UTEK2007. Bildiriler. Türkçenin Söz Dizimi ve Türk Edebiyatında Üsh1p Arayışları Ağustos Editör Hayati DEVELi

Transkript

1 İstanbul Kültür Üniversitesi Uluslararas Türk Dili ve Edebiyat Kongresi UTEK Ağustos 2007 Bildiriler Türkçenin Söz Dizimi ve Türk Edebiyatnda Üsh1p Arayşlar c.l Türkçenin Söz Dizimi Editör Hayati DEVELi İstanbul Kültür Üniversitesi İstanbul 2009

2 KELiME GRUPLARINI NASIL TASNİF EDELiM? Halil İbrahim USTA (Ankara) ÖZET Türkçe sözdizimi ile ilgili baz kaynaklarda kelime gruplar hiç tasnif edilmeden rastgele anlatlmşken ; bazlarnda ise, çeşitli gruplar, böllimler, snflar altnda ele alnmştr. Söz konusu tasniflere dikkatlice baklnca bunlarda da -hemen hemen- ortak denilebilecek bir özellik dikkati çekmektedir: Bu birkaç tasnife esas alnan "ölçütler" belirsizdir. Bu tasniflerde " ayn bölüm"de yer alan kelime gruplarn oluşturan öğelerin, bazen görevine bazen türüne bazen de anlamna baklarak seçildiği anlaşlmakta; buna karşlk yine de ayn grupta ele alnmş olduklar görülmektedir. Böylece dikkatler farkl konular(görev, tür, anlam) üzerine çekilmekte, Türkçe söz dizimindeki kelime grupl arnn karakteristiklerini tanmada çeşitli zorluklar ortaya çkmaktadr. Konuya bu açdan yaklaşnca, kelime gruplann " kuruluş " bakmndan tasnif etmek bir ihtiyaç haline gelmektedir. " Kuruluş " sözü ile kelime gruplarnn kendi iç kurallarna bağl olarak işleyen mekanizma kastedilmektedir. Burada yaptğmz snflandrma, yaplacak veya yaplmş olan diğer tasnifleri reddetmez, onlarn hükmünü kaldrmaz. Ancak, bundan sonra yaplacak olan çalşmalara katk sağlamay amaçlar. Tanmlama, niteleme veya belirtme amaçl bütün çalşmalarda, "tür, hacim, ağrlk, fonksiyon, değer vb." ölçütler ayr ayr kullanlabilir. Bunlarn biri diğerinin önemini azaltmaz. Fakat asl yanlş olan, birden çok özelliği dikkate alarak yaplmş olan snflamalardr. Bu durumda varlan sonuç, tam olarak alglanamaz. Anahtar kelimeler: sözdizimi, kelime gruplar, tarnlamalar, snflandrma. ABSTRACT As, in some grammar materials about syntax word compounds are treated aimlessly, without being classified as they should be, in others, they are treated under different groups, categories or classifications. When one analyzes carefully these classifications, he finds out that they have a common feature that draws his attention: The criteria on which these few classifications are based on, are quite ambiguous. In these classifications, we understand that the elements of the word compounds which are placed in the same category, are chosen either on the basis of their meaning or on the basis of their function. On the other hand, it is seen that they are treated in the same group, after all. This way, the attention is drawn on different topics (function, word category or semantics) and we would face lots of difficulties if we tried to find the real Prof.. Dr., Ankara Üniversitesi.

