İnsanları birlikte yaşamaya zorlayan çeşitli maddi ve manevi faktörler temel olarak hukuk biliminin inceleme

Transkript

1 HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI 1 Hukuk Kavramı İnsanları birlikte yaşamaya zorlayan çeşitli maddi ve manevi faktörler temel olarak hukuk biliminin inceleme Konusu değildir; ancak bu toplum yaşamı hukukun da ortaya çıkmasına neden olan bir olgudur. Toplumsal davranış kuralları: Toplum içerisinde bireylerin çıkar çatışmalarını uzlaştırmak, birbirleriyle olan ilişkilerini ve davranışlarını düzenlemek ve böylece toplum düzenini sağlamak ve sürdürmek amacıyla getirilmiş kurallara, toplumsal davranış kuralları (sosyal düzen kuralları ya da toplumsal hayatı düzenleyen kurallar) denir. SOSYAL HAYATI DÜZENLEYEN KURALLAR Temelde bütün bu kuralların ortak özellikleri ise kişilerin davranışlarını belli bir düzene bağlamayı hedeflemeleri, bunun için de bazı emir ve yasaklar getirmeleri ve bunlara uyulmasını sağlamak üzere çeşitli yaptırımlar (müeyyideler) öngörmeleridir. 1-Din Kuralları: *Dinler hem uhrevi (öteki âleme ilişkin) hem de dünyevî ilişkileri düzenlemektedir. *Din kurallarına uymamanın yaptırımının manevi nitelik taşıması da sosyal hayatın düzeninin salt din kurallarıyla sağlanamayacağını gösterir. *Kurallarının koydukları emir ve yasaklara aykırı davranışlarda bulunma hâlinde karşılaşılacak olan müeyyide (yaptırım) manevidir. Bu ise günahkâr olma ve öbür dünyada (ahrette) Tanrının öngördüğü cezalara çarptırılma şeklinde ortaya çıkar. *İhlâl edilen din kuralı aynı zamanda kanunun suç saydığı bir eylem (örneğin adam öldürme) değilse, devlet tarafından maddi bir tepki ile karşılaşmayacaktır. Bu durum laik devlet anlayışı ile ilgilidir. *İlk çağlara doğru gidildikçe, din kuralları ile hukuk kurallarının birbirine karıştığı; dinî görevler ile hukuki görevlerin aynı kişiler tarafından yürütüldüğü görülür. Dinin hukuk üzerindeki etkisi, laik devlet anlayışının benimsenmesi ve uygulanması ile azalmıştır. *Laiklik; insanlara vicdan özgürlüğünün ve dinî inanç hürriyetinin tanınmasıdır de Anayasa ya laiklik ilkesini dâhil edilmiştir. *Türk Medeni Kanunu nda (TMK) din ile ilgili bir kısım hükümler bulunmaktadır. Bunun sebebi din kurallarının hukuka aktarılması değil, dinî inanç özgürlüğünün kuvvetlendirilmesinin hedeflenmiş olmasıdır.örnek olarak TMK nın 143. Maddesin de yer alan evlenen kişilerin medeni nikâhtan sonra ayrıca dinî nikâh da yapabileceklerine dair düzenleme verilebilir. Bu hüküm ayrıca laiklik ilkesinin din düşmanlığını amaçlamadığını da göstermektedir. 2-Ahlâk Kuralları: *Ahlâk, bir toplumda iyilik ve kötülük hakkında oluşan ve yerleşen değer yargılarına göre yapılması ya da yapılmaması gereken insan davranışlarına ilişkin kurallar bütünüdür. *İçinde yaşanılan toplumun özellikleri ve zamanın şartlarına göre ahlâk kurallarının değişkenlik gösterir. Ortak vicdan ve tecrübeler, toplumda bazı davranışların iyi bazılarının ise kötü olarak nitelendirilmesine yol açar. Çoğu kez bu ayrımın neticesinde ortaya çıkan ahlâk kuralları, sosyal hayatta şahısların birbirleriyle olan ilişkilerini düzenlemekte, insanın kendine ve diğer insanlara karşı manevi ödevlerini göstermektedir. *Ahlâk kuralları, hukuk kuralları gibi insan davranışlarını düzenleyici niteliktedir. *Ahlâk kuralları düzen ve emniyeti sağlamaya yetecek düzeyde değildir. Hukukun ideali adalet i, ahlâkın ideali ise iyi yi gerçekleştirmektir. İyi ve kötü arasındaki ayrımi yapan ahlâk kuralları yaşanılan coğrafyaya ve toplumun yapısına göre değişir. Bir dönem de iyi olan, başka bir dönemde kötü olarak kabul edilebilir. Belli bir yerde ahlâka uygun görülen bir hareket, diğer bir yerde ahlâka aykırı sayılabilir. Bu durum toplumsal hayatta bir norm birliği sağlanmasına mani olur ve adaletin tam olarak gerçekleşmesini engeller. *Ahlâk kurallarının emir ve yasaklarına aykırı davranışta bulunanların karşılaşacakları tepki: toplumun kişiyi ayıplaması, onunla ilişkilerini kesmesi, ahlâksız ve benzeri sözlerle o şahsı kınaması ve küçük görmesidir. Bunun yanında birey kendi vicdanında bir rahatsızlık duyabilir. Yoksa toplum ahlâk kurallarına uymayan kişiyi ahlâkî emre uymaya zorlayamaz, bu kişilere kamu gücü aracılığıyla bir yaptırım uygulanamaz.

2 *Ahlâk, din ve ya görgü kuralı, hukuki müeyyideye tabi tutularak bir hukuk kuralı hâline de getirilebilir; bu durumda temelini din veya ahlâk kuralından alan birer hukuk kuralı söz konusu olur. Hukuk kuralına dönüşmemiş bir ahlâk kuralının devletyaptırımına bağlanması mümkün değildir. Sübjektif (öznel) ahlâk kuralları: Bireylerin bizzat kendi kendilerine karşı nasıl davranmaları gerektiğini gösteren ahlâk kurallarına subjektif (öznel) ahlâk kuralları ya da kişisel ahlâk kuralları denir. Subjektif ahlâk kuralları, namuslu ve dürüst ol, başkaları hakkında kötü hisler besleme, içini temiz tut örneklerinde olduğu gibi iç dünyadaki tasavvurlara ilişkindir. Objektif (nesnel) ahlâk kuralları: Ferdin diğer fertlerle ve toplumla olan ilişkilerinde nasıl davranması gerektiğini gösteren ahlâk kurallarına objektif (nesnel) ahlâk kuralları ya da sosyal ahlâk kuralları denir. Objektif ahlâk kuralları fakirlere yardım et, hırsızlık yapma, başkalarına zarar verme örneklerinde olduğu gibi dışa vurulan davranışlara ilişkindir.toplumun,bireylerden istediği davranış modellerini gösterir,ahlâk kurallarının hukukla ilgili olan kısmı da bunlardır. 3-Görgü Kuralları: *Bireylerin bir grup içinde ya da aynı sosyal çevreye mensup kişilerin günlük yaşamların da ne şekilde davranmaları gerektiğini gösteren kurallara görgü kuralları denir. İnsanların belli olaylar karşısında hep aynı şekilde davranmaları neticesinde oluşur. *Sevgi ve saygıyı çoğaltır ve sosyal bağları güçlendirir. *Görgü kuralları toplumsal hayatın ve sosyal ilişkilerin düzenlenmesinde yetersizdir. Görgü kurallarına aykırı davranmanın yaptırımı manevidir. Toplum tarafından görgüsüz, saygısız, kaba, nezaketsiz şeklinde nitelendirilmesi ve kınanması dışında bir yaptırım ile karşılaşmaz. 4-Örf ve Âdet Kuralları: *Örf ve âdet kuralları, toplum içinde uzun zamandan beri tekrarlana gelen ve toplumun kendisine uyulmasını zorunlu kabul ettiği ortak davranış kurallarıdır. Örf ve âdet kuralları, bugüne kadar olagelen şeylerin bundan böyle de gerçekleşmesini öngörür. *Çevre ve gruplara göre değiştiği gibi kültür dönemlerine, ulus ve ülkelere göre de değişir. *Örf ve âdet kurallarındaki yaptırım serttir. *Örf ve âdet kurallarına uyulmamış olması durumunda birey toplumdan soyutlanabilir, bir kısım fizikî müdahalelerle karşılaşabilir. *Örf ve âdetler, toplumsal iradenin temel görünüm biçimi olup, yaşamdan ve onun ihtiyaçlarından doğar. Hukukun ilk ve temel kaynağı olan örf ve âdet kuralları bugün de onun biçimlenmesinde etkilidir. Örf ve âdet kuralları, hukuk normları gibi bireyin dışında toplumca istenilmiş olmasından başka, içerik açısından da hukukla geniş ölçüde benzerlik gösterir. Örf ve âdet kurallarının iki unsuru vardır: Bu iki unsurun birlikte bulunması hâlinde bir örf ve âdet kuralının varlığından söz edilebilir. 1. Maddi Unsur ya da Süreklilik unsuru: Bir davranışın örf ve âdet kuralı hâline gelmesi için toplum içinde uzun zamandan beri sürekli biçimde tekrarlanıyor olması gerekir. 2.Manevi Unsur: Toplumda uzun zamandan beri tekrarlana gelen o davranış biçimine uymanın zorunlu olduğuna dair toplumda genel bir inancın varlığıdır. *Örf ve âdet kurallarının bir kısmı hukuk kuralı hâline gelebilir. Süreklilik ve zorunluluk devlet desteği unsuru ile maddi nitelikte bir yaptırım oluşturur. *Örf ve âdet hukuku, hukukun kaynakları arasında yer alır ve yazısız kaynak olma özelliği gösterir. *Örf ve âdet hukuku medeni hukuk, ticaret hukuku ve iş hukukunda önemli bir işleve sahiptir. Örneğin Medeni Kanunun 1. maddesi, hâkimin önündeki uyuşmazlığı kanuna göre, kanunda hüküm yoksa örf ve âdete göre çözeceğini belirtmektedir. Burada sözü edilen örf ve âdet kuralları hukuk kuralı haline gelmemiş toplumsal düzen kurallarıdır. Zira hukuk kuralı hâline gelmemiş ancak toplumsal hayatı düzenleyen çok sayıda örf ve âdet kuralı bulunmaktadır.

