El sanatları bir milletin kültürel kimliğinin en canlı belgelerinden sayılır. Asırlar boyu insanoğlunun

Transkript

1

2 KOCAELİ PEŞKİR İŞLEMELERİNDEN ÖRNEKLER Mine CAN* Giriş El sanatları bir milletin kültürel kimliğinin en canlı belgelerinden sayılır. Asırlar boyu insanoğlunun yaşam zevki, hayata bakışı ve sanat anlayışı, el becerisi ile bütünleşerek insan ruhunun derinliklerinden el sanatı ürünlere yansımıştır. El sanatları başlangıçta tabiata karşı korunma, örtünme ve yaşam koşullarına kolaylık sağlama ihtiyacından kaynaklı olarak ortaya çıkmış, daha sonraları ise insanoğlunun güzeli arama arzusuyla birlikte sanatsal boyuta ulaşmıştır. Orta Asya dan göç ederek medeniyet ve kültürlerini beraberlerinde Anadolu ya taşıyan Türkler, pek çok el sanatını tarih içerisinde özünü koruyan bir gelişim süreciyle günümüze kadar ulaştırmayı başarmıştır. Yüzyıllar boyunca geleneksel yapım teknikleriyle dokumacılık, bakırcılık, keçecilik, ağaç oymacılığı, kuyumculuk, çömlekçilik, yorgancılık v.b. daha pek çok el sanatı, kültürümüze ait motiflerin hayat bulduğu üstün bir zevk ve yaratıcılıkla üretilmiştir. İşleme, Türk el sanatları içerisinde en fazla emek, titizlik ve sabır gerektiren alanlardan birisidir. Türk işleme sanatı üzerine yapılan araştırmalar incelendiğinde, yazılı kaynak sayısının oldukça az olduğu ve mevcut araştırmaların da Osmanlı Dönemini konu aldığı görülmüştür. Bu araştırmaların çoğunda işleme sanatı Topkapı Sarayı Müzesi arşivlerinde bulunan örnekler açısından ele alınmıştır. Ancak Osmanlı İmparatorluğu döneminde işlemeler, saray ve saray dışı olmak üzere iki ana çevrede üretilmiştir. Saray atölyelerinde Osmanlı nakkaşları dönemin süsleme özelliklerini işlemelere yansıtmış ve padişahların desteğiyle işleme sanatı teknik ve sanatsal açıdan en parlak devrini yaşamıştır. Saray atölyelerinde yerli ve yabancı ustalar tarafından, saray dışında ise ustaların yetişemediği yerde çarşı ve evlere işleme siparişleri verilmiştir. 1 Bu sebeple çarşı ve evlerde yapılan üretimlerde saray daima kaynak niteliği taşımış, halk üzerinde de saray işlemelerinin ihtişamı sonsuz bir hayranlık yaratmıştır. Bu dönem içerisinde zamanla başta İstanbul olmak üzere, Bursa, Maraş, Konya, Antep gibi belli şehirler üretim merkezi haline gelmiş ve işleme aynı zamanda sarayın örnek alındığı bir halk sanatı olarak varlığını sürdürmüştür. Ev işlemeleri ise gelenekler doğrultusunda gelişme göstermiş ve çeyiz geleneği sayesinde sürekliliğini günümüze kadar korumuştur. 2 * Yrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi Değirmendere Ali Özbay MYO, mine_can82@hotmail.com 1 H. Örcün Barışta, Türk İşleme Sanatı Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1995, s Fatma Yetim ve Nuran Kayabaşı, Kastamonu İli Liva Paşa Konağı Etnografya Müzesi nde Bulunan İşlemeli Ürünlerin Özellikleri, Kastamonu Eğitim Dergisi, 15 (2007), s