3 414 + UTEK BiLDiRiLER characteristics of the word compounds in syntax. When we approach from this perspective, we observe that it is necessary to classify the word compounds from the point of view of the "formation". With "formation" we mean the mechanism of the word compounds that works strongly related to its internal rules. The classification presented here, does not reject any of the previous or future classifications and doesn't deny their validity either. It aims only to make a contribution to the works that will be made from now on. In all works aiming to define, qualify or emphasize the word compounds, the criteria such as "word category, volume, weight, function, value and so on" may/should be used separately. Using only one of those criteria, w on 't diminish the value of the others left. What is really wrong w ith these classifications, is the fact that they take into account more than one characteristics at the same time. The results thus obtained, are not clearly understood by readers. Keywords: syntax, word compounds, determination, classification. Giriş "Sözdizimi" başlğn taşyan yaynlarda herhangi bir sra gözetilmeden - fakat mutlaka birbiri ardnca - kelime gruplar ve cümleler incelenir, örneklendirilir. Halbuki: Sözdizimi asl olarak iki aşamada incelenir: a) Geniş (majör): Cümledeki dizimi 1 konu alr ( syntax, cmtakchc ). [ Cümleleri ve cümlenin öğesi olarak kelime gruplarn inceler.] b) Dar (minör): Kelime gruplanndaki dizimi 2 inceler ( syntagma, CHHTarMa 3 ). [Kelime grubunu cümlenin öğesi olarak değil, başl başna bir dil birliği olarak incel er.] Buna göre, yazl veya sözlü dildeki cümleler ile bu cümlelerin kurucu öğelerinden olan kelime gruplannn dizim ilişkileri farkl yöntemlerle ele alnr. "SÖZDİZİMİ veya DİZİMLEME (Nahiv, Syntaxe) Bir düşünceyi anlatacak olan kelimeleri veya tümeeleri uygun bir sraya koymakla beraber, karşlkl durum ve ilgilerine göre de onlar gramerce şekillendirip birbirine bağlama işi. " (Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ) "İM DiZİSİ İLİŞKİSİ (Rapport syntagmatique) Kelimeler bir im dizisi meydana getirdikleri vakit " aralarnda im dizisi ilişkisi var" denir; im dizisi dşnda kaldklar zaman hatra getirdikleri başka kelimelerle olan ilişkileri ÇAGRIŞIM İLİŞKİSİ (Rapport associatif) adn alr. " (Dilbilim Terimleri Sözlüğü, 114) " İM DiZİSİ (Syntagme) Daha özel bir kavram meydana getirmek üzere bir araya gelmiş iki veya ikiden artk söz işareti. Beya::. kağt, Eve gitmek gibi. (Dilbilim Terimleri Sözlüğü, 114)

4 Halil İbrahim USTA Bu iki dizimarasnda farkllklarn bulunmas, dil dş kaynaklara bağlanabileceği gibi aslen dil içi kurallarn sonuçlar olarak dikkate alnmaldr. Geniş ve dar dizim arasndaki farkllklar yannda, az veya çok olabilen benzerlikler de söz konusudur. Ancak bu benzerlikler hiçbir zaman türnevarm yöntemi kullanlarak dil içi gelişmelerin açklanmasnda kullanlamaz. " Geniş dizimde "x" kural varsa, dar dizimde de benzeri "x" kural bulunur." biçimindeki kesinlerneler yapmak dilciliğin tabiatma aykrdr. Ayn zamanda bunun karşt bir ifade de makul ve mantkl bir çkarm saylamaz. Ancak şu da belirtilmelidir ki, dar dizim (minör syntax = CHHTarMa), geniş dizim (majör syntax = CHHTaKCHc)den, dolaysyla, tarihsel gelişimin dil içi ve dil dş süreçlerinden etkilenir. Bu etki, dil içi ve diller aras karşlaştrmal çalşmalar yaplmadan anlaşlamaz. tarihsel karşlaştr Geniş ve dar dizim arasndaki benzerlik ve farkllklarn, mal incelemeler sonucunda ortaya konulmas, günümüzde yaplacak olan dil ve üsl1p çalşmalarnn hareket noktas olacaktr. Aksi takdirde varlacak yarglar veya sonuçlar, tutarl olmayabilir. Türkiye Türkçesinde de durum farkl değildir. Cümlenin ve kelime gruplarnn dizimi, dil içi ve dil dş sebeplerle tarihsel gelişim sürecinde ksmen birbirinden farkl çizgilerde yürümüş, ksmen de birbirine benzer gelişim yollarn tercih etmiştir. Kelime gruplarn "kuruluşlarna göre "tasnif etmek gerekli midir? Dilbilgisinin bütün bölümlerinde (fonetik, morfoloji, semantik) ayrntl tasnifler yaplmş olmasna rağmen, sözdiziminde cümleler üzerinde yoğunlaşlmş, çoğunlukla cümle türleri üzerinde durulmuş, cümlenin kuruluşu hakknda detayl incelemeler yaplmş, her nedense kelime gruplarn "kuruluşlarna göre" tasnif etmede fazla gayret sarf edilmemiştir. Buna karşlk baz dilbilgisi kitaplarnda rastlanan tasniflerde ise, "kuruluş" yerine "kelime gruplarnn cümlede aldklar görev"in veya "kalplaşma"nn dikkate alndğ görülmektedir. Belki de bunun sebebini başka yerde aramak gerekir: 1. İlk olarak kelime gruplar yarg s z anlatmlar olduğu için, cümle ele alnmş fakat kelime gruplar gözden kaçmş olabilir. 2. Kelime gruplan cümlede mutlaka bir öğenin bünyesi içinde bulunmak zorundadrlar. Dolaysyla cümledeki görevleri itibariyle dikkate alnmş, " yaplar" önemsenmemiş olabilir. 3. Zaten her bir kelime grubu için bir adiandrma vardr. (İsim tamlamas, sfat tamlamas vb) Bunlar yeniden ortak " kuruluş " özelliklerine göre gruplandrarak anlatmak gerekli görülmemiş olabilir. İlk olarak, cümlenin yap taşlar anlaml kelimeler, görevli kelimeler ve ekler değil, kelime gruplardr. Bu sebeple kelime gruplar tasnif edilmelidir. İkinci ola-