3 Genel nitelikte örf ve âdet kuralı: Örf ve âdet kurallarının bir kısmı herkesi ilgilendirir ki bunlara genel nitelikte örf ve âdet kuralı denir. Özel nitelikte örf ve âdet kuralları: Bazı örf ve âdet kuralları ise sadece belirli iş çevresinde belirli meslek mensupları arasında benimsenmiş, bunlara da özel nitelikte örf ve âdet kuralları denir. Yerel nitelikte örf ve âdet kuralı: Örf ve âdet kuralı sadece belirli bir bölgede geçerliyse yerel nitelikte örf ve âdet kuralıdır. 4-Hukuk Kuralları: Hukuk: Kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen ve devlet tarafından yaptırıma (müeyyideye) bağlanmış sosyal davranış kurallarının bütünüdür. *Hukuk, toplumdaki diğer kurallarla (ahlâk, görgü, din vb.) sıkı bir ilişki içindedir ve onlardan tamamıyla soyutlanması imkânsızdır. Hukuk, toplum içindeki işlevini görebilmek için toplumun ihtiyaçlarını karşılamak, onun koşullarına uymak zorundadır. Hukuk kurallarının ve hukuki kurumların oluşturduğu düzene ise hukuk düzeni adı verilir. *İnsanların toplum hâlinde yaşadığı ve toplumun mutlaka bir düzene dayandırılması zorunluluğu, hukuk ve toplum hayatını birbirlerinin varlık nedeni kılmıştır. Topluluklar mutlaka devlet şeklinde teşkilatlanmazlar. Kabilelerde, kilise hukukunda, bazı yerel veya uluslararası topluluklarda görüldüğü gibi, devlet dışında da hukuk karşımıza çıkabilir. *Kendine özgü hukuk kuralları bulunmayan bir insan topluluğunun varlığı tespit edilmiştir. Bu nedenle toplum olmadan hukuktan söz edilemeyeceği gibi, hukuksuz bir toplumsal yaşamın varlığı da söz konusu olmayacaktır. *Hukuk kurallarının amacı toplum hâlinde yaşayan insanların ilişkilerini düzenlemek, onların rahat, huzur, güven ve barışını sağlamak, toplumsal yaşamın devamını temin etmektir. *İnsanlar hukuk kurallarına uyulmaya bizzat devlet gücüyle zorlanır. Hukuk kuralına aykırı davranmanın sonucu olarak ihlâl edilen normun türüne göre ceza, cebrî icra (zorla yerine getirme), iptal, tazminat, geçersizlik gibi maddi nitelikli yaptırımlar söz konusudur. Hukuk kurallarının emir ve yasaklarına uyulması kamu kudreti tarafından sağlanır. Hukuk kurallarını ihlâl eden kişi, yetkili devlet organı tarafından bir şey vermeye, yapmaya veya yapmamaya mahkûm edileceği gibi, para veya hapis cezasına da çarptırılabilir. HUKUK KURALLARI İLE DİĞER SOSYAL DÜZEN KURALLARININ KARŞILAŞTIRILMASI *Toplumsal yaşamı düzenleyen kuralların ortak amacı, kişilerin davranışlarını belli bir düzene bağlamak ve böylece bir toplum düzeni oluşturmaktır. *İlkel toplumlarda sosyal düzen kuralları dinsel karakterlidir. İlk çağlarda din adamları ve hukuk adamlarının görevleri birbirine karışmıştır. Eski Yunan da hukukun rahip-hâkimlerin kararları ile belirlendiği ve din kökenli olduğu bilinmektedir. Yine Roma hukukunun ilk dönemlerinde hukukun yarı-dinî bir nitelik taşıdığı ve hukuku uygulayan kimselerin din adamları olduğu görülmektedir. *Laiklik ilkesi dinin toplumdaki düzen kurucu ve koruyucu fonksiyonu azalmıştır. Din kurallarıyla hukuk kuralları arasında çatışma alanları olabilmekte, bununla birlikte hukuk kuralları ile din kuralları bazı davranışlar bakımından paralellik göstermektedir. Hırsızlık hem dine hem de hukuka aykırıdır. Dine dayalı bir kural, hukuk düzeni tarafından da benimsenmiş olabilir. Ancak sırf din kuralı olduğu gerekçesiyle devlet ve hukuk düzeni tarafından kabul edilip yaptırıma bağlanması yalnız teokratik devletlerde görülebilir.din Kuralları ve Hukuk Kuralları arasındaki farklar Din Kuralları Hukuk Kuralları 1-Kaynağını İlahî emirler Tanrısal irade ve ya bazı kutsal varlıklar ya da inanışlar oluşturur. 2-Uhrevi ilişkileri düzenlenir. Kurallarına aykırı davranışın yaptırımı (Allah korkusu, cehennem azabı vb.) uhrevi mahiyettedir. 1-Toplumsal yaşamın gereksinimlerini karşılamak için insan aklı ve iradesinin bir eseridir. Kolay değişir. 2-Uhrevi ilişkileri düzenlemez, toplum yaşamında yalnızca bir kısım dünyevî ilişkileri tanzim ederler. 3-Hukuk kuralına uymayan kimse devlet zoruyla birtakım maddi nitelikte müeyyidelerle karşılaşır. Ahlak Kuralları ve Hukuk Kuralları arasındaki farklar

4 Ahlâk Kuralları Hukuk Kuralları 1-Kaynağı vicdandır. Hem içe hem de dışa dönüktür. 2-Kesin bir belirlilik yoktur. 3-Bireylere yetkiler sağlamaz. 1-Kaynağı bireyin dışındaki belirli bir organdır ve dışa yansıyan davranışları düzenler. 2-Hukuk kuralları belirlidir ve yazılıdır. 3-Emirler ve yasakları tespit ettiği gibi kişilere birtakım haklar ve yetkiler sağlar. *Hukuk kurallarının en büyük kesişim alanı ahlâk kurallarıdır. Hukuk ilkeleriyle ahlâk anlayışları arasında sıkı bir bağ vardır. Toplumun genel ahlâk kurallarına uygun olmayan kanunlar er-geç değiştirilmeye mahkûmdur. *Türk Medeni Kanunu, Borçlar Kanunu ve Türk Ceza Kanunu gibi birçok temel kanunda ahlâkın hukuk üzerindeki etkisi açıkça görülmektedir. Görgü Kuralları ve Hukuk Kuralları arasındaki farklar Görgü Kuralları Hukuk Kuralları 1- İnsanlara sadece toplumsal yükümlülükler getirir, buna karşılık yetki sağlamaz, zamanla toplum içinde oluşur. 2-Devlet tarafından konulmaz; belirli bir sosyal çevre tarafından oluşturulur. 3-Geçerli olduğu sosyal çevredeki insanlara hitap eder. 1-Bireyler açısından hem haklar hem de yükümlülükler getirir. Devlet tarafından konulur. 2-Herkese hitap eder. 3-Hukuk kurallarına uymamanın yaptırımı maddi niteliktedir. 4-Müeyyidesinin niteliğinde ortaya çıkmaktadır Görgü kurallarına uymamanın yaptırımı manevidir. Örf ve Adet Kuralları ve Hukuk Kuralları arasındaki farklar Örf ve Adet Kuralları Hukuk Kuralları 1-Zamanla toplum içinde oluşur, devlet tarafından konulmaz 2-Kurallarında muhatap ilgili sosyal çevredir. 3-Yaptırımlar manevidir. 1- Devlet tarafından konulur. 2- Kurallarında muhatap herkestir. 3-Yaptırımlar maddidir. Hukukun Çeşitli Anlamları - Hak sözcüğünün çoğulu olan hukuk, dilimize Arapçadan geçmiştir çeşitli anlamları vardır. Hukuk sözcüğü, tek başına bir kavram olarak kullanıldığı gibi bazı nitelemelerle birlikte kullanılarak da değişik anlamlar kazanmaktadır. Türkçede hukuk ile Hukuk toplum hayatında uyulması zorunlu bir kısım kuralları belirtirken, hak sözcüğü bu kurallardan kişiler lehine doğan yetkiyi ifade eder. Hukukun sözlük anlamı haklar demektir. Örneğin kimsenin hukukunu çiğneme öğüdünde bu anlamında kullanılmıştır. Yine onunla yıllara dayanan hukukumuz vardır örneğindeki gibi, halk dilinde bir kimse ile dostluk ve iyi ilişkileri ifade eden bir kavram olarak kullanılır. Hukuk toplumun genel yararını veya ortak iyiliğini sağlamak amacıyla insanların birbirleriyle olan sosyal ilişkilerini düzenleyen, yetkili makamlarca konulmuş ve devlet müeyyidesi ile desteklenmiş olan sosyal düzen kurallarıdır.