3 Mine CAN Yüzlerce yıl Anadolu kadını ve genç kızları geleneklere bağlı yaşantı çerçevesinde duygu ve düşüncelerini teknikle birleştirerek işlemelere yansıtmıştır. Türk insanının bir zamanlar günlük yaşantısının bir parçası olan ya da çeyiz amacıyla üretilen bu eşyalar arasında peşkir, uçkur, yağlık, çevre, bindallı, kese v.b. örnekler bulunmaktadır. Ancak zamanla değişen moda akımları ve teknoloji ile birlikte genç neslin sabır gerektiren işlere karşı yeterince ilgi göstermiyor olması, bu türden örneklerin eski değer ve önemini yitirmesine neden olmuştur. Üstelik son yıllarda köyden göçün artması ile bu ürünlerin kaybolma tehlikesi gündeme gelmiş ve el sanatları alanında araştırma yapmakta güçleşmiştir. Bu nedenle geçmişten günümüze ulaşmayı başaran ve bugün hatıra olarak saklanan maddi kültür ürünlerinin araştırılmasına yönelik çalışmalar, kültürel değerlerin belgelenmesi adına her geçen gün önemini arttırmaktadır. Bu amaçla sanayileşme ve göçün kötü etkilerini bünyesinde barındıran ve kent kültürünü kaybetme tehlikesi yaşayan Kocaeli nde el sanatlarına yönelik yapılacak araştırmalar bundan sonra daha da önemli hale gelecektir. Peşkir hakkında genel bilgi Peşkir, Farsça kökenli bir kelime olan pîşgîr sözcüğünden dilimize geçmiştir. 3 Pîş-ön ve gîr-tutulan anlamlarındaki iki kelimenin birleşmesiyle oluşan peşkir, önce tutulan demektir. 4 Peşkir, boyu genellikle cm. arasında, genişliği ise cm. arasında değişen, karşılıklı iki kısa kenarı işlemeli, pamuk veya ketenden, ince ve sık dokunmuş, açık renkli kumaştan hazırlanan, yemek yerken dize örtülen ya da abdest aldıktan sonra el ve yüzü silmek için kullanılan bir eşyadır. 5 Bugün yerli ve yabancı müzelerde, antikacı veya özel koleksiyoncularda rastlanan peşkirlerin farklı kullanım amaçlarına göre hazırlandıkları bilinmektedir. Peşkir el yıkandıktan, abdest aldıktan sonra eli yüzü kurulamak için kullanıldığı gibi, yer sofrasına oturduktan sonra sofrada toplu veya tek tek peçete olarak da kullanılmıştır. Özellikle Osmanlı döneminde düğünlere davet amacı ile peşkirler gönderilmiş veya düğünlerde hediye verilmiştir. Geleneksel sünnet yatakları ile gelin ve loğusa yataklarının süslenmesinde, ayrıca yemek ve kahve ikramlarının vazgeçilmez parçaları olarak kullanılmıştır. 6 Özellikle 18. Yüzyılda Osmanlı topraklarını ziyaret eden Avrupalı gezginlerin, Anadolu ya yaptıkları seyahatler sonucu oluşturdukları gezi notlarında Osmanlı Dönemi kaynaklarında peşkirlerin kullanım alanı ve özelliklerinden bahsedilmektedir. Az sayıdaki kadın gezginden biri olan Lady Mary Montagu, 18. Yüzyılın başlarında yaptığı bir ziyarette, Sultan ın sarayındaki işlemeleri ayrıntılı olarak görünüş ve işlevleri ile tanıtmış, Sultan ın eşleriyle bulunduğu bir sofrada kendisine ipek ve altın işlemeli mükemmel şekilde bezenmiş ince muslin kumaştan elbezleri sunulduğunu ve kendisinin bunları işlevleri için fazla değerli bulduğundan kullanmakta çekimser davrandığını belirtmiştir. 7 Geçmişten günümüzde ulaşan ve geleneksel Türk işleme teknikleri ile işlenmiş peşkirlerin yeterince araştırılmadığı düşünülmektedir. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu Dönemi nde İstanbul ve Bursa gibi önemli merkezlere yakınlığı nedeniyle, Kocaeli gibi tarihsel ve kültürel derinliğin zengin olduğu yerlerde, saray ve çevresinin etkilerini görme ihtimali yüksektir. 3 Güncel Türkçe Sözlük, TDK, ( 4 Anonim, Meydan Larousse, Peşkir, C. 10, İstanbul, 1986, s Gönül Macide, Türk El İşleri Sanatı, Ankara, 1974, s Hülya Köklü, I. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara, 2008, s Ulla Ther, 16. ve 20. Yüzyıl Gezi Edebiyatında Yerli Türk İşlemeleri, Türkiyemiz, 1994, s

