Milton FRIEDMAN Rose D.FRIEDMAN TOPLUMSAL YAAMIN VE DÜÜNCENN DÖNÜÜMÜ * Çeviri: Gülsün G.YAY

Transkript

1 Milton FRIEDMAN Rose D.FRIEDMAN TOPLUMSAL YAAMIN VE DÜÜNCENN DÖNÜÜMÜ * Çeviri: Gülsün G.YAY There is a tide in the affairs of men, Which taken at the Flood, leads on to fortune: Omitted all the voyage of their life Is bound in shallows and in miseries William Shakespeare Juluis Cesar dan Tpk bireycilerin yaamlarnda olduu gibi, toplum olarak adlandrdmz kolektif varln yaamnda da güçlü dalgalanmalar vardr. Toplum yaamndaki dalgalanmalar, fikir öncülerinden yaylarak yava yava ortaya çkar. Her bir dalga on yllar süren uzun bir zaman içinde sona erer. Dalgalar ilk defa bir yükselile balar ve çekildikten sonra bile onu izleyenler için baz izler brakr. Dalgalar, insanolunun düüncesinde balar, kamu politikalarna yaylr ve çounlukla kendi zddn yaratr ve baka bir dalgaya yerini brakr. Bütün bu olalar, tarihçilerin, iktisatçlarn ve dier sosyal bilimlerin yeterince açklayamadklar çok boyutlu bir konudur. Bu denemenin amac mütevazdr. Amacmz, bize yllardr, gittikçe daha fazla akla yakn görünen bir hipotezi sunmak; bu hipotezi son üç yüz yl içinde * The Tide in the Affairs of Men Economic Impact, 1989, 1, yaanan deneyimlerle açklamak ve onun baz sonuçlarn tartmaktr. Hipotezimiz, sosyal ve iktisadi politikalardaki önemli deiikliklerin, çada iktisadi, siyasal ve sosyal koullarn entelektüel düünce ortamnda yaratt bir deiimi izlediidir. Bu deiim bir ülkede balayabilir, ama eer dayanklln kantlarsa, nihai olarak tüm dünyaya yaylr. Balangçta bu deiim, sosyal ve iktisadi politikalar çok az etkileyecektir. Ancak bazen on yllar süren bir zaman sonra, yükselen entelektüel dalga, önce yava'ça, sonra h)zlanarak geni' kitlelere yay)lacak ve toplumlar)n hükümetlere yapt)+) bask)larla iktisadi, sosyal ve siyasal politikalar) etkileyecektir. Olgularda ortaya çkan dalgalar yükselirken, düünsel dalgalar alçalmaya ve /ngiliz Anayasa hukukçusu A.V. Dicey in belirttii gibi kar düünce akmlaryla dengelenmeye balar. Kar düünce akmlar, belirgin bir biçimde önceki düünsel dalgalarn yaratt politik sonuçlara bir tepki olarak doar. Vaatler ütopyaya dönüür ve sonuç dü krkldr. Düünsel dalgalarn ilk yaratclar ölür; onlarn izleyici ve destekleyicilerinin entelektüel nitelikleri kaçnlmaz olarak azalr. Hâkim düünceye kar yeni akmlar savunmaya balamak ise bir entelektüel bamszlk ve cesaret gerektirir. Doru trmanmak çok daha uzun zaman ister. Atlgan cesur ve bamsz gençler, yeni olan ve denenmemii kefetmek için yeni alanlar aratrmaya yönelirler. Güçlenen kar akmlar yeni bir dalgay harekete geçirirler ver süreç tekrarlanr. Söylemesi gereksiz ki, bu çok basitletirilmi bir tanmlamadr. Özellikle entelektüel düünce, kamu düüncesi ve olaylarn ak arasndaki karlkl ince ilikileri dlamaktadr. Politikalardaki ve kurumsal düzenlemelerdeki yava deimeler daima devam eder. Halbuki önemli de+i'meler, kriz dönemleri hariç, nadiren olu'urlar. Dü'ünsel dalgalar ö+retmenler, vaizler, bas)n ve 1