5 Hukukun amacı A-Toplumsal düzen ve barışı sağlamak B-Toplumda eşitliği sağlamak C- Hukuki güvenliği ve hürriyeti sağlamak D-Adaleti gerçekleştirmek Hukuk kelimesi kısmen bir usul terimi olarak bir davanın niteliğini veya bir davaya bakacak yargı organını belirtmek ya da bir grup davayı veya mahkemeyi diğerlerinden ayırmak için de kullanılır. Örneğin hukuk davası, hukuk mahkemesi gibi. Dar anlamıyla hukuk kelimesi belirli bir konudaki hukuk kurallarını veya hukuk biliminin bir dalını ifade etmekte de kullanılır. Örneğin idare hukuku, ceza hukuku, ticaret hukuku gibi. Hukuk bazen bir düzeni veya kurallar sistemini belirtmek için de kullanılır. Meselâ Roma Hukuku, Anglo-Sakson Hukuku, İslam Hukuku, Türk Hukuku gibi Pozitif hukuk - Müspet hukuk - Mevzu hukuk - Dogmatik hukuk Yürürlükteki Hukuk = Pozitif Hukuk = Müspet Hukuk: Bir toplumda, belirli bir dönemde geçerli olan hukuk kurallarına yürürlükteki hukuk denir. Buna pozitif hukuk, müspet hukuk da denir.yazılı olan ve yazılı olmayan bütün hukuk kurallarını ifade etmek için kullanırlar. Mevzu Hukuk: Yürürlükteki hukukun yalnız yetkili makamlar tarafından konulmuş olan (kanun, tüzük, yönetmelik gibi) yazılı kurallarını belirtmek için ise mevzu hukuk terimini kullanırlar. Yürürlükteki hukuka nazaran daha dar bir kavramdır. Dogmatik Hukuk: Yazılı olmayan hukuku (örf ve âdet, teamüller) ve mahkeme kararlarını (içtihatları) da kapsayan hukuktur. Pozitif hukuka hukuk dogmatiği veya dogmatik hukuk denildiği de görülmektedir. Dogmatik hukuk, var olan hukuk kurallarını sistemleştiren, eleştiren ve yorumlayan bir hukuk dalıdır. Tabiî hukuk Doğal hukuk İdeal hukuk Hukukçu, belli bir sorunda başka ülkelerdeki hukukla karşılaştırma yapmak, öte yandan yürürlükteki hukukun tarihî köklerini araştırmak ve yürürlükteki kuralların toplumun ihtiyaçlarına uygun olup olmadığını, böylece gelecekteki kuralların nasıl olması gerektiğini ortaya koyarak hukuk siyaseti ile uğraşır. Bu nedenle hukuk bilimi normatif bir bilim olarak nitelendirilmektedir. Yürürlükteki kuralların ihtiyaca cevap verip veremediğinde bir ideal hukuktan söz edilir. Tabii (ideal) hukuk, pozitif hukuktan bağımsız, onun dışında ve üstünde, yaşayan, ulaşılması ideal olan hukuktur. İdeal hukuku ilahî iradeye, insan aklına, ahlâki (etik) prensiplere dayandıranlar vardır.ihtiyaçlara tam anlamıyla cevap vermeyen yürürlükteki hukukun ötesinde, gelecekte olması gereken hukukun (de lege feranda) oluşturulması gereklidir. Ancak hukuki bir sorunla karşılaşıldığında, hukuk uygulayıcıları bunun çözümünü yürürlükteki hukuka göre yapmak zorundadırlar. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I. Normatif olmak II. İnsan davranışını konu almak III. İnsan iradesi ürünü kurallar olmak IV. Yaptırıma bağlanmış olmak Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri toplumsal davranış kurallarının ortak özelliklerindendir? a) II ve IV b) I ve IV c) I, II ve IV d) II, III ve IV e) Hepsi C 2. Hukuk kurallarının diğer toplumsal davranış kurallarından en belirgin farkı aşağıdakilerden hangisidir? a) Müeyyidesinin manevi nitelikte olması b) Devlet desteğine sahip olması c) Zamanla değiştirilebilmeleri d) Bir yaptırıma bağlanmamış olması e) Kendisine uymayanların toplum tarafından dışlanması B

6 3. Aşağıdakilerden hangisi hukuk kurallarına aykırılığın yaptırımlarından birine örnek oluşturmaz? a) Bir şahsın ağır hapis cezası alması b) Bir borçlunun evindeki eşyaların haczedilerek satılması c) Akıl hastası birinin yaptığı evliliğin mahkemece iptal edilmesi d) Bir kişinin yaptığı terbiyesizlikten dolayı kınanması e) Bir şahsın, hakaret ettiği bir kişiye manevi tazminat ödemesi D 4. Aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? a) Konusu ahlâka aykırı sözleşmelerin hükümsüz olacağına dair Borçlar Kanunu hükmü, toplumsal ahlâk kurallarının hukuk kurallarından tamamen soyutlanamayacağını gösterir. b) Ahlâk kuralı kökenli hukuk kuralları da vardır. c) Hukuk, ahlâka aykırı bir amaç için gerçekleştirilmiş bir sözleşmenin taraflarını birbirine karşı korur. d) Ahlâka aykırı bir davranış aynı zamanda ceza kanununa göre suç da oluşturabilir. e) Hukuk kuralları ülkenin tamamında geçerli iken; görgü kuralları sadece belirli sosyal çevrede geçerlidir. C 5. Aşağıdaki tanım-kavram eşleştirmelerinden hangisi doğrudur? a) Belli bir ülkede, belli bir dönemde, yetkili organlarca yapılarak yürürlüğe konulmuş bulunan hukuk kurallarının tümü- Doğal hukuk b) Olan değil, olması gereken hukuk- Pozitif hukuk c) Ulaşılması ideal olan hukuk- Müspet hukuk d) Yürürlükteki hukuk- Tabiî hukuk e) Pozitif hukukun örf ve âdet hukuku dışında kalan kısmı- Mevzu hukuk E Cevap Anahtarı: 1-C, 2-B, 3-D, 4-C, 5-E ÜNİTE 2 HUKUKUN KAYNAKLARI, HUKUK KURALLARININ UYGULKANMASI VE YORUMLANMASI POZİTİF HUKUKUN KAYNAKLARI Bilgi kaynağı; hukuk kurallarının bulunacağı yerleri ve kuralların içeriği hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder. Bu kaynaklar; Resmî Gazete, Düsturlar, Tutanak Dergileri, Yüksek yargı organlarının kararlarının yayınlandığı kitaplar, dergiler ve benzeri yayınlardır. Bu anlamda kanunların kaynağı yasama organları, tüzüklerin kaynağı Bakanlar Kurulu ve yönetmeliklerin kaynağı Bakanlıklar ve yetkili idare organlarıdır. Hukukun sosyolojik kaynağı; hukuk kuralının doğumuna yol açan ekonomik, sosyal, kültürel ve benzer gereksinimleri ifade eder. Hukukun kökenini oluşturan kaynak türüdür. Şeklî ya da biçimsel kaynak kavramı hukuk kurallarının meydana gelirken aldıkları isim ve biçimleri kapsar. Aslî kaynaklar ve yardımcı kaynaklar sınıflandırmasıdır. Bu konudaki bir başka sınıflandırma da gelenekler yazılı metinler-içtihatlar şeklîndedir. Hukukun organik kaynağı; hukuk kurallarının kim tarafından ortaya çıkarıldığını ifade eden bir kavramdır BAĞLAYICI-ASLÎ HUKUK KAYNAKLARI Devletin yetkili organları tarafından çıkarılan ve yürürlükte bulunan hukuk kurallarının bütününe hukuk dilinde pozitif hukuk adı verilmektedir her kaynak, kendisinden önceki kaynağa nazaran daha ayrıntılı, dolayısıyla daha uygulanabilir hükümler ihtiva eden bir mahiyet taşır. Hukuk kurallarının etkinliğinde onları çıkaran organların hukuk ve devlet düzenindeki yeri önemli bir role sahiptir. En soyut, en genel, en güçlü hukuk kuralları anayasada görülür (Güriz, 2009). Anayasadan sonra sırasıyla kanun (yasa), kanun gücünde olan diğer kaynaklar, tüzükler ve yönetmelikler yer alır.