5 416 + UTEK2007/BİLDİRİLER rak, dilbilgisi konularn gruplandrarak anlatmak, ztlklan ve benzerlikleri daha açk olarak görmemizi ve gösternemizi sağlayacaktr. Üstelik Türkçe dilbilgisindeki hemen her konu - birbirinden farkl şekillerde olsa da - tasnif edilmişken, kelime gruplarn da yaplarna(kuruluşlarna) göre snflandrmak yararl olacaktr. Tasnif yollar neler olabilir? Kelime gruplar, dilbilgisinin diğer alanlarndakine benzer yollarla tasnif edilebilir. Kelime gruplar, tasnif edilebilir. Kuruluşlarna göre, Kullammlarna göre, Kelime türlerine göre, Kalplaşrmş olup olmamasna göre Türkçe sözdizimi ile ilgili baz kaynaklarda kelime gruplar hiç tasnif edilmeden rastgele anlatlmşken; bazlarnda ise, çeşitli gruplar, bölümler, snflar altnda ele alnmştr. Söz konusu tasniflere dikkatlice baklnca bunlarda da - hemen hemen- ortak denilebilecek bir özellik dikkati çekmektedir: Bu birkaç tasnife esas alnan "ölçütler" belirsizdir. Bu tasniflerde "ayn bölüm"de yer alan kelime gruplarn oluşturan öğelerin, bazen görevine bazen türüne bazen de anlamna baklarak seçildiği anlaşlmakta; buna karşlk yine de ayn grupta ele alnmş olduklar görülmektedir. Böylece dikkatler farkl konular(görev, tür, anlam) üzerine çekilmekte, Türkçe söz dizimindeki kelime gruplarnn karakteristiklerini tanmada çeşitli zorluklar ortaya çkmaktadr. Konuya bu açdan yaklaşnca, kelime gruplarn "kuruluş" bakmndan tasnif etmek bir ihtiyaç haline gelmektedir. "Kuruluş" sözü ile kelime gruplarnn kendi iç kurallarna bağl olarak işleyen mekanizma kastedilmektedir. Kuruluşlarna göre kelime gruplar Burada yaptğmz snflandrma, yaplacak veya yaplmş olan diğer tasnifleri reddetmez, onlarn hükmünü kaldrmaz. Ancak, bundan sonra yaplacak olan çalşmalara katk sağlamay amaçlar. Tanmlama, niteleme veya belirtme amaçl bütün çalşmalarda, "tür, hacim, ağrlk, fonksiyon, değer vb." ölçütler ayr ayr kullanlabilir. Bunlarn biri diğerinin önemini azaltmaz. Fakat asl yanlş olan, birden çok özelliği dikkate alarak yaplmş olan snflamalardr. Bu durumda varlan sonuç, tam olarak alglanamaz. Uzun zamandr üzerinde çalştğn ve derslerde de uygulama frsat bularak "deneysel" açdan snadğm bu tasnif, ana hatlar ile şöyledir:

6 Halil İbrahim USTA Sözdizimi Cümleler Cümlecikler (yar cümle, iç cümle, küçük cümle, cümlemsi, tümcemsi) Kelime gruplar Kalplaşmarruş Kalplaşrruş Düz (kurall) Gruplar Ters (kural dşl) Gruplar Eş değerli Gruplar Ksaltna Gruplar Burada yaplan tasnif denemesinde, kelime gruplannn "kuruluş"lanndaki ortak özelliklerden hareket edilmiştir. Bu ayn zamanda, kelime grubunu oluşturan öğelerin "bir araya geliş tarzlan"na göre yaplan bir tasniftir. Bu tasnife dikkatle baklnca görülecektir ki, ayn başlk altnda gösterilen kelime gruplannn adlandnlmasnda da ortaklk vardr. Buna göre Türkiye Türkçesinde kelime gruplar, aşağdaki şekilde dört farkl tip altnda incelenebilir: Birinci Tip: Düz (Kurall) Kelime Gruplar Bu bölümde yer alan kelime gruplannn ortak özelliği, anlam yükünü üzerinde taşyan bir "asl öğe" ile bu öğeyi çeşitli şekillerde niteleyen, tanmlayan, tamamlayan veyahut da örnekleyen bir "yardmc öğe"nin bir araya gelmiş olmasdr. Bu kelime gruplannda yardmc öğe önce, asl öğe sonra gelmekte ve Türkçenin tamlama sistemindeki düzene uymaktadr. Bakş açrnz bu olunca, gruplann ekli veya eksiz kurulmuş olmas, bir çelişki teşkil etmemekte; üstelik yaplan tasnifi kolaylaştrmaktadr. Birinci tipteki kelime gruplar şunlardr: belirtili isim tamlamas, belirtisiz isim tamlamas, sfat tamlamas, ünlem grubu.

7 418 + UTEK 2007/BiLDİRİLER belirtili isim tamlamas belirtisiz isim tamlamas sfat tamlamas ünlem grubu Yardmc öğe piyasalarn borularn fakültenin İçme konut alar m tatil Son gerçek yakn Ey Ey asl öğe İşleyiş i u::.unluğu bahçesi Suyu kredisi sistemi beldesi Çalkant kantlar arkadaş Türk gençliği tatl ve ulvf gece niteleme yönü İkinci Tip: Ters (kural dş) Kelime Gruplar Bu bölümde yer alan kelime gruplannda da anlam yükünü üzerinde taşyan bir asl öğe vardr, fakat bu öğe yardmc öğeden önce gelir. Bu haliyle grup, birinci tipteki gruplann ve Türkçenin tamlama sistemindeki dizime aykn bir durum arz etmektedir. İkinci tipe giren kelime gruplar şunlardr: edat grubu, unvan grubu, birleşik.fiil. asl öğe yardmc öğe edat grubu Öğleden Sonra bugüne görünüşe kadar göre unvan grubu Cem Sultan Ali Nasrettin Ağabey Hoca birleşik fiil İ kaz Vermek önlem dikkat almak çekmek tamamlama ~ niteleme yönü