2 televizyondaki gazeteciler, bilim adamlar) ve politikac)lar taraf)ndan tüm halka yay)l)r. Halk da, krize kar') entelektüellerin geli'tirdi+i dü'üncelere göre tepki göstermeye ba'lar. Hemen hemen her dalga, bir kriz, politikalardaki önemli de+i'ikliklerin ba'lat)c)s) olarak rol oynar. Hipotezimizi ikisi tamamlanm olan ve biri hala devam eden üç dalgay inceleyerek anlatacaz. Laissez Faire in Do0u2u (Adam Smith Ak7m7) Tartacamz ilk akm, 18. Yüzylda /skoçya da Merkantlizme kar, David Hume un yazlarnda ve Adam Smith in Ahlaki Duygular Teorisi (1759) ile Uluslararas) Zenginli+i (1776) adl eserinde ortaya konuyla tepkiyle balar. Uluslar)n Zenginli+i, hakl olarak modern bilimsel iktisadn temel ta olarak kabul edilir. Kitabn doruluu imdiki amacmz için büyük ölçüde yararldr. Onun, entelektüel topluluklar etkilemekteki baars, Sanayi Devriminin balay kadar, Hume un ve dierlerinin merkantilizme kar gelitirdikleri görülerle attklar tohumlarn bir sonucudur da Atlantiin dier yakasnda ise, adeta Smith in iktisadnn politik ikizi olan Bamszlk Bildirgesi ilan ediliyordu. Smith in eseri çabucak Birleik Devletler in kurucular arasnda populer hale geldi. ABD nin ilk Hazine Bakan Alexander Hamilton, 1791 de yazd 9malat Hakk)nda Rapor unda olgular eletirel bir ekilde belgelerle açklyordu. Raporunda, Birleik Devletlerin serbest ticaretle deil, gelien sanayilerini korumaya ihtiyac olduunu savunarak, Smith in doktrinin uygulanmadn öne sürmesine ramen, Smith den youn ekilde alntlar yapyor ve filozoftan övgüyle söz ediyordu. Smith in kendi entelektüel fikirlerinin kamu politikalar üzerindeki etkisi konusunda bir hayali yoktu. Serbest ticaretin, Büyük Britanya da daima tam anlam)yla i'letilmesi gerekti+ini beklemek, orada bir Oceana ve Otopya n)n kurulmas) gerekti+ini beklemek kadar saçmad)r. Sadece halk)n önyarg)lar) de+il, fakat ba' edilmesi daha güç olan 'ey, pek çok bireyin özel ç)kar)n)n buna kar') olaca+)d)r demekteydi. Onun tahmini hatal çkmtr. 19. Yüzyln balarna kadar, hükümetin iktisadi sorunlara müdahalesinin arzu edilmezlii, görünmez elin ilerlii ve Laissez-faire gibi fikirler ilkin düünsel dünyaya, sonra da kamu politikalarna yayld. Jeremy Bentham, David Ricardo, James Mill ve John Stuart Mill bu fikirlerin yaylmas ve politik olarak gelitirilmesiyle aktif olarak uratlar. /ngiliz devlet adamlar, yabanc tahl ithalatn engelleyen Tah)l Yasas) nn iptali için mücadele ediyorlard. Napolyon savalarnn yol açt ar hükümet harcamalarnn ve uluslar aras ticarete getirilen snrlamalarn süreci geciktirmesine ramen, Sanayi Devriminin yaratt basklarn zorlamasyla bu fikirler kamu politikalarn etkilemeye balyordu. Savalar da krizin domasn hazrlyordu da Tahl Yasasnn iptali, yetmi yl gecikmeden sonra Smith in nihai zaferi olarak görülür. Gerçekte ticari engellerde baz azalmalar daha önceden balamt, tarmsal olmayan pek çok malda ise 1874 e kadar gümrük tarifeleriyle koruma devam etti. Daha sonra sadece ispirto, arap, bira ve tütün için tarife uygulanrken; bunlara karlk gelen rakip yerli mallara da tüketim vergileri kondu. Avrupa nn dier ülkeleri ve A.B.D. /ngiltere nin mallarda tam bir ticaret serbestîsi tesis ederek açtklar yolu takip etmediler. Bununla beraber, 19. Yüzyl boyunca A.B.D. de korumaclk önemli bir rol oynasa bile, ithalat vergileri daha çok gelir elde etmek amacyla konmutu

3 Savandan sonraki bir yl ve 1860 daki Sivil Savatan sonraki birkaç yl hariç yüzyln sonundaki /spanyol-amerikan savana kadar gümrükler, federal gelirlerin yarsndan fazlasn salad. Kotalar gibi tarife-d engeller henüz mevcut deildi. /nsanlarn ve sermayenin hareketlerinin engellenmesi çok güçtü. Birleik Devletler de tam anlamyla bir göç etme serbestîsi vard. Hamilton n Birleik Devletler de Korumac yasalar tesis etmekteki baars, hükümetin iktisadi faaliyetlere müdahale etmemesi konusunda, politikaclarn etkili bir ideolojik vaatlerinin olmamasndan