7 Anayasa Anayasa devletin temel yapısını, organlarını ve bunların birbirleri ile olan ilişkilerini işleyişlerini ve kişilerin temel hak ve hürriyetlerini düzenler. Anayasaları kendi belirledikleri usul çerçevesinde değiştiren iktidara ise tali kurucu iktidar adı verilir. Bazı anayasaların değiştirilmesi daha zor koşullara bağlanmış olabilir. Bunun sebebi toplumun siyasî düzeni bakımından anayasanın bir istikrar unsuru (Bilge, 2009) olarak görülmesidir Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayısının en az üçte biri tarafından yazı ile teklif edilmesi, değiştirme tekliflerinin de üye tamsayısının en az beşte üçü tarafından gizli oyla kabul edilmesi şartıyla değiştirilebileceği için sert bir anayasadır. Yürürlükte bulunan 1982 anayasası, Cumhuriyetin ve onun temel niteliklerinin, devletin üniter yapısının, bayrağının, ulusal marşının ve başkentinin değiştirilemeyeceğini öngören 4. maddesi ile daha da katı (Özbudun, 1993) bir nitelik arz etmektedir. Çerçeve anayasa adı verilen ve yalnız temel hükümleri düzenlemekle yetinen kısa metinler olarak hazırlanabilen anayasalara karşılık genellikle ayrıntılı düzenlemelere yer veren kazuistik özellikte anayasalar da görülmektedir. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel kurallardır. Kanun (Yasa) Kanun dar ve teknik anlamı ile Anayasanın yetkili kıldığı organ tarafından yapılan ve genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarıdır. KANUN GÜCÜNDE OLAN DİĞER KAYNAKLAR Kanun hükmünde kararname ve uluslararası antlaşmalardır. ULUSLARARASI ANTLAŞMALAR Uluslararası antlaşmalar iki veya daha fazla devlet tarafından akdedilen ve Türkiye de TBMM nin uygun bulma yasası ile Cumhurbaşkanın onayına sunulan ve Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe konan bağlayıcı hukuk kurallarıdır. Türkiye de uluslararası antlaşmaları akdetme ve imzalama yetkisi Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Dışişleri Bakanına aittir. a) Onaylanması İçin Kanunla Uygun Bulunması Gereken Antlaşmalar Kural olarak, Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kuruluşlarla yapılacak antlaşmalar ve Türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü antlaşma TBMM nin bir kanunla uygun bulması ile geçerlilik kazanır. b) Onaylanması İçin Kanunla Uygun Bulunması Gerekmeyen Antlaşmalar Anayasanın 90. maddesindeki düzenlemeye göre; ekonomik, ticari veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan antlaşmalar, devlet maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hâllerine ve Türk vatandaşlarının yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe konabilirler. Anayasanın 90. maddesinin son fıkrasına göre; usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMELER Kanun hükmünde kararnameler, kanun çıkartmanın zaman alması buna karşılık toplumsal hayatın gerekli kıldığı düzenlemelerin zaman geçirilmeksizin yapılıp uygulamaya geçirilmesi zorunluluğu karşısında bakanlar kuruluna tanınmış bir düzenleme yetkisidir. Tüzük (Nizamname) Tüzük, yönetmelik ve yönetmelik benzeri düzenleyici işlemler birer idari işlemdir. Tüzükler, bir kanunun uygulanmasını göstermek veya emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay ın incelemesinden geçirilmek şartıyla Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan yazılı hukuk kurallarıdır. Yönetmelik Yönetmelikler, Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla çıkardıkları yazılı hukuk kurallarıdır. Tüzüklerin Danıştay ın incelemesinden geçirilmesi şart olmasına rağmen yönetmelikler için böyle bir şart yoktur.

8 Yazılı Olmayan Hukuk Kaynağı Örf ve âdet hukuku yazısız kaynak olarak sınıflandırılır. Örf ve âdet; belli bir topluluğun üyelerinin belli bir zaman boyunca aynı şekilde tekrarlanan davranışlarıdır. Örf ve âdet kurallarının hukuk kuralı olarak kabul edilebilmesi için maddi unsur, manevi unsur ve devlet desteği özelliklerini taşımaları gerekir Örf ve âdetin maddi unsurunun oluşması için; uzun bir süreden beri sürekli olarak tekrarlanan bir davranışın varlığı gerekir. Gelip geçici davranışlar örf ve âdet kuralı olamazlar. Manevi Unsurun oluşması için; uzun bir süreden beri sürekli olarak tekrarlanan bir davranışın varlığının yanında o davranışa uyulmasının zorunlu olduğu yolunda toplumda genel bir inanç oluşmalıdır. Devlet Desteği; maddi unsur ve manevi unsuru taşıyan örf ve âdet kuralının hukuk kuralı olabilmesi için hukuk düzeni tarafından müeyyidelendirilmiş olması gereklidir. Bu da kanunların örfe ve âdete yaptığı atıflarla mümkün olabilir. Örneğin Medeni Kanunun 1. Maddesinde ve Türk Ticaret Kanununun 1. maddesinde bu tür atıflar mevcuttur. Ancak Ceza hukukumuzda kanunilik ilkesi (bir fiilin cezalandırılabilmesi için kanunda suç olarak tanımlanmış olması) geçerli olduğundan, örf ve âdet kuralları hukuk kuralı hâline dönüşemez. YARDIMCI HUKUK KAYNAKLARI Anayasa, kanun, tüzük, yönetmelik gibi yazılı kaynaklar ve örf ve âdet gibi yazısız kaynaklardan biri mevcut ise hâkim bunlarla bağlıdır. Bu kaynaklar aslî kaynaklardır. Buna karşın hâkimin önündeki meseleyi çözmek için başvurduğu başka kaynaklar da vardır. Yardımcı kaynak olarak adlandırılan bu kaynaklar; bilimsel içtihat (öğreti, doktrin) ve yargısal içtihatlardır. Yardımcı kaynaklara uymak zorunlu değildir. Bilimsel İçtihatlar Belli bir hukuki konuda hukuk bilim adamlarının ileri sürmüş oldukları düşünce ve kanaatlere bilimsel içtihat (öğreti, doktrin) denir. Bilimsel içtihatlar makaleler ya da sistematik eserler şeklînde yayınlanmaktadır. Bunların hukukî bağlayıcılığı söz konusu değildir. Yargısal İçtihatlar İçtihat; mahkemeler tarafından verilen kararlardan çıkan hukuk kurallardır ( Bu kararlar benzer sorunlar için de emsal (örnek) teşkil ederler. Genel, soyut ve objektif kuralların, içerikleriyle ilgili somut olaylara tatbik edilmesi ve bu şekilde o olayın hukuk kuralı çerçevesinde bir sonuca bağlanmasına hukukun uygulanması adı verilir. Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması Bir ülkede var olan hukuk kuralları o ülkenin sınırları içerisinde geçerlidir. Hukuk kurallarının uygulanması bakımından ikinci ilke ise kişisellik (şahsilik) ilkesidir. Bu ilkeye göre; bir devletin vatandaşı yabancı bir ülkede bulunsa bile yine vatandaşı olduğu ülkenin kanunlarına tabidir. Kişisellik ilkesi ise özel hukuk alanında geçerli olan bir ilkedir. Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından Uygulanması Hukuk kurallarının, ne zaman yürürlüğe girecekleri, ne zaman yürürlükten kalkacakları o kuralın hangi olay ve ilişkilere uygulanacağının belirlenmesi açısından önem taşır. Hukuk kurallarının yürürlüğe girmesi ve yürürlükten kalkması Yazılı hukuk kuralları için yürürlüğe giriş ve yürürlükten kaldırılmalarında belirli düzenlemelerin varlığı söz konusu iken, yazılı olmayan hukuk kuralları bakımından kesin bir zaman ve yasal düzenleme mevcut olmayıp bunlar hakkında daha ziyade yorum ve takdire dayalı bir uygulama geçerlidir. Hukuk kurallarının yürürlüğe girmesi Anayasaya göre kanun, kanun hükmünde kararname ve tüzükler ancak Resmî Gazete de yayımlanmış olmak kaydıyla yürürlüğe girerler. Yönetmelikler bakımından, tüm yönetmeliklerin kural olarak yayımlanma zorunluluğu yoktur. Hangi yönetmeliklerin yayımlanması gerektiği kanunla belirlenir. Hukuk kurallarının yürürlükten kalkması Açık ilga; mevcut bir hukuk kuralının geçerliliğine son vermek konusunda hukuk kuralını koymaya ve kaldırmaya yetkili makam tarafından açıkça belirtilen kesin iradedir.

