını tahmin ettiğimiz bir diğer halk ressamı daha var. Bu ressamın varlığını Abdülkadir Günyaz'ın Şubat 1979 tarihli Yıllarboyu Tarih dergisinin 2. sayısında yayımlanan bir makalesinden öğreniyoruz. Sanatçının naif resim anlayışı Mehmet Hulusi'ninki ile örtüşmekte. Eyyubi'nin işlediği konular arasında; Mekke'de Hazret-i Muhammed'in evi ve çevresi, Medine-i Münevvere'den Şam'a giden Hicaz şimendifer hattının harita usulü manzarası, Sivastopol Limanı'nın Manzara-i Umumiyesi (resimde Sivastopol fatihi efsane Mahmudiye ve diğer gemiler de liman içinde görülüyor), Eyüp ve Kağıthane manzaraları bulunuyor. Sanatçı pupa yelken giden Mahmudiye Kalyonunu da resmetmiştir. El Hac Firaki-i Eyyubi, kompozisyonlarında yer alan gemilerin ve çeşitli yerlerin yanlarına isimlerini de yazmıştır. Mehmet Hulusi'nin gemi ve deniz manzaralı resimlerinin dışında, diğer birçok konuda gerçekleştirdiği eserleri de mevcuttur. Bu eserler: Hazret-i Ali'nin Devesi, Demir Pehlivan'ın Aslanla Güreşi, Ah Minel Aşk levhaları, muhtelif karınca duaları, değişik formlarda çalışılmış yazı-resimler, Maaşallah levhaları, Maaşallahlı ibrikler, Hacı Bektaş-ı Veli resimleri, tuğralı levhalar, Selatin camilerinden Süleymaniye ve Sultan Ahmet camilerinin Kelime-i Tevhid yazılı, aynalı yazı (hatt-ı müsenna) türündeki levhalarıdır. Mehmet Hulusi'ye ait yazı-resimler dini içerikleri dolayısıyla halk tarafından çokça benimsenen ve önemsenen resimlerdir. Halk bu tarz resimlerin uğur getirdiğine inanır ve onları kutsal sayar. Böylece yazı-resimler manevi bir amaca da hizmet eder. Bu resimleri bulundukları mekânların duvarlarına asan insanlar türlü kötülüklerden, sel, yangın gibi doğal afetlerden ve hastalıklardan korunacaklarına; aynı zamanda bereket ve bolluğa da kavuşacaklarına inanırlar. Sanatçı, resimlerinde toplum hayatını da çeşitli yönleriyle ele almış ve pek çok olayı eserlerinde yansıtmıştır. Manzara resimleri kapsamında, Anadolu sınırları dışında 4

5 kalan bazı şehirlerin görünümlerini de eserlerinde tasvir etmiştir. Kahire, Kudüs, Mısır ve Rumeli'deki birçok şehrin resmi, bölge halklarının yaşayışları, gelenekleri Hulusi Efendi'nin taşbaskısı eserlerinde, bazıları yarım metreyi bulan duvar resimlerinde dile gelmiştir. Eserleri arasında öğretici olanlar olduğu gibi, duygusal olanlar da bulunmaktadır. Malik Aksel, bazı resimlerinde adı ve imzası bulunmayan ressamın yüzlerce taşbaskısı eserinden bugün ancak 20 kadarının, o da yıpranmış olarak elde bulunduğunu yazmıştır. KAYNAKÇA AKSEL, Malik; Bir Halk Ressamı Mehmet Hulusi, Türkiyemiz, Sayı:13, Haziran 1974, s ERKE, A. Ülker GÖKSOY, Hasan Ali; Minyatürlerde Gemiler, Kültür Bakanlığı Yayınları Yayımlar Dairesi Başkanlığı Sanat Kitapları Dizisi 146, 1997, s.28,46. GÜNYAZ, Abdülkadir, Bu Eski Soluk Tablolarda Bir Tarih Yatıyor, Yıllarboyu Tarih, Sayı:2, Şubat 1979, s.10,11,13,14. ÖZDENĐZ, Engin; Halk Sanatkarı Mehmet Hulusi'nin Gemi Resimleri, Denizin Sesi Türkiye Denizcilik Đşletmeleri Yayını, Sayı:36, Kasım 1991, s Hayat, Sayı:31, Hayat, Sayı:6, 6 Şubat 1959, s Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi, Meydan Yayınevi 1972, Meydan Gazetecilik ve Neşriyat Ltd.Şti, c.10, s