kaynaklanmtr. Yine de federal devletlerin haklarna olan güçlü inanç, merkezi hükümetin deil, devletlerin rolünün önemli olduu anlamna gelir. Pek çok federal devlet, devlet bankalarn kurdu, kanallar ina etti ve dier birçok ticari teebbüsü üstlendi. Çarpc bir deimeyi yaratan kriz, pek çok kamu teebbüsünün iflasyla sonuçlanan, 1837 paniiydi. Bu panik, tpk bir yüzyl sonraki Büyük Depresyonun özel teebbüse kar güveni krmasna benzer ekilde, kamu teebbüslerine olan güvenin krlmasna yol açt. Sonuçta Adam Smith in fikirleri, hem bir açklama, hem de alternatif bir yol sundu; gümrük tarifeleri bir yana, gerçek Laissezfaire e yakn ve müdahaleci olmayan bir sistem hakim olmaya balad. Ekonomide devletin rolünün ölçülmesi kolay deildir. Eksik olduu bilinmesine ramen, hâlihazrda mevcut olan ölçülerden biri, hükümet harcamalarnn milli gelire orandr. Laisses-faire in doruk yllarnda, hem Birleik Devletler de hem /ngiltere de kamu harcamalarnn milli gelire oran yüzde 10 dan azd. Birleik Devletler in harcamalarnn üçte ikisi, merkezi ve yerel hükümetler tarafndan, yars eitime olmak üzere yaplyordu. Federal harcamalar ise, genellikle yars askeri amaçl olmak üzere, milli gelirin yüzde 3 ünden azd. Adam Smith Akmnn pratik hayattaki etkilerinden ilginç bir örnek de Meiji sonras Japonya snda gözlenir deki Meiji restorasyonundan önceki yüzyllarda Japonya hemen hemen Bat Dünyasndan tamamyla ayrlm durumdayd. Yeni hükümdarlar herhangi bir ideolojik anlaya sahip olmasalar da, sözü Laissesfair e braktlar. Bununla beraber, Meiji hükümdarlar ekonomide /ngiliz Laisses-faire nin etkin olduu Bat Dünyasna girdiklerinde, /ngiltere nin politikasnn imrenilecek bir yol olduunu kabul ediyorlard. Onlar, hiçbir ekilde, vatandalarna tam bir iktisadi ve politik özgürlük vermediler, ancak daha uzun bir yolda giderek, çarpc ve olumlu sonuçlar elde ettiler. Ancak bu politikalarn destekleyici bir ideolojinin olmay, sistemlerinin güçsüzlüünü açklar. I. Dünya Sava ndan sona, Japonya askeri bir diktatörlüün yönetiminde, iktisadi durgunluk ve askeri maceracla varan bir merkezi kontrole yöneldi. Daha geni ölçekte düünürsek, bu akmn 19.yüzylda iktisadi özgürlükler kadar, daha geni politik özgürlükler de getirdii görülür. Genileyen haklar ve artan uluslararas ticaret ile beeri ilikiler eliinde bireylere daha yüksek bir yaam standard. Daha önceki yllarda yaanan Napolyon Savalar veya daha sonraki yllarn Dünya Savalaryla mukayese edildiinde, 1815 ile 1914 arasndaki dönem, büyük ve yaygn bir karmaann yaanmad bir dönemdir. Ara sra ortaya çkan baz mali panik ve krizlere ramen, /ngiltere ve Birleik Devletler 19. yüzyl boyunca dikkate deer bir iktisadi büyüme yaamtr. Özellikle Birleik Devletler, tüm ülkelerin yoksullarnn Mekke si olmutur. Bütün bu gelimelerin, hükümet politikalarna yol göstermede Laissez-faire 3

4 ilkesinin benimsenmesinin sonucu olduu pek çoklar tarafndan kabul edilmitir. Refah Devletinin Yükseli2i (Fabian Ak7m) Bütün bu dikkate deer gelimeler, entelektüel akmlarn bireycilikten kolektivizme doru dönmesini engelleyemedi. Gerçekte, kukusuz, bu sonuca katk yapt. Dicey e göre, 1848 den sonraki de+i'meler, 9ngiltere nin dü'ünsel ve ahlaki atmosferinde hissedilir hale geldi Bu dalgann yükseli evresi, kolektivizmin entelektüel düünceye hakim olmaya balamasndan birkaç on yl sonra gelmitir. 