9 Zımni ilga; mevcut bir kanunun geçerliliğine son vermek konusunda kanun koyucunun iradesini açıkça dile getirmediği ilgadır. Bazen yeni çkan kanunlar hangi düzenlemeyi açıkça ilga ettiklerini belirtmeyebilirler. Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin, meclis İç Tüzüğünün anayasaya aykırılık iddialarını başvuru üzerine inceler ve aykırılığın tespiti hâlinde metnin tümünü veya ilgili kısmını iptal eder. Metrukiyet adı verilen bir kavram daha vardır ki terk edilmişlik anlamına gelir ve bir hukuk kuralının hukuken yürürlükte olmasına rağmen kişilerin buna uymadığı yetkili mercilerin de bu ihlale bir müeyyide uygulamadığı durumu ifade etmekte kullanılır. Buna klasik bir örnek olarak pazarlıksız satışın yasaklanmasına ilişkin kanun ile basılı kâğıtların kese kâğıdı olarak kullanılmasını yasaklayan kanun gösterilmektedir Hukuk Kuralları Arasında Çatışma Sorunu Üst kanun ilkesinin (lex superior), temelinde normlar hiyerarşisi teorisi vardır. Sonraki kanun ilkesine (lex posterior) göre ise normlar hiyerarşisinde aynı düzeyde bulunan kurallardan sonra çıkan kanun önce çıkan kanunu ilga eder. Özel kanun ilkesine ( lex specialis) göre; aynı düzeyde yer alan ve aynı tarihli olan iki hüküm var ise özel hüküm uygulanmalıdır. Hukuk kurallarının geçmişe etkisi Yürürlükte bulunan kanuna göre yapılan işlemlerin daha sonra çıkarılacak bir kanunla geçersiz kılınması hem kişilerin hukuk düzenine duydukları güveni sarsar, hem de hakkaniyete aykırı bu durum kişilerin adalet duygularını rencide eder. Bireylere hukuksal güvence sağlamanın yollarından biri de hukuk kurallarının geçmişe yürümemesidir. Eski hukuk kuralının yürürlükte olduğu bir zamanda şahısların hukuka uygun olarak ve bütün sonuçlarıyla elde etmiş oldukları hakların yeni çıkan hukuk kuralı zamanında hukukî geçerliliğini korumasına kazanılmış hak (müktesep hak) denir. Hukuk kurallarının geriye yürümezliği ilkesi, kişilerin kazanılmış haklarının korunması düşüncesine dayanmaktadır. Özel hukuk alanında kamu düzeni ve genel ahlakla ilgili hukuk kuralları geçmişe yönelik şekilde uygulanır. Kanunların geriye yürümeyeceği esasının kamu hukuku alanındaki istisnalarına bakıldığında ceza hukuku açısından bir özellik dikkati çekmektedir. Kural olarak ceza kanunu geriye yürümez. Ancak failin lehine olan ceza kanununun geçmişe yürümesi esası kabul görmüştür. Diğer bir ifade ile ceza hukukunda yeni kanun hükmü failin lehine ise veya daha hafif ise geriye yürüyecek, değilse yürümeyecektir. Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından Uygulanması Bir hukuk kuralının makûl anlamını ortaya çıkarmak ve bir ifadeyi açıklığa kavuşturmak için yapılan entelektüel faaliyete yorum adı verilir. Gerek kanun koyucunun normları ifade etmede her zaman yetkin olamaması, gerekse normun her olaya tatbik için yeterli ve tatminkâr olmaması sebebiyle hukuk kurallarının uygulanmasında zorluklarla karşılaşılır. Bu zorlukların aşılması ve normun uygulanabilmesi için kuralın gerçek amacını, objektif anlamını, kapsam ve muhtevasını belirlemek üzere zihnî bir çaba göstermek gerekir. Bunun yanı sıra normun bir diğer muhatabı olan kanunların uygulayıcı makamları da kanun metinlerinde tereddüt ederlerse bu durumu kanun koyucuya soramazlar. Bu noktada anlamı kendilerinin bulmaları gerekir ki işte hukukta yorumun özü buradadır Yorum Çeşitleri Yorum (eski ifade ile tefsir), öğretide özellikle yapan kişi, organ ya da makama göre bir tasnife (sınıflandırmaya) tabi tutulmaktadır. Yasama yorumu, yargısal yorum ve bilimsel yorum olmak üzere üçe ayrılır. Yasama yorumu; kanun koyucunun kendisi tarafından yapılan yorumdur. Bu yorum türünde kuralı koyan makam kendi iradesinin ne yönde olduğunu belirtmek suretiyle hukuk kuralının anlamını açıklığa kavuşturmaktadır Yargısal (kazai) yorum; mahkemelerin bakmakta oldukları hukuki ihtilafları (uyuşmazlıkları) çözerken, diğer bir deyişle soyut kuralları önlerindeki somut olaya uygularken, hukuki metnin anlam, içerik ve kapsamını tespit ederek ve sadece o olayla ilgili olarak bir yorumda bulunmalarına denir. Bilimsel (ilmî) yorum; hukuk kurallarının, hukuk bilimi ile uğraşan bilim adamları tarafından bilimsel makaleler ve sistematik eserlerde teorik biçimde yorumlanmasıdır.

10 Yorum Yöntemleri (Metotları) Lafzi (sözel / deyimsel) yorum metodu Bu yorum yönteminde hukuk kuralının anlamı, öncelikle kuralın metninde geçen kelime ve deyimler dil bilgisi ve mantık kurallarına göre tespit edilmeye çalışılır. Hukuk kuralının sözü ile sıkı sıkıya bağlı kalınması ve onun dışına çıkılamaması bazen o normun konuluş amacıyla ve hukuk mantığıyla bağdaşmayan adaletsiz sonuçların doğmasına ya da kanuna karşı hile yapılmasına sebebiyet verebilir. Tarihî yorum metodu Tarihî yorum metoduna göre hukuk kuralı yorumlanırken o kuralı koyan organ veya makamın, kuralı koymakla hangi amacı gerçekleştirme iradesinde olduğu araştırılır. Kuralın metin olarak anlamı değil, kural hâline gelirken dayandığı irade araştırılır. Amaçsal (Gai) yorum metodu Kanunun metni ve hazırlık aşaması kanunun yorumlanmasına yardımcı olur, ama bunlarla yetinmek doğru değildir. Bunların yanında kanunun amacını özellikle uygulama döneminin ihtiyaçlarını dikkate alarak yorumlamak kuralın anlamının açıklığa kavuşturulmasında daha isabetli bir tercih olacaktır. Hukukun yaşayan bir düzen olması ve sosyal ihtiyaçlara cevap verme lüzumu mevcuttur. Yorum ve Muhakemede Başvurulan Mantık İlkeleri Bir hukuk kuralının yorumlanması için mantık biliminin bazı kural ve kurumlarından yararlanılabilir. Kıyas, evleviyet ve aksi ile kanıt yöntemleri uygulama alanı bulan mantık kurallarıdır. Kıyas (örnekseme, analoji); belirli bir durum veya ilişki için konulan hukuk kuralının, o duruma veya ilişkiye benzeyen fakat hakkında hiç ya da yeterli hüküm bulunmayan başka bir durum veya ilişkiye uygulanmasını ifade eder. Örneğin tren vagonunda sigara içilmesini yasaklayan kural puro veya pipo içilebileceği şeklînde yorumlanamaz. Evleviyet (öncelik, yeğleme, yeğlik yolu); temelinde çoğun içinde azın da bulunacağı, çoğu yapmaya yetkili olanın azı yapmaya da yetkili olacağı düşüncesini barındıran kıyas benzeri bir ilkedir. Örneğin hafif ihmali bulunan borçluyu tazminat ödemekle yükümlü tutan hükmün, borçlunun ağır ihmalinin söz konusu olduğu durumda ayrı bir düzenleme yoksa öncelikle (evleviyetle) uygulanacağının öngörülmesi, bu kuralın doğal bir sonucudur. Aksi İle Kanıt(mefhum-u muhalif beyyinesi, zıt kavram delili); bir hukuk kuralının bir özel durum için öngördüğü sonucun, o durum dışında kalanlar bakımından o sonucun aksi yönündeki sonuçlara tabi olmasıdır. Örneğin tapuya kayıtlı gayrimenkullerin satış sözleşmeleri, resmî şekle tabi kılınmıştır. Bu hüküm aksi ile kanıt yolu ile yorumlandığında, tapuya kayıtlı olmayan taşınmazların satış sözleşmelerinin resmî şekilde yapılması zorunluluğunun bulunmadığı sonucuna varılır. HUKUKTA BOŞLUK KAVRAMI VE HÂKİMİN TAKDİR YETKİSİ Hukukta Boşluk ve Hâkimin Kural Koyması Yazılı ve yazılı olmayan hukukta bir mesele hakkında hiçbir kuralın getirilmemiş olması hâlinde hukuk boşluğundan söz edilir. Son sınıflandırma ise kural içi boşluk ve kural dışı boşluk sınıflandırmasıdır. Kural içi boşluk kanun koyucu tarafından bilinçli olarak, isteyerek bırakılmış boşluklardır. Kural dışı boşluk ise kanun koyucunun arzusu ve isteği olmadan meydana gelen boşluklardır. Hâkim, önüne gelen mesele hakkında hüküm vermekten çekinemez. Türk Medenî Kanunu nun 1. maddesinin 2. fıkrasında kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir Hâkimin Takdir Yetkisi Nitekim Medeni Kanunun 4. maddesi kanunun takdir yetkisi tanıdığı veya durumun gereklerini ya da haklı sebepleri göz önünde tutmayı emrettiği konularda hâkim, hukuka ve hakkaniyete göre karar verir diyerek bu konuyu düzenlemiştir DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi hukukun şeklî kaynaklarının dayanağını oluşturur ve diğerlerinin tümünden üstün niteliktedir? a) Kanun Hükmünde Kararname b) Anayasa c) Kanun d) Tüzük e) Örf ve âdetler B 2. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Kanun hükmünde değillerdir. b) Anayasal hüküm ifade ederler. c) Anayasaya aykırılıkları iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. d) Bağlayıcı olmayan hukuk kaynağıdırlar. e) Milletlerarası anlaşmalar hukuk kaynağı değillerdir. C