8 Halil İbrahimUSTA Üçüncü Tip: Eş Değerli Kelime Gruplar Bu üçüncü tipte yer alan kelime gruplannda öğeler, grubun anlam yükünü, vurguyu ve görevi eşit olarak paylaşrlar. Bu türden kelime gruplarnda yardmc ve asl öğe ayrt edilmez. İki öğe eşit görevli, eşit vurgulu olarak bir araya gelir ve oluşturulan kelime grubunun anlam yükünü birlikte ifade ederler. Üçüncü tipteki kelime gruplar arasnda şunlar saylabilir: tekrar grubu, bağlama grubu, say grubu. asl öğe asl öğe tekrar grubu bağlama grubu Zaman Zaman ufak tefek Belge vebilgiler Fakülte veya yüksekokullar ağustos böceği ile karnca say grubu On elli doksan Doku::: beş üç Dördüncü Tip: Ksaltna Gruplar niteleme yönü Bu bölümde "ksaltma gruplar" ad verilen kelime gruplar yer almaktadr. Bu gruplarda da yardmc ve asl öğe diye bir ayrm yoktur. Öğeler anlam yükünü eşit olarak paylaşrlar. Fakat her iki öğe arasndaki bağianty ad durumu ekieri ve iyelik ekieri kurar. Ekler, birinci öğe üzerinde bulunur. Bu dördüncü tipte yer alan gruplarn diğerlerinden fark, adlandrrnann grubu oluşturan öğelere baklarak değil, grupta öğeleri birbirine bağlayan ekiere göre yaplmş olmasdr. Dördüncü tipteki kelime gruplar ksaltna gruplardr. Bunlar şu ekieri alarak grup oluştururlar: iyelik, belirtme, yönelme, bulunma, ayrlma, vasta, eşitlik.

9 420 + UTEK 2007/ BiLDİRİLER asl öğe ek asl öğe iyelik hat r- - saylr din- -i bütün baş- - boş belirtme yüz- -ü aşkn yönelme susuzluk(ğ)- -a mahkum para-y- -a düşkün birbirin- -e yapşk bulunma yük- -te hafif ayrlma kendin- -den küçük dün- -den raz vas ta tasarm-y- -la farkl has ret- -le dolu eşitlik yaş- -ça büyük boy- -ca uzun niteleme yönü Sonuç Buraya kadar yaplan tasnif, yeterli ve en son şekil olarak kabul edilmemelidir. Eğer daha farkl "mekanizma"lar ile karşlaşrsak, onlar da bu tabloya ekleyebiliriz. Fakat bu tasnifi geliştirmek için mutlaka bir yerden başlamak gerekir. Bu konunun seçilmesindeki amaç, konuyu araştrmaclarm dikkatine sunmak ve tartşmaya açmaktr. Sonuç olarak, Türkçenin tamlama sistemi hakknda şu yarglara varlabilir: Türkçede sözcüklerin niteleme fonksiyonu, çoğunlukla, sözdiziminde ileriye doğru bir vektör halindedir. (I. TİP, kendinden sonraki kelimeyi niteleme) Tarihsel gelişim sürecindeki değişimler sonucu bu vektör, geriye doğru bir yönelim de kazanmştr. (II. TİP, kendinden önceki kelimeyi tamamlama) Türkçede herhangi bir nitelemeye başvurmadan, paylaşml olarak da (görev ve anlam yükünün paylaşm ile) grup kurulabilmektedir. (III. TİP, eş değerli) Türkçede grubu oluşturan öğeler arasndaki ilginin şiddetini, türünü, işlekliğini yalnz öğeler değil, "çekim ekleri" de etkileyebilir. (IV. TİP, ksa/tma)

10 Halil İbrahim USTA KAYNAKÇA AXMAHOBA, O. C. (2005), Ooeapb!lUHzeucmu'lecKux mepmuhoe. MocKsa: URSS, BANGUOÖLU, Tahsin (1986), Türk Dilbilgisi, Ankara: TDK (2. Bask) EACKAKOB, A. H. (1974), Clloeoco'lemaHwz e coepemehhom mypelfkom 513btKe. MocKsa: AKa,:eMIDI HayK CCCP Dilbilim Terimleri Sözlüğü (1949). Türk Dil Kurumu, Ankara. ra,lj)klleba, H. 3.; E. A. CEPEEPEHHHKOB, (1986). CpaeHumellbHoucmopu'lecKaR zpammamuka m10pkckux 513blKoe ( cuhmakcuc ). MocKBa: AKa,:eMIDI HayK CCCP. HATİPOÖLU, Vecihe (1963), "Kelime Gruplar ve Kurallar". TDAY-Beleten 1963, KOÇ, Nurettin (1990), Yeni Di/bilgisi. İnklap Kitabevi, İstanbul. KPACHOB, <I>.A. (2003), "IIapa,:nManPecKHii H CRHTarMaTRqecKHii acnektbi <l>pa3eojiorrr 11 ŞiMŞEK, Rasim (1987), Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Trabzon. /