1883, sosyalizmin yava bir ekilde kurulmas anlamna gelen Fabian Toplulu+u nun temellerinin /ngiltere de atlmasnn tarihidir. Birleik Devletler için bu tarih, bir dernek araclyla yaymay ümit ettikleri sosyalist düüncelerle dolu olarak Almanya dan dönen bir grup genç iktisatçnn Amerikan /ktisat Dernei ni kurduu yl olan 1985 tir. Ancak umutlar, dernein pratik iktisadi sorunlar ve politik konularda resmi taahhütlerden kaç)nma ve partizanl)k yapmama politikasn benimsemesiyle büyük ölçüde engellendi. Laissez-faire politikalar, sorunlarn üstesinden gelmiken ve etkileyici olumlu pek çok kazanm elde edilmiken, entelektüel akmdaki bu deiimi nasl açklayabiliriz? Dicey buna dolayl bir cevap verir: Devlet müdahalesinin, özellikle yasaman)n 'ekillenmesindeki faydal) etkileri do+rudand)r, çabuk ve gözle görünürdür, oysa ki onun kötü etkileri yava' ortaya ç)kar, dolayl)d)r ve gözden kaç)r)l)r... Çok az insan, devlet yard)m)n)n insan)n kendi ba')na ba'arabilme gücünü yok etti+i gerçe+ini anlar. Bu yüzden de insano+lu ço+unlukla lüzumsuz olan hükümet müdahalelerini de gerekli görme e+ilimindedir. Bu do+al e+ilime, t)pk) 1830 ile 1860 aras)nda 9ngiltere de oldu+u gibi, bireysel özgürlük lehine öne sürülen yarg) ve varsay)mlarla (yani Laissez-faire ile) kar') konulabilir. Bu yüzden kendi ba')na yapabilme gücündeki azal)', sosyalizme do+ru yönelmedeki art)') aç)klamada tek ba')na yeterlidir. Daha dorudan bir cevap, Laissez-faire in iki temel sonucunun bir tepkiyi tevik etmesidir. /lki, bu baar kalan bozukluklar daha keskin biçimde göze çarpar hale getirmitir; bu da reform yanllarnn idari çözümlerin artrlmas konusundaki srarlarn güçlendirirken, bu çözümlerin halka daha sempatik gösterilmesini salad. /kincisi, bu durum, hükümetlerin kalan bozukluluklarla mücadelede etkin olaca beklentisini daha makul hale getirdi. Snrl bir hükümetin sunaca çok az çkar vardr. Bu yüzden de kamu memurlarnn bozulmasna neden olacak çok az dürtü olacaktr ve kamu hizmetlerinin önce kendi kiisel zenginlemeleriyle ilgili olan insanlar için çok az çekicilii vardr. Hükümet, öncelikle cinayet, hrszlk ve benzeri suçlara kar kanunlar uygulamakta ve bölgesel polis ve itfaiye gibi belediye hizmetlerini salamakla uramt. Bu ve dier nedenlerden dolay, tam bir Laissezfaire e en çok ulam olan /ngiltere, 19.yüzyl sonu ve 20. yüzyl balarnda dürüst, bozulmam bir kamu hizmetinin ve hukuka bal vatandalarn yaad bir ülke olmutur. Birleik Devletler de hiç bir zaman, ister kamu hizmetlerinin kalitesinde ister yasalar konusunda, olsun /ngiltere nin ulat dorua varlmad, fakat yüzyl boyunca her ikisi de geliti. Sebep ne olursa olsun, Fabian Sosyal)zmi /ngiltere de hakim entelektüel akm olmutur. Bu entelektüel akm yava yava önce kamu düüncesinde ve sonra hükümet politikalarnda hakim hale geldi. Dicey in 1914 te ikinci basksn yapt Kanun ve Kamu Dü'üncesi adl kitabnn önsözünde gösterdii gibi, bu akm savatan önce zaten alttan alta vard ve I.Dünya Sava da süreci hzlandrmt: 1900 e kadar, içerdi+i pek çok do+rulara ra+men 4

5 Laissez-faire doktrini 9ngiliz insan)n)n üstündeki etkisini az çok kaybetti. Ayn) zamanda 1900 de tarafs)z gözlemciler, kolektivizmi güçlendiren duygu ve dü'üncelerin 19. Yüzy)lda oldu+u kadar 20. Yüzy)l)n yasalar) üzerinde de ektili olaca+)n) aç)k olarak gözlüyorlard)... ve bu sonuç do+al olarak, finans kesiminde korumac) tarifelere olan inanc)n yeniden canlanmas)yla do+rulanm)'t). Dicey, 20.yüzyln balangcndan itibaren kolektivizmin ilerlemesini en dorudan yanstan kanunlar sralar ve balangcnn 1980 deki Ya'l)lar için Emeklilik Kanunu olduunu