11 3. Bir ülkede bulunan herkese o devletin hukuk kurallarının uygulanmasını esas alan prensip aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a) Şahsilik b) Kanunilik c) Belirlilik d) Hukuka uygunluk e) Mülkilik E 4. Hukuk kurallarının ancak yürürlüğe girdikleri tarihten sonraki olaylara ve ilişkilere uygulanmasını öngören ilkeye ne ad verilir? a) Geriye yürümeme b) Yersellik c) Mülkilik d) Şahsilik e) Geriye yürüme A 5. Belirli bir durum veya ilişki için konulan hukuk kuralının, o duruma veya ilişkiye benzeyen fakat hakkında hiç ya da yeterli hüküm bulunmayan başka bir durum veya ilişkiye uygulanması ne olarak ifade edilmektedir? a) Evleviyet b) Hâkimin takdir yetkisi c) Lafzi yorum metodu d) Amaçsal yorumlama e) Kıyas E Cevap Anahtarı: 1-B, 2-C, 3-E, 4-A, 5-E ÜNİTE 3 HAK KAVRAMI HAKKIN TANIMI VE NİTELİĞİ İrade teorisine göre hak, hukuk düzeni tarafından kişilere tanınan irade kudretidir. İrade teorisi, bir kimsenin bir konuda hak sahibi olabilmesini, başkalarını kendi iradesine göre hareket etmeye zorlayabilmesine bağlamıştır. Örneğin; küçüklerin, ayırt etme gücüne sahip bulunmayanların, akıl hastalarının hak sahibi olamaması anlamına gelir ki bu doğru değildir. Menfaat teorisi, hak kavramını izah etmeye çalışan ikinci teoridir. Bu teoriye göre hak, hukuk düzeni tarafından korunan menfaattir. İrade teorisinin karşıtı olan bu teori de, kişi iradesini göz ardı etmesi ve hukuk düzeni tarafından korunan her menfaati hak olarak nitelendirmesi yönlerinden eleştirilmiştir. Mesela trafik kurallarına uyulmasında herkesin menfaati vardır, fakat trafik kuralları konurken kişilere bu anlamda hak tanınmamıştır. Karma teori, irade ve menfaat teorilerine yönelik eleştiriler üzerine bu iki teoriyi bir araya getirip telif eden bir görüş olarak ortaya çıkmıştır. Bugün çoğunlukla ve küçük farklarla genel kabul gören karma teoriye göre hak, hukuk düzeni tarafından korunan ve kullanılıp kullanılmaması sahibinin iradesine bırakılan çıkarlardır. Düzenlendikleri Hukuk Alanına Göre Haklar Klasik anlamıyla hak, hukuk düzeni tarafından tanınan ve hukuken korunan bir menfaattir. Ancak insan hakları hukuk düzeni tarafından tanınıp korunmamış olsa dahi insanların sahip oldukları kabul edilen haklardır. Kişinin hakları, bireyin serbestçe gelişmesini hedefleyen yaşam alanına devletin müdahale etmesini önleyen haklardır. Bu sebeple koruyucu haklar ya da devletin bu haklar karşısında negatif bir tutum sergileyip karışmama yükümlülüğü altında bulunmasından dolayı negatif statü hakları da denir. Bu haklara örnek olarak özel hayatın gizliliği, din ve vicdan hürriyeti, konut dokunulmazlığı, haberleşme hürriyeti gösterilebilir. Sosyal ve ekonomik haklar, ise bireylere devletten olumlu (pozitif) bir tutum sergilemesini, devletin bazı hizmetleri yerine getirmesini isteme imkânı tanıyan haklardır. Bu sebeple isteme hakları ya da pozitif statü hakları olarak da adlandırılırlar. Bu haklar arasında sağlık hakkı, konut hakkı, sosyal güvenlik hakkı, eğitim ve öğrenim hakkı sayılabilir. Siyasî haklar, bireylerin siyasal iktidarın kullanılmasını ve devlet yönetimine katılmasını sağlayan seçme, seçilme, siyasî parti kurma, kamu hizmetine girme ve dilekçe hakkı gibi haklardan oluşur. Bu haklara katılma hakları ya da aktif statü hakları da denir. Devir Kabiliyetlerine Göre Haklar İntifa ve sükna (oturma) hakları kişiye bağlıdır, belirli bir kişi lehine tanınabilir ve hak sahibi bunları başkasına devredemez, hak sahibinin ölümü ile son bulurlar (Dural/Sarı, s. 143). İntifa hakkı, menkuller, taşınmazlar, haklar ve malvarlığı üzerinde kurulabilen, sahibine ondan yararlanma ve onu kullanma hakkı veren bir irtifak hakkıdır. Sükna (oturma) hakkı ise bir binadan veya onun bir bölümünden konut olarak yararlanma yetkisi verir. Hakların bir kısmı ise hukukî işlemlerle de, miras yolu ile de başkasına geçemez. Bu tür haklara devredilemeyen haklar denir. Bu tür haklar kişiye bağlı olup hak sahibi ölünceye dek varlıklarını devam ettirir, hak sahibi ölünce de kendiliğinden ortadan kalkar. Kural olarak kişi varlığı (şahıs varlığı) hakları devredilemez. Fikir ve sanat eseri sahibinin manevi hakları da devredilemeyen haklardandır. Kullanma Yetkisi Bakımından Haklar Buna karşın bir kısım hakların kullanılmasında mutlaka kişinin kendisinin karar vermesi, hakkın kullanılmasının hak sahibinin iradesine dayanması gerekir ki bu tür haklara münhasıran şahsa bağlı haklar (kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar) adı verilir. Örneğin kişilik hakkının