4 Kocaeli Peşkir İşlemelerinden Örnekler Araştırma kapsamında; Kocaeli il ine bağlı Gebze İlçe si ve Tavşancıl beldesinde yaşayan, yerel halkın elinde bulunan toplam 15 adet, el işlemeli peşkir incelenmiştir. Maddi kültür mirasımız arasında önemli yer tutan peşkirler, kullanılan malzeme ve işleme teknikleri ile desen ve kompozisyon özellikleri bakımından incelenmeye değer kalite ve güzelliktedir. Bu sebeple çalışmanın Kocaeli nin kültür tarihine ve geleneksel Türk işleme sanatına kaynak oluşturması bakımından fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Kocaeli ne ait peşkirlerin teknik ve estetik özellikleri Bu bölümde Kocaeli ne ait peşkirlerde kullanılan malzeme, işleme tekniği, bezeme konusu ile renk ve kompozisyon özellikleri örnekler eşliğinde sunulmuştur. İncelenen peşkirlerin kaynak kişilerden elde edilen bilgiler doğrultusunda, 19. Yüzyılın son çeyreği ile 20. Yüzyılın başı arasında üretilmiş oldukları anlaşılmıştır. Örnek 1 Örnek 2 Örnek 1. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde düz ve verev hesap iğnesi çok renkli bir uygulama ile kullanılmış olup, motiflerin dışına siyah renkle gözeme yapılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde koyu pembe, bordo, açık yağ yeşili, koyu yaprak yeşili, gri ve kobalt mavi tercih edilmiştir. Gümüş rengi metal telin uygulandığı kısımlarda verev sarmanın kullanıldığı görülmektedir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel, nesnel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Bitkisel kaynaklı motifler natüralist ve anti natüralist bir yaklaşımla biçimlendirilmiştir. Alt ucundan bir fiyonkla tutturulmuş iki adet yaban gülü demetinin peşkirin karşılıklı iki kısa kenarı üzerini işlendiği görülmektedir. Bu motiflerin hemen altına U formunda bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş geometrik ince bir su işlenmiştir. Peşkirin kenar temizlemesi ise çırpma dikişi ile yapılmıştır. Örnek 2. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. İşlemesinde ise hesap işi iğne tekniklerinden düz ve verev hesap iğnesi ile verev sarma ve gözeme teknikleri kullanılmıştır. Kenar temizlemesi ise çırpma dikişi ile yapılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde koyu pembe, bordo, açık yağ yeşili, koyu yaprak yeşili, menekşe moru, eflatun, koyu mavi, açık mavi ve siyah tercih edilmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel, nesnel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Bitkisel kaynaklı motifler natüralist ve anti natüralist bir üslupla 1909

5 Mine CAN Örnek 3 biçimlendirilmiştir. Alt ucundan bir fiyonkla tutturulmuş iki adet gül demetinin, peşkirin karşılıklı iki kısa kenarını yan yana bezediği görülmektedir. Bu motiflerin hemen altına U formunda bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş bir bordür işlenmiştir. Örnek 4 Örnek 3. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. İşlemesinde ise hesap işi iğne tekniklerinden düz ve verev hesap iğnesi ile verev sarma ve gözeme teknikleri kullanılmıştır. Kenar temizlemesi ise çırpma dikişi ile yapılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde koyu ve açık pembe, kırmızı, koyu yaprak yeşili, sarı, menekşe moru, eflatun ve siyah tercih edilmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel, nesnel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Bitkisel bezemelerden; zeytin ağacı, zeytin tanesi, düz ve zikzak dallar, yaprak, çiçek ve tomurcuk, nesneli bezemelerden saksı, geometrik bezemelerden zikzak biçimleri kullanılmıştır. Bitkisel kaynaklı motifler natüralist ve anti natüralist bir üslupla biçimlendirilmiştir. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarı üzerine ana motifler düzgün sıralamalarla yerleştirilmiştir. Kaideli bir saksı içine yerleştirilmiş büyük yapraklardan oluşan zeytin ağacı motiflerinin etrafına zeytin taneleri ve dallarının işlendiği görülmektedir. Ayrıca peşkirin kısa kenarı boyunca zikzak formlu dal üzerine yerleştirilmiş çiçeklerden oluşan bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş enli bir su bulunmaktadır. Örnek 4. Peşkir keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde bir Türk işi iğne tekniği olan verev pesent iğnesi, yassı metal telin uygulandığı dallarda ise verev sarma kullanılmıştır. Motiflerin renklendirilmesinde açık pembe, bordo, eflatun, gri, açık mavi ve açık yağ yeşili tercih edilmiş ve motiflerin dış kenarları siyah ise renkle gözenmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarına kaktüs çiçeği ve sümbüllerden oluşan ana motiflerin düzgün sıralamalarla yerleştirildiği 1910