belirtir. Daha sonraki bir kanun konusunda (1913 Zihinsel Özürlüler Kanunu) Dicey, Yasan)n, akl) ba')nda hiçbir insan)n üzerinde yürümeyi kabul etmeyece+i bir yolun ilk ad)m) oldu+unu, fakat e+er bu yolun izlenmesi sürdürülürse, devlet adamlar)n) ki'i özgürlüklerine müdahale etmeden çözülemeyecek güçlüklerle kar') kar')ya b)rakaca+)n) söylüyordu. Açkça, /ngiltere nin gelimi bir Refah Devleti oluumunun tohumlar serpilmiti. Birleik Devletler de de gelimeler, biraz gecikmeye ramen, benzerdi. Dorucu olarak bilinen yazarlar, yerel yönetimlerin ve tröstlerin bozukluluklarn ve kantlanm çürümülüklerini aça koyuyorlard. Upton Sinclair, sosyalist fikirleri gelitirmekte roman kullanyordu da Demokrat seçim listesinde Willian Jennings Bryan n bakanla adayln koymasyla ortaya çkan Halkç Parti, sadece demiryollarnn düzenlenmesini deil, snrsz bir devlet mülkiyeti ve devlet iletmeciliini dile getiriyordu de Devletleraras Ticaret Komisyonunun kurulmasn 1890 da Sherman Antitröst Yasas) ve daha sonra da 1906 da G)da ve 9laç Yasas) izliyordu. Modern Refah Devleti kendi yolunda ilerliyordu. I. Dünya Sava özellikle demiryollar iini üstlenmesiyle devletin rolünü güçlendirdi a kadar federal harcama miktar milli gelirin sadece %3,2 sine eitti ve bunun üçte biri de emekli askerlerin ödeneklerini de içeren savunma harcamalarna ayrlyordu. Askeri harcamalar art kamu borç faizleri için yaplanlar ise harcamalarn yarsn oluturuyordu. Devlet ve yerel harcamalar üç kat daha fazlayd. Bugünkü anlamda Sosyal Güvenlik, refah ve gelir destekleri olarak tanmladmz eylere federal devletler ve yerel hükümetlerin yapt harcamalar milli gelirin yüzde 1 inden azn oluturuyordu. Fikirler dünyas çok farklyd a kadar sosyalizm kolej kampuslarnn hakim ideolojisiydi. Büyük deiimi balatan etken, kukusuz ki, halkn özel teebbüse güvenini kran ve devletin sadece polis ve hakem olmaktan baka potansiyel bir yardmc olarak ve bunalml zamanlarnda etkili bir bavuru mercii olarak görülmesine yol açan Büyük Bunalm d. Sonuç çarpcyd, Federal hükümet harcamalar 1980 lere kadar, kabaca milli gelirin yüzde 30 una yükseldi. Devlet ve yerel harcamalar da büyüdü ve böylece 1980 lere kadar toplam hükümet harcamalar milli gelirin yüzde 40 na ulat. Harcamalar aslnda devletin rolünün olduundan az gösterilmesine yol açar. /nsanlarn yaamna harcama gerektirmeyen (veya çok az gerektiren) baka pek çok devlet müdahaleleri girmitir: Tarifeler, kotalar, faiz oran tavanlar, ücret ve fiyat kontrolleri, yerel kira tavanlar, imar kanunu v.s lerin entelektüel ortamnn gecikmeli etkisi, entelektüel düüncenin bir özelliini gösterir. Zaman geldiinde, uygulamak için seçenekler üretmek. Sosyalist Liderler, milli kamu kurulularn ele geçirmede baarsz olmalarna ramen, partinin 1928 deki programnn bütün iktisadi unsurlarn 1980 lere kadar yasa haline getirmilerdir 5

6 Daha önceki dalga gibi, Fabian Ak)m da bütün dünyaya yaylmt. Bu akmn /ngiltere deki Refah Devletine ve Birleik Devletler de New Deal a yapt etki, Sovyet Rusya ve Çin Komünist Devrimlerindeki baarsndan daha az deildir. Ve yine bu etki, /ngiltere ve Avrupa nn dier kolonilerinin ve Hindistan n bamszlklarn kazandktan sonra, merkezi planlamay benimsemelerini de açklar. Tek önemli istisna, Adam Smith akmndan asla ayrlmayan ve sonuç olarak da gelecek akmnda öncüsü olan Hong Kong olmutur. Önceki dalgadaki gibi, uygulama düzeyinde dalga en yüksek doruklar)na ç)karken, fikirler dünyas) yön de+i'tirmeye ba'lad). Sosyalist