12 ihlali nedeniyle manevi tazminat davası açma, nişanlanma, nişanı bozma, evlenme, boşanma davası açma, evlat edinme, velayet hakkı, vasiyetname düzenleme gibi ölüme bağlı tasarrufta bulunma hakkı birer kişiye sıkı sıkıya bağlı haktır. Niteliğine (İleri Sürülebileceği Çevreye) Göre Haklar Mutlak haklar, ilişkin oldukları kişiler ve eşya üzerinde sahibine en geniş hâkimiyet ve tasarruf yetkileri veren, herkese karşı ileri sürülebilen, herkesin bunlara uyması ve bunları ihlal etmemesi zorunluluğunu içeren haklardır. Maddi mallar araba, ev, vazo gibi somut, elle tutulur, gözle görülür bir varlığa sahiptir. Maddi mallar üzerindeki haklara aynî haklar denir. Maddi mallar üzerindeki mutlak haklar mülkiyet (tam aynî hak) ve sınırlı aynî haklar (mülkiyetin dışındaki aynî haklar) şeklinde bir ayrıma tabi tutulur. Sınırlı aynî haklar, mülkiyet hakkının vermiş olduğu yetkilerin tamamını değil bir veya ikisini kısmen ya da tamamen sağlar. Bu haklar irtifak hakkı, rehin hakkı ve gayrimenkul mükellefiyeti olmak üzere üçe ayrılır. İrtifak hakları, başkasına ait bir eşyayı kullanma veya ondan yararlanma yetkisi veren aynî haklardır. Rehin hakları ise, sahibine alacağın karşılığı olan borç ödenmediği takdirde rehin verilmiş olan eşyayı icra vasıtası ile sattırıp paraya çevirterek alacağını satış bedelinden alma yetkisini verir. Gayrimenkul mükellefiyeti; bir taşınmaz malikinin, sadece o taşınmazla sorumlu olmak üzere başka bir kimseye bir şey yapmaya veya vermeye mecbur bulunmasıdır. Nisbi Haklar Nisbi haklar, mutlak haklardan farklı olarak herkese karşı değil, ancak belli kişilere karşı ileri sürülebilen haklardır. Amaçlarına (Kullanılmasının Etkisine) Göre Haklar Amaçlarına (kullanılmasının etkisine) göre haklar yenilik doğuran haklar-yenilik doğurmayan (alelade) haklar ayrımına tabi tutulmaktadır. Bir kısım hakların kullanılması hâlinde hukukî hayatta bir yenilik söz konusu olmaz. Kullanılmaları mevcut hukukî durumu değiştirmeyen haklara alelade (yenilik doğurmayan) haklar denir. Meselâ, sahibi olduğunuz otomobili kullandığınızda, onun üzerinde sahip olduğunuz mülkiyet hakkını kullanmış, mülkiyet hakkının size sağladığı bir yetkiden istifade etmiş olursunuz, ancak mülkiyette veya herhangi bir hukukî ilişkide bir değişiklik meydana gelmez. Oysa öyle haklar vardır ki, sahipleri tarafından kullanıldıklarında ya yeni bir hukukî ilişki meydana gelir, ya mevcut bir hukukî ilişki değişir yahut da bir hukukî ilişki ortadan kalkar. Bu türlü haklara ise yenilik doğuran haklar (inşaî haklar) adı verilir. Bağımsız Olup Olmamasına Göre Haklar Hak sahibinin doğrudan doğruya sahip olduğu haklara bağımsız haklar denir. Mülkiyet hakkı, alacak hakkı, fikrî haklar bağımsız haklara örnek olarak verilebilir. hak sahipliği başka bir hak üzerindeki hak sahipliğine göre belirleniyorsa bağımlı haklar (bağlı haklar) söz konusu olur. HAKLARIN KAZANILMASI VE KAYBI Bir hakkın, bir hak süjesine (kişiye) bağlanmasına, böylece o hakkın sahibi durumuna gelmesine hakkın kazanılması (iktisabı); hakkın sahibinden ayrılıp onun malvarlığı veya şahıs varlığı çevresinden çıkmasına ise hakkın kaybı denir. Hakların kazanılmasına veya kaybına sebep olan etkenler ya bir hukukî olay, ya bir hukukî fiil ya da bir hukukî işlemdir. Hakların Kazanılma Yolları Bir hakkın, bir hak süjesine (kişiye) bağlanmasına, böylece o hakkın sahibi durumuna gelmesine hakkın kazanılması (iktisabı); hakkın sahibinden ayrılıp onun malvarlığı veya şahıs varlığı çevresinden çıkmasına ise hakkın kaybı denir. Aslen iktisapta kişi bir hukukî olay veya kendi fiiliyle bir hakkın doğrudan doğruya sahibi hâline gelir. Örneğin ormanda avlanılan bir tavşan ya da denizden tutulan balıklar üzerindeki mülkiyet aslen kazanılmış olur. Bir eşyanın mülkiyetinin zamanaşımı yoluyla iktisabı da aslen kazanmadır. Devren kazanma ise bir hakkın önceki sahibinden ve genellikle onun katkısıyla kazanılmasıdır. Örneğin bir satım sözleşmesinde satıcı, satıp teslim ettiği şey üzerinde mülkiyet hakkını kaybederken, alıcı teslim aldığı şeyin mülkiyetini iktisap eder. Bir şahsın sahip olduğu hakkı devretmeyip bu hakka dayanarak bir başkasına yeni bir hak sağlaması hâlinde hak tesisen kazanılmış olur. Mesela sahip olduğunuz gayrimenkul üzerinde alacaklınız lehine bir ipotek tesis ettiğinizde rehin hakkı sahibi hakkını tesisen kazanmış olur. Tesisen iktisapta, yeni ortaya çıkan hak sahipliğine rağmen önceki hak sahipliği varlığını devam ettirir.

13 Hakların Kaybedilme Yolları Hakların kaybedilmesi bakımından mutlak kayıp-nisbi kayıp ayrımı yapılır. Buna göre bir hak hukukî olay, fiil ya da işlem sonucunda tamamen ortadan kalkıyorsa mutlak kayıp, tamamen ortadan kalkmayıp bir şekilde el değiştiriyorsa nisbi kayıp söz konusu olur. Örneğin değerli bir tablonun yanması hâlinde mutlak kayıp, başka birine satılarak devredilmesi hâlinde nisbi kayıp vardır. Hakların Kazanılmasında İyi Niyetin Rolü İyi niyet, hâlin gerektirdiği özeni göstermiş olmasına rağmen bir hakkın kazanılmasına veya diğer bir hukukî sonucun meydana gelmesine engel olan bir eksikliği ya da olguyu bilmemek ya da bilebilecek durumda olmamaktır. İyi niyet ancak kanunun öngördüğü hallerde ve ölçüde koruyucu rol oynar. Eşya hukuku bakımından, bir taşınırın emin sıfatıyla zilyedinden o şey üzerinde iyiniyetle mülkiyet veya sınırlı ayni hak edinen kimsenin edinimi, zilyedin bu tür tasarruflarda bulunma yetkisi olmasa bile korunur. Medeni Kanunun 988. maddesinin bu hükmünde geçen emin sıfatıyla zilyed ibaresi taşınır (menkul) bir malın kira, rehin, tamir ya da saklama gibi bir amaçla geçici bir süre için kendisine bırakıldığı kişiyi ifade etmektedir. Medeni Kanun un 989. maddesine göre zilyedinin elinden rızası dışında çıkan bir menkul malı, açık artırmadan, pazardan veya benzer eşya satanlardan alan iyiniyetli üçüncü kişi, ödenen bedelin verilmesi hâlinde, o şeyi iade etmek zorundadır. Bir menkul malın rıza dışında elden çıkması; unutma, çaldırma, kaybetme gibi bir yolla sahibinin arzusu dışında elinden çıkmasıdır. Aile hukuku bakımından; evli bir kişinin ikinci evlilik yapması hukuken geçersizdir (bâtıldır) ve bu evliliğin iptali için gerek cumhuriyet savcısı gerekse menfaati bulunan diğer kişiler dava açabilir. Fakat böyle bir evliliğin iptaline karar verilmeden önce ölüm veya gaiplik gibi bir sebeple birinci evlilik ortadan kalkarsa ve ikinci evlilikteki eş iyi niyetli ise artık ikinci evliliğin iptaline karar verilemez, iyiniyetli ikinci eşin bu iyi niyeti korunur. Hakların Kullanılmasında Dürüstlük İlkesi Dürüstlük kuralından ortalama zekâya sahip, makul, dürüst ve güvenilir bir kişiden beklenebilecek genel ve objektif bir davranış tarzı anlaşılır. Hakların Korunması Hakların Hak Sahibinin Eliyle Korunması Meşru müdafaa (haklı savunma); bir kimsenin gerek kendisinin gerekse başkasının şahsına veya malvarlığına karşı yapılan bir saldırıyı bertaraf etmek için tecavüzde bulunan kimseye karşı kuvvet kullanmaktır. Zorunluluk (ıztırar) hâli; bir kişinin kendisinin veya başkasının şahıs varlığı veya malvarlığı değerlerine yönelik derhal meydana gelecek bir tehlikeyi bertaraf etmek için tehlikeyle ilgisi bulunmayan bir kişinin malına zarar verilmesidir. Örneğin kuduz bir köpeğin saldırısından korunmak için bir evin kapısını ya da bir dükkânın camını kırıp içeri girerek kurtulan kişinin zorunluluk hâli içinde bulunduğu söylenebilir. Kendi hakkını korumak için kuvvet kullanma da istisnaî olarak kişinin hakkını kendi eliyle koruyabileceği durumlardan biridir. Kuvvet kullanmaya örnek olarak, kira bedelini almaya giden mal sahibinin, kiracının evi boşaltıp kaçmak üzere olduğunu görmesi hâlinde kira bedelinin karşılanması amacıyla kiracının bazı eşyalarını kiracının elinden zorla alabilmesi Hakların Devlet Eliyle Korunması Talep, borçluya ya da hakkını ihlal edene karşı şahsen kullanılan bir yetkidir. Dava da talebin yargı organı aracılığıyla kullanılması olarak da nitelendirilebilir. Dava Çeşitleri Eda davasında davacı; davalının bir şeyi yapmaya, bir şeyi yapmaktan kaçınmaya veya bir şeyi vermeye mahkûm edilmesini mahkemeden talep eder. Tespit davaları; taraflar arasında bir hukukî ilişkinin veya hakkın mevcut olup olmadığının tespiti için açılan davalardır. Yenilik doğuran davalar; bir hukukî durumun meydana getirilmesi, değiştirilmesi veya sona erdirilmesi için açılan davalardır. Bunlara inşaî davalar da denilir. Davacı hukukî ilişkiyi kurma, değiştirme, ortadan kaldırma hakkını kural olarak tek taraflı kullanır. Boşanma davası bu davalara örnek gösterilebilir.

14 Davada İspat İspat, davacının iddiası ve davalının savunmasının dayandığı olguların var olup olmadığı konusunda karar verecek olan mahkemeyi usulüne uygun şekilde ikna etme işlemidir. Bir olgunun ispatı için kullanılan vasıtalara ise delil denir. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi mamelek (malvarlığı) haklarına girmez? a) Telif hakkı b) Şahsiyet hakkı c) Mülkiyet hakkı d) Alacak hakkı e) Kira hakkı B 2. I. Bir kişinin balıkçıdan balık alması II. Bir borçlunun alacaklısı lehine evi üzerinde ipotek koyması III. Bir avcının avladığı geyiği balıkçının balıklarıyla takas etmesi Yukarıdakilerden hangisi ya da hangilerinde bir hakkın devren iktisabı (kazanılması) söz konusudur? a) I ve III b) II ve III c) Yalnız III d) I, II ve III e) Yalnız I A 3. Aşağıdakilerden hangisi bir hukukî olay değildir? a) Bir şahsın reşit olması b) Bir kişinin eşeğinin ölmesi c) Bir kişinin kavga etmesi d) Bir kadının kocasının ölümüyle dul kalması e) Bir ağacın dal ve köklerinin komşu araziye geçmesi C 4. Objektif özeni göstermiş olmasına rağmen bir hakkın kazanılmasına engel olabilecek bir hukukî eksikliğin varlığını bilmeyen kimseye ne ad verilir? a) Masum b) Özensiz c) Cahil d) Hukuken bilgisiz e) İyi niyetli E 5. Zamanaşımı, borçlunun borcunun devam etmesine rağmen, hakkın doğumundan itibaren belirli bir sürenin geçmesi nedeniyle, borçluya borcu ödemekten kaçınma hakkını verir. Buna göre zamanaşımı aşağıdaki terimlerden hangisi ile nitelendirilebilir? a) İtiraz b) İnkâr c) Dava d) Def î e) İkrar D 1-B, 2-A, 3-C, 4-E, 5-D ÜNİTE 4 KUKUKİ OLAY, FİİL ve İŞLEMLER HUKUKİ OLAY KAVRAMI Kendisine hukuki sonuçlar bağlanan olaylar, hukuki olaylar olarak nitelendirilir. HUKUKİ FİİL KAVRAMI İnsan fiillerinden oluşan hukuki olaylara, hukukta, hukuki fiiller denmektedir. Bir başka deyişle hukuki fiiller dendiğinde kişilerin, kendisine hukuki sonuç bağlanmış bulunan fiilleri anlaşılmaktadır. HAKSIZ FİİLLER Hukuka aykırılık Zarar Kusur ve nihayet Nedensellik bağı. Hukuka Aykırılık Unsuru Bir olayda haksız fiilin varlığından söz edebilmek için, görüldüğü gibi, hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar vermek gerekir. Hukuka Aykırılığı Kaldıran Hâller Kamu hukukuna dayanan bir yetkinin kullanılması; Türk Ceza Kanunu m. 256: Zor kullanma yetkisine sahip kamu görevlisinin, görevini yaptığı sırada, kişilere karşı görevinin gerektirdiği ölçünün dışında kuvvet kullanması hâlinde, kasten yaralama suçuna ilişkin hükümler uygulanır. Bazen kamu hukukundan doğan bir yetkinin kullanılması bir başkasının şahsına ya da mal varlığına verilen bir zararın hukuka aykırı görülmemesine neden olabilir. Ancak böyle bir fiil kendisine verilen kanuni yetkileri kullanan bir polis tarafından işlenirse fiil hukuka aykırı görülmeyebilecektir.

15 Zarar görenin rızası; Zarar gören, kendisine zarar veren fiile rıza göstermiş de olabilir. Zarar görenin rızasının hukuka aykırılığı ortadan kaldırması için o fiile rıza gösterilmesini hukuk düzeninin caiz görmesi de gerekir. Aksi takdirde gösterilen rıza, fiili haksız fiil olmaktan çıkarmaz. Örneğin, hukukumuzda yazılı rıza üzerine insan kökenli biyolojik maddelerin alınması, aşılanması ve nakli mümkündür (TMK m. 23/III). Ancak bir kimsenin kendi yaşamına son verecek bir organının nakline gösterdiği rıza bir anlam taşımaz. Haklı Savunma; Haklı savunmada kişi kendisinin ya da bir başkasının şahsına ya da mallarına yönelik bir saldırıya karşı koymaktadır. Türk Ceza Kanunu m. 25(1): Gerek kendisine ve gerek başkasına ait bir hakka yönelmiş, gerçekleşen, gerçekleşmesi veya tekrarı muhakkak olan haksız bir saldırıyı o anda hâl ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde defetmek zorunluluğu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez. Türk Ceza Kanunu m. 27(2): Meşru savunmada sınırın aşılması mazur görülebilecek bir heyecan, korku veya telaştan ileri gelmiş ise faile ceza verilmez. Zorda kalma (ıztırar) hâli; Bazen öyle durumlar olabilir ki bir kimse karşılaştığı bir tehlikeden kurtulmak için bir başkasının mallarına zarar vermek zorunda kalabilir. Örneğin heyelan tehlikesi karşısında bir kimsenin aracıyla bir başkasının arsasına girmesi ve sonuçta çiti kırması ve ürünleri ezmesi dolayısıyla ona zarar vermesi hâli böyledir. Kişi zorda kaldı diye bir başkasının şahsına zarar veremez. Örneğin, teknenin batmasını, bu nedenle ailesinin boğulmasını önlemek için bir kimsenin bir başkasını tekneden atması kesinlikle haksız fiildir ve zorda kalma iddiası ile sorumluluktan kurtulunamaz. Hakkını korumak için kuvvet kullanma; BK m. 64/III te, kişinin hakkını korumak için hangi durumlarda kuvvet kullanabileceği düzenlenmiştir. Buna göre, hakkını kendi gücüyle koruma durumunda kalan kişi, durum ve koşullara göre o sırada kolluk gücünün yardımını zamanında sağlayamayacak ise ve hakkının kayba uğramasını ya da kullanılmasının önemli ölçüde zorlaşmasını önleyecek başka bir yol da yoksa verdiği zarardan sorumlu tutulamaz. Üstün nitelikte özel ya da kamusal yarar; Bazen bir başkasının haklarını ihlal eden, kişiliğine saldırı niteliği taşıyan bir fiil, buna göre korunmaya daha çok değer üstün bir özel ya da kamusal yarar gereği gerçekleşmiş olabilir. Bu gibi durumlarda fiil hukuka aykırı sayılmaz (BK m. 63/II). Nitekim kişiliğin saldırılara karşı korunması ile ilgili TMK m. 24/II de de, kişilik hakkı zedelenen kimsenin rızası, daha üstün nitelikte özel veya kamusal yarar ya da kanunun verdiği yetkinin kullanılması sebeplerinden biriyle haklı kılınmadıkça, kişilik haklarına yapılan her saldırının hukuka aykırı olduğu düzenlenmiştir. Zarar Unsuru Haksız fiilin unsurlarından bir diğeri haksız fiilden dolayı bir kişinin mal varlığında rızası dışında bir azalmanın meydana gelmiş olmasıdır. Fiilî zarar, mal varlığının aktifinde bir azalma ya da pasifinde bir çoğalma meydana getiren zarardır. Bir kişinin maruz kaldığı haksız fiilden dolayı hastanede gördüğü tedavi gideri, otomobilinin yanmasından dolayı uğradığı kayıp fiilî zarara örnektir. Kârdan yoksun kalma ise haksız fiilden dolayı kişinin elde edebileceği bir kârı elde edememesini ifade eder. Hastanede tedavi gören kişinin bu arada çalışamamış olmasından ya da önceden öğrenci servis aracı olarak kullandığı yanan minibüsünü artık işletememesinden doğan zararlar böyledir. Maddi zararın hesaplanmasında, hâkim, tazminatın kapsamını ve ödenme biçimini, durumun gereğini ve özellikle kusurun ağırlığını göz önüne alarak belirler (BK m. 51/I). Maddi zarar aynen ya da para ile tazmin edilebilir. Ölüm hâlinde uğranılan zararlar özellikle; Cenaze giderlerini Ölüm hemen gerçekleşmemişse tedavi giderleri ile çalışma gücünün azalmasından ya da yitirilmesinden doğan kayıpları ve Ölenin desteğinden yoksun kalan kişilerin bu sebeple uğradıkları kayıpları kapsar. İşte ölüm hâlinde ölenin maddi desteğinden yoksun kalanlara, örneğin, eşine, çocuklarına vb.lerine böyle bir tazminat ödenmektedir ki bu tazminata destekten yoksun kalma tazminatı denmektedir. Zarar görenin ölümüyle sonuçlanmayan ancak bedensel bir zararın söz konusu olduğu durumlarda ise özellikle şunlar bu zarar kapsamında değerlendirilir; Tedavi giderleri