6 Kocaeli Peşkir İşlemelerinden Örnekler görülmektedir. Motif aralarına küçük tomurcuklar işlenmiştir. Ayrıca kısa kenarlar boyunca zikzak formlu ince bir su yer almaktadır. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek 5 Örnek 6 Örnek 5. Peşkir keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine ipek iplik kullanılarak hazırlanmıştır. İşlemesinde ise hesap işi iğne tekniklerinden düz ve verev hesap iğnesi ile verev sarma ve gözeme teknikleri kullanılmıştır. Bezeme konusu bakımından diğerlerinden ayrılan peşkirin işleme konusunu sembolik, nesnel, bitkisel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarı üzerine gemi motiflerinin düzgün sıralamalarla yerleştirildiği görülmektedir. Sembolik insan motiflerinin çiçeklerle temsil edildiği işlemelerin renklendirilmesinde açık pembe, çingene pembesi, bordo, açık ve koyu mavi, koyu yağ yeşili ve açık sarı tercih edilmiştir. Ayrıca bu motiflerin hemen altında, kısa kenarlar boyunca bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş zikzak formlu bir su yer almaktadır. Peşkirin kenar temizlemesi ise zürafa ile yapılmıştır. Örnek 6. Peşkir keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde bir Türk işi iğne tekniği olan verev pesent iğnesi, yassı metal telin uygulandığı kısımlarda ise verev sarma kullanılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel ve nesnel kaynaklı motifler oluşturmuştur. Karşılıklı iki kısa kenar üzerinde yer alan ve içerisinde stilize meyveler bulunan tabak motifleri, düzgün sıralamalarla düzenlenmiş kompozisyon tarzında yerleştirilmiştir. Natüralist üslupla biçimlendirilmiş olan bitkisel motiflerin anti natüralist bir üslupla renklendirildiği anlaşılmıştır. Motiflerin renklendirilmesinde açık pembe, kırmızı, açık ve koyu mavi, açık yağ yeşili, koyu sabun yeşili, beyaz, bej rengi ve açık kahverengi tercih edilmiş, dış kenarları ise siyah renkle gözenmiştir. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek

7 Mine CAN Örnek 7. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplikle, hesap işi iğne tekniklerinden düz hesap iğnesi, verev hesap iğnesi ve gözeme teknikleri kullanılarak işlenmiştir. Kenar temizlemesi ise zürafa ile yapılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemelerin natüralist bir üslupla renklendirilmiş olduğu ve pastel pembe, eflatun, sarı, koyu ve açık yaprak yeşili ile açık kahverengi tercih edilmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Çam ve selvi ağacı motiflerinin atlamalı sıralamalarla peşkirin karşılıklı iki kısa kenarını bezediği görülmektedir. Bu motiflerin hemen altına zikzak bir dal üzerine yerleştirilmiş yaprak motiflerinden oluşan bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş enli bir su işlenmiştir. Örnek 8 Örnek 8. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. İşlemesinde ise hesap işi iğne tekniklerinden düz ve verev hesap iğnesi ile verev sarma ve gözeme teknikleri kullanılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde koyu pembe, kırmızı, zümrüt yeşili, menekşe moru, lacivert, açık mavi, eflatun, sarı, gri, motiflerin dışının gözemesinde ise siyah tercih edilmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. natüralist bir üslupla biçimlendirilmiş olan çiçek motiflerinin peşkirin karşılıklı iki kısa kenarını yan yana yerleştirilmiş olduğu görülmektedir. Ana motiflerin hemen altında U formunda bağlantılı sıralamalardan oluşan bir bordür işlenmiştir. Peşkirin kenar temizlemesi ise zürafa ile yapılmıştır. Örnek 9 Örnek 9. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde düz ve verev hesap iğnesi ile gözemenin yanı sıra gümüş rengi metal telin uygulandığı kısımlarda ise verev sarmanın uygulandığı anlaşılmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde koyu pembe, kırmızı, açık yağ yeşili, koyu yaprak yeşili, menekşe moru, lacivert, açık ve koyu mavi kullanılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel, nesnel ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Natüralist bir üslupla düzenlenen dal ve yaprak motiflerinin peşkirin karşılıklı iki kısa kenarı üzerine bezendiği görülmektedir. Ayrıca ana motiflerin her iki yanına saksı içerisine yerleştirilmiş küçük çiçek motifleri işlenmiştir. Bu motiflerin hemen altında U formunda düzenlenmiş bağlantılı sıralamalardan oluşan bir bordür yer almaktadır. Peşkirin kenar temizlemesi ise zürafa ile yapılmıştır. 1912

8 Kocaeli Peşkir İşlemelerinden Örnekler Örnek 10. Peşkir keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde düz pesent, verev pesent, verev sarma, susma ve tel kırma teknikleri kullanılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel, nesnel, yazılı ve geometrik kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Stilize hançer ve çeşitli çiçek motiflerinden oluşan ana motifler, peşkirin karşılıklı iki kısa kenarı üzerine düzgün sıralamalarla yerleştirilmiştir. Bu motiflerin hemen üzerine aralara gelecek şekilde arap alfabesi ile yazılı bezemelerin işlendiği görülmektedir. Motiflerin renklendirilmesinde koyu pembe, fuşya, açık mavi, zümrüt yeşili, sarı ve siyah kullanılmıştır. Bu motiflerin altında kenara paralel olarak susma tekniği ile işlenmiş geometrik kaynaklı ince bir su yer almaktadır. İşleme aralarında yer yer tel kırma ile yapılmış süslemeler mevcuttur. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek 10 Örnek 11 Örnek 11. Peşkir keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde bir Türk işi iğne tekniği olan verev pesent iğnesi, yassı metal telin uygulandığı yapraklarda ise verev sarma kullanılmıştır. Motiflerin renklendirilmesinde koyu kırmızı, mor, eflatun, açık pembe, gri, koyu yaprak yeşili tercih edilmiş ve motiflerin dış kenarları ise siyah ile gözenmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarına enginar, tomurcuk ve yapraklardan oluşan ana motiflerin düzgün sıralamalarla yerleştirildiği görülmektedir. Ayrıca kısa kenarlar boyunca zikzak formlu ince bir su yer almaktadır. Bu motiflerin hemen altında kenara paralel olarak susma tekniği ile işlenmiş stilize diken motiflerinden oluşan ince bir su bulunmaktadır. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek 12 Örnek 12. Peşkir krem rengi keten dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde bir Türk işi iğne tekniği olan verev pesent iğnesi, yassı metal telin uygulandığı yapraklarda verev sarma, tomurcuklarda ise susma teknikleri kullanılmıştır. Natüralist ve anti natüralist bir üslupla renklendirilen motiflerde gülkurusu, koyu 1913

9 Mine CAN pembe, sarı, beyaz, sabun yeşili ve koyu mavi tercih edilmiş, motiflerin dış kenarları ise siyah ile gözenmiştir. Peşkirin işleme konusunu bitkisel kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarına fasulye, tomurcuk ve yapraklardan oluşan ana motiflerin düzgün sıralamalarla yerleştirildiği görülmektedir. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek 13 Örnek 14 Örnek 13. Peşkir krem rengi keten dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde düz pesent, verev pesent, yassı metal telin uygulandığı dallarda verev sarma teknikleri kullanılmıştır. Natüralist ve anti natüralist bir üslupla renklendirilen motiflerde kırmızı, koyu pembe, mor, eflatun, koyu ve açık sarı, kobalt mavi ve camgöbeği renklerinin tercih edildiği, motiflerin dış kenarları ise siyah ile gözeme yapıldığı anlaşılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Peşkirin karşılıklı iki kısa kenarına biber, tomurcuk ve yapraklardan oluşan ana motiflerin düzgün sıralamalarla yerleştirildiği görülmektedir. Bu motiflerin hemen altında kenara paralel olarak susma tekniği ile işlenmiş stilize diken motiflerinden oluşan ince bir su bulunmaktadır. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek 14. Peşkir ince keten-pamuk karışımı krem rengi dokuma üzerine, ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılarak hazırlanmıştır. Peşkirin işlemesinde verev pesent iğnesi, yassı metal telin uygulandığı kısımlarda ise verev sarma ve susma teknikleri kullanılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel kaynaklı motifler oluşturmuştur. Salkım tarzında stilize edilmiş çiçek motiflerinin peşkirin karşılıklı iki kısa kenarına düzgün sıralamalarla yerleştirildiği görülmektedir. Natüralist üslupla biçimlendirilmiş olan motiflerin renklendirilmesinde pastel pembe, gülkurusu, açık pembe, gri ve siyah tercih edilmiştir. Peşkirin kenar temizlemesi ise saçak bükülerek yapılmıştır. Örnek

10 Kocaeli Peşkir İşlemelerinden Örnekler Örnek 15. Peşkir keten-pamuk karışımı dokuma üzerine, ipek iplik ve yassı metal tel ile hesap işi iğne tekniklerinden düz ve verev hesap iğnesi, verev sarma ve gözeme teknikleri kullanılarak hazırlanmıştır. Krem rengi zemin üzerine yapılan işlemenin renklendirilmesinde anti naturalist bir üslupla koyu ve açık pembe, açık yağ yeşili, mor, kobalt mavi ve siyah tercih kullanılmıştır. Peşkirin işleme konusunu bitkisel ve nesnel kaynaklı motifler oluşturmaktadır. Ana motifler alt ucundan bir fiyonkla tutturulan çeşitli türden irili ufaklı yaprakların kullanıldığı iki farklı düzenlemeden oluşmaktadır. Bu motiflerin altında yine iki farklı su motifi yer almaktadır. Birinde zikzak formlu dal üzerine yerleştirilmiş yapraklardan bağlantılı sıralamalardan oluşan enli bir su bulunurken, diğerinde ana motife benzer yaprakların düzgün sıralamalarla işlendiği görülmektedir. Peşkirin kenar temizlemesi ise zürafa ile yapılmıştır. Sonuç ve değerlendirme Araştırma kapsamında incelenen peşkirlerin tamamında keten-pamuk karışımı yerel dokuma kullanılmıştır. Bezayağı tekniğinde dokunmuş, düz ince yerel dokuma kumaşlar, doğal renginde kullanılmış olup herhangi bir renklendirme işlemine tabii tutulmamıştır. El dokumalarının hayatta olmayan yöre kadınları tarafından dokunduğu kaynak kişilerden elde edinilen bilgiler arasındadır. Peşkirlerde işleme malzemesi olarak ipek iplik ve gümüş rengi yassı metal tel kullanılmıştır. Aynı şekilde işlemelerde kullanılan ipek iplikler de yöre kadınlarının kendi yetiştirdikleri ipek böceklerinden elde ederek, doğal boyalarla boyadıkları ipliklerdir. Bu durum yörede bir zamanlar el dokumacılığının ve ipek böceği yetiştiriciliğinin ileri derecede yapıldığının bir göstergesidir. Peşkirlerde geleneksel Türk işleme tekniklerinden olan hesap işi ve Türk işi iğne teknikleri ile sarma iğnesi kullanılmıştır. Motifler düz ve verev hesap iğnesi, gözeme, düz ve verev pesent, susma, verev sarma teknikleri kullanılarak oluşturulmuştur. Yardımcı iğne tekniği olarak işleme aralarında tel kırma tekniği ile yapılmış süslemeler mevcuttur. Peşkirlerin kısa kenarlarının temizlemeleri ise saçak bükülerek, zürefa veya çırpma dikişi ile yapılmıştır. İncelenen peşkirlerin tamamının zemininde malzemenin doğal rengi olan krem rengi kullanılmıştır. İşlemelerde çok renkli (polikrom) bir uygulama ile koyu ve açık pembe, fuşya, çingene pembesi, gülkurusu, kırmızı, koyu ve açık sarı, zümrüt yeşili, açık yağ yeşili, koyu yaprak yeşili, sabun yeşili, menekşe moru, eflatun, koyu ve açık mavi, kobalt mavi, camgöbeği, lacivert, bordo, gri, beyaz, açık kahverengi, bej rengi ve siyah tercih edilmiştir. Siyah rengin genellikle motiflerin dışında gözeme şeklinde ya da dal veya çerçeve oluşturmak için kullanıldığı görülmüştür. Renklendirmelerde çoğunlukla doğaya yakın bir üslup izlenirken, bazı örneklerde anti naturalist bir yaklaşımla gerçekleştirilen renklendirmeler de yapılmıştır. İşlemelerde, yardımcı renk ve gereç olarak kullanılan yassı metal tel, motiflerin dal kısımlarında sarma tekniğiyle kullanılmıştır. İşlemelere derinlik, ışık ve gölge kazandırmak için yapılan 8 bu uygulamalara Türk işlemelerinde sıklıkla rastlanmakla birlikte, doğaya karşı anti natüralist bir yaklaşım sergilenmektedir. 8 Gülizar Altun, Muğla Yöresi Peşkirlerinden Örnekler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (2008), s

11 Mine CAN Araştırma kapsamında incelenen peşkirlerde bitkisel bezemelerin yoğun olarak kullanıldığı anlaşılmıştır. En fazla kullanılan bitkisel motifler arasında gül, kaktüs çiçeği, sümbül, tomurcuk ve çeşitli çiçek demetlerinin yanı sıra yapraklar, dallar, enginar, fasulye, biber, zeytin gibi stilize edilmiş bitkiler, çam, selvi ve zeytin ağaçları bulunmaktadır. Nesneli bezemelerden saksı, fiyonk, tabak, gemi, hançer, geometrik bezemelerden ise düz veya zikzak çizgiler sıklıkla kullanılmıştır. İncelenen peşkirlerin sadece birinde insan figürünün sembolik olarak kullanıldığı gözlenmiştir. Bir üründe de yazılı bezemeye rastlanmıştır. İncelenen peşkirlerin tamamında işlemeler ürünün karşılıklı iki kısa kenara üzerinde yer almaktadır. Kenara paralel olarak yerleştirilmiş birden fazla motifin düzgün sıralamalar tekrarlanması ile oluşturulan kompozisyonlarda motiflerin en az iki, en fazla dört defa tekrar ettiği tespit edilmiştir. Ana motiflerin altında genellikle ince, su veya bordür motiflerinden oluşan düzenlemeler yer almaktadır. Su ve bordür motiflerinde çoğunlukla bağlantılı sıralamalarla düzenlenmiş kompozisyonlar tercih edilmiştir. Bu düzenlemelerde bağlantılı zikzaklar ve zikzakların ara boşluklarına yerleştirilen küçük bitkisel motiflerin işlenmiş olduğu görülmüştür. Geleneksel Türk işleme sanatının en güzel örnekleri arasında sayılan peşkirler, gerek kullanılan malzeme, gerekse motif ve kompozisyon özellikleri ile etnografik eser konumunda değerlendirilen eşsiz sanat eserleridir. Günümüzde artık nadiren rastladığımız peşkir ve benzeri işlemeli ürünler hatıra olarak saklanmaktadır. Bugün üretilmeyen ve değer verilmediği için yok olup giden özgün el sanatı ürünlerin bilimsel araştırma teknikleri ile incelenmesi ve belgelenmesi etnografik açıdan son derece önemlidir. Bu sebeple geleneksel Türk motifleri ile bölgesel üslup ve uygulamaları gün ışığına çıkaracak bu tür araştırmaların bundan sonra yapılacak çalışmalara da kaynak niteliği taşıyacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Altun, Gülizar, Muğla Yöresi Peşkirlerinden Örnekler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 20, 2008, ss Anonim, Meydan Larousse, Peşkir, C. 10, İstanbul, 1986, ss Barışta, H. Örcün, Türk İşleme Sanatı Tarihi, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, Güncel Türkçe Sözlük, TDK, ( Erişim Tarihi Köklü, Hülya, Aksaray Müzesi nde bulunan Peşkirlerden Örnekler, I. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Nisan 2008, Ankara, ss Macide, Gönül, Türk El İşleri Sanatı, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, Ther, Ulla, 16. ve 20. Yüzyıl Gezi Edebiyatında Yerli Türk İşlemeleri, Türkiyemiz, S. 72, 1994, ss Yetim, Fatma ve Kayabaşı, Nuran, Kastamonu İli Liva Paşa Konağı Etnografya Müzesi nde Bulunan İşlemeli Ürünlerin Özellikleri, Kastamonu Eğitim Dergisi, S. 15, 2007, ss

12 1917 Kocaeli Peşkir İşlemelerinden Örnekler