fikirlerin her alandaki hakimiyeti, ku'kusuz kar') fikir ak)mlar)n) canland)rmaya neden olmu'tur. Serbest Piyasan7n Yeniden Canlanmas7 (Hayek Ak7m) Friedrich Hayek in 1944 te Birleik Devletler ve /ngiltere de artc biçimde en çok satan kitab Esaret Yolu (Road to Serfdom) belki de hakim entelektüel görüe kar ilk gerçek saldryd. Ancak serbest piyasa akmnn etkileri balangçta çok azd ve 1960 larda, zamann entelektüel ortamnn ne kadar kapsaml ve etkili olduunu, ancak o zaman serbest piyasa fikrini gelitirmeye aktif biçimde çalanlar hatrlar. Bu satrlarn yazarlar tarafndan yazlm ve her ikisi de genel halka dönük ve bu politikalar gelitirmeye yönelik olan iki kitap, düünce ortamndaki deiimin çarpc kantdr. /lki, 1962 de yaynlanan ve onsekiz yl içinde den fazla satlan Kapitalizm ve Özgürlük (Capitalism and Freedom) zamann tek bir popüler Amerikan dergisinde eletirilip incelenmiti. /kincisi olan Seçme Özgürlü+ü (Free to Choose) ise Birleik Devletler de yln en çok satan (roman d) kitab olduu gibi, pek çok önemli yaynda ele alnp incelendi ve dünya çapnda bir ilgi gördü. Entelektüel ortamn deitiinin daha önemli bir delili, serbest piyasaya olan güven ile snrl devlet fikrini gelitiren dü'ünce tanklar) nn saysndaki arttr. Heritage Vakf) nn Bakan Edwin Feulner son bir konumasnda, otuz yl önce mevcut olan sadece dört önemli organizasyondan söz etmitir: Bugün hala mevcut olan Hoover Enstitüsü; ilkelerini koruyup adn deitiren Üniversiteleraras) Bireyciler Toplulu+u; /lkel ve gelimemi olan Amerikan Te'ebbüsler Enstitüsü ile Stratejik ve Uluslar aras) Çal)'malar Merkezi. Ayrca Leonard Read in Ekonomik E+itim Vakf) nn da saylmas gerekir. Buna karlk Fuelner günümüzde snrl devlet ve serbest piyasa fikrini gelitiren, yayan ve bu fikirleri fiiliyata geçirmeye çalan çok sayda kurumdan söz eder. Yaynlar açsndan bakldnda da bu farkllk göze çarpar: yl önce serbest fikirleri savunan sadece Ekonomik E+itim Vakf) nn yayn Freeman varken, günümüzde bu fikirleri gelitiren ve savunan çok sayda yayn vardr. Bu büyük tutum deiikliinin sebebi Hayek in Road to Serfdom, Ayn Rand n Atlas Shrugged ile Fountainhead i ve Capitalism and Freedom gibi kitaplarn ikna edici gücü, insanlarn sorunlar üzerinde farkl biçimde düünmesine ve devlet baarszlklarnn da piyasa baarszlklar kadar gerçek olduunu göstermesine yol açt. Yine de, yaananlarn olaanüstü gücünün deiim için temel-etken olduunu tahmin edebiliriz. Yaananlar, sosyalist ve kolektivistlerin Rusya ve Çin de yarattklar büyük umutlar küle çevirdi. Gerçekten bu ülkelerdeki tek umut, imdi sadece serbest piyasaya yönelik son çabalardan domaktadr. Yine benzer ekilde, yaanan 6

7 tecrübeler, Birleik Devletler deki New Deal da, /ngiltere deki Refah Devleti ve Fabian Sosyalizminde yerlemi olan mübalaal umutlar zayflatt. Birbirini izleyen hükümetlerin her birinin programlar en iyi niyetlerle balad ve çözümlerden çok sorunlarla sonuçland. Bugün hala daha etkin üretim salamann yolunu teebbüslerin devletletirilmesinde gören az sayda insan vardr. Bugün hala her türlü sosyal sorunun devletin parasyla çözümlenebileceine inanlar vardr. Birleik Devletler de Vietnam Sava, hükümetin yararllna olan inancn anmasna yardmc oldu. Yaklak yetmibe yl önce Dicey in tahmin ettii gibi, artan vergi yükü, hükümetin büyümesine ve onun artan etkisine kar, insanlarda tepki yaratt. Hem Birleik Devletler de hem /ngiltere de hükümetin genileyen faaliyet alannn etkisiyle 20. Yüzylda yasalar sayg azald. Hükümetin artan ekilde salam olduu çkarlar dizisi, iktisatçlarn rant-kollama dedii veya halkn özel çkar lobileri diye nitelendirdii durumlarn düzenli biçimde artmasna neden oldu. Dünya üzerinde ise merkezi planlamaya yönelmi daha yoksul ülkelerin (Hindistan ve Afrika Kolonileri) durgunluu ile serbest piyasa politikalarn geni ölçüde izlemi olan birkaç ülkenin (Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Kore Cumhuriyeti) salad hzl gelime arasndaki tezat, Batnn gelimi ülkelerinin tecrübeleriyle de güçlü biçimde desteklendi. Önceki dönemlerde olduu gibi, fikirler toplumu ikna etmekten çok, deiim gerekli olduu anda seçenekleri açk tutarak ve alternatif politikalar salayarak önemli rol oynadlar. Daha önceki iki dalgada olduu gibi, uygulama fikirlerin arkasnda gecikmeli olarak gelmitir. Bu yüzden de hem /ngiltere, hem Birleik Devletler serbest toplum idealine her açdan otuz krk yl öncesinde olduundan daha uzaktr de Birleik Devletlerin federal, devlet ve bölgesel hükümetlerinin toplam harcamalar milli gelirin yüzde 25 i iken 1985 de bu oran yüzde 44 tür. Geçen otuz ylda pek çok yeni hükümet faaliyeti yaratlmtr. Yine de uygulama deimeye balamtr. Deiimi harekete geçiren kriz ise, bize göre, 1960 larda Birleik Devletler de ar ekilde artan parasal büyümenin yaratt 1970 ler boyunca devam eden dünya çapndaki enflasyon dalgas olmutur. Bu dönem iki açdan kriz yaratmtr: /lki, Keynesyen para ve maliye politikalar)n)n güvenilirli+ini ve bu yüzden hükümetin ince ayar yapma kapasitesini yok eden stagflasyon olgusu; ikincisi, enflasyonun vergi dilimlerini yukar) kayd)rmas) ve kamu borçlar)n) gizli bir 'ekilde ortadan kald)rmas) nedeniyle Dicey in sözünü ettii vergileme yükü ne yol açmasdr. Zaten 1970 lerde mecburi askerlik kaldrld, hava yollarndan devlet müdahalesi kaldrld, bankalarn mevduat faizlerini snrlayan düzenleme kaldrld de hava yollarn düzenleyen Sivil Havaclk Komisyonu kaldrld. Hükümet harcamalarnn milli gelire oran yükselmeye devam etmekle beraber, art hz yavalad den beri önemli hiçbir harcama program yaplmad. Savunma harcamalar dndaki harcamalardaki art büyük ölçüde önceki programlarn etkisi altnda kalmtr. Daha önceki dalgalardaki gibi, hem düünce hem de uygulama dalgalar tüm dünyaya yayld. /ngiltere, Kolektivizm yönünde Birleik Devletlerden daha ileri gitmiti ve hala da hem harcamalarn milli gelirdeki pay bakmndan, hem de sanayinin daha youn milliletirilmesi bakmndan daha kolektivisttir. Ancak Margareth Thatcher in yönetimi, Amerika da Ronald Reagan yönetimine göre çok daha fazla ilerleme kaydetmitir. 7

8 Komünist dünyada bile bu kar akmlar tümüyle bastrmak imkânsz hale geldi. Fakat kar akmlarn ötesinde, Macaristan daki ekonomik reform, Polonya daki Dayanma Hareketi, Çin Halk Cumhuriyetinde piyasalara bavurunun genilemesi, Sovyetler Birliindeki yeni reformist söylem; Bat da Thatcher ve Reagan n seçilmesinde olduu gibi, hem olgularn zorlamasyla, hem de entelektüel fikirlerin ortaya koyduu seçeneklerle domutur. Gerçekte bu reformlarn, imdiki siyasi elitlerin gücünü tehlikeye sokacak kadar ileri gidecei kukuludur. Fakat bu durum, fikirlerin gücünün kant olan bu reformlarn deerini azaltmaz. /lginç ve öretici bir olguda, piyasann serbestlemesi politikasn sol kanat hükümetlerin de sac hükümetler kadar, belki de daha fazla istekle izlemeleri olmutur. /lginç bir örnek, yaam boyunca bir sosyalist olan François Mitterand dan etkilenmi Fransz politikalarnn bir U- dönüü yapmasdr. Yine Avustralya daki içi hükümeti; Muhafazakâr Partiden iktidar devraldktan sonra keskin biçimde piyasann rolünü arttrmaya giriti; Bir /çi Hükümetinin olduu Yeni Zelanda, hükümet kontrollerini ve müdahalelerini kaldrmakta baka herhangi bir ülkeden daha ileri gitti. Tersine, /kinci Dünya Sava sonrasndaki çarpc baarsn Ludwig Erhard n Serbest Piyasa politikalarna borçlu olan Federal Almanya ise ilkin Sosyal Demokrat, sonra da Muhafazakâr hükümetler döneminde bu politikalardan uzaklat. Olgularn basksyla desteklenmi olan fikirlerin gücü, açkça ne corafya, ne ideoloji ne de parti ismi tanmtr. Önceki Ak7mlardan Ç7kan Dersler Özetle, toplumlarn yaamlarnda ve düünce ortamnda yaanm ve tamamlanm iki dalga ile halen yaanmakta olan birini deerlendirdik. Her bir dalga elli veya yüzyl sürdü. /lkinin (yani serbest piyasa ve Laisses-fair in) düünce iklimine girii /ngiltere de 1776 ile 1883 arasnda ve Birleik Devletler de ise 1776 ile 1885 arasnda olmutur. Düünsel düzeyde kolektivizme doru geçi ise /ngiltere de 1883 den 1950 ye kadar, ABD de ise 1885 ten 1970 e kadar olmutur. Birkaç on yl sonra da toplumlarn yaamndaki dalgalar yükselmitir. Laisses-fair in toplum yaamna giriinin /ngiltere için 1820 den 1900 e, ABD için 1840 dan 1930 a kadar; kolektivizmin yaama geçiinin ise /ngiltere için 1900 den 1978 e, ABD için ise 1930 dan 1980 e kadar olduu söylenebilir. Söylemesi gereksiz ki bunlar çok kaba tarihlerdir, bu tarihler on yl daha önceye veya sonraya kaydrlabilir. Vimdi yeni bir dalga yükselme aamasndadr. Piyasalara güvenin ve daha snrl devlet düüncesinin yeniden yükselmesi /ngiltere de aa yukar 1950 de, ABD de 1970 de balad. Kamu politikalarna yansmann balangc ise /ngiltere de 1978 ve ABD de 1980 dir.eer tamamlanm akmlar rehber olursa, düünce düzeyinde yeni akmn orta ya çana yaklatn, ama kamu politikalar düzeyinde henüz çocukluk çan yaadn söyleyebiliriz. Bu yüzden hala her ikisi de yükselmekte, hele uygulama aamasnda yükseli daha henüz gerçeklemektedir. Bu özgür bir topluma ve hükümetin snrlandrlm rolüne inananlar açsndan iyimserlik nedenidir. Fakat gönül rahatl için bir neden deildir. Geçmite dalgalar bu ekilde ortaya çkm olsa da, tarihin aknda hiçbir ey kesin deildir. 25 yldan daha fazla önce yazdmz gibi, Biz büyük ölçüde özgür bir toplumda ya'ad)+)m)z için, politik özgürlü+ün arz küresinin ne kadar s)n)rl) bir k)sm)nda ve ne kadar s)n)rl) bir zaman diliminde varoldu+unu unutma e+ilimindeyiz. Oysa insanl)+)n genel durumu, tiranl)k, kölelik ve sefalettir. 8

9 Yeni akmn uygulama düzeyinde henüz umut veren çocukluk ça yine de baarszla bitebilir ve hatta kolektivizm dalgasyla yok edilebilir. Hür dünyann parças olmakla gurur duyan Bat toplumlarnda bile devletin artan rolü, kendi haklar olarak gördükleri imtiyazlarn kaldrlmasna sert bir ekilde direnecek olan pek çok çkar grubu yaratmtr. Bunlarn her biri kendisi için en iyi olann ülke için de iyi olduuna inanabilmekte, bu yüzden de yaplm bir kayrmay genel kuraln bir istisnas gibi hakl gösterebilmektedir. Her iki dalgadan da çkarabileceimiz ders açktr: Hem düüncede ve hem de uygulamada güçlü biçimde yerlemi olan akm, kar akmlar yok etme ve uzun bir süre ayn yönde ilerleme eilimindedir. Akmlar kendi devamllklar için, corafya, politik etiket ve dier engellerin hiçbirini önemsemezler. Tekrarlamaya de+er olan bir husus da, bu ak)mlar)n ba'ar)lar)n)n sonuçta onlar) ortadan kald)rabilecek ko'ullar) yarataca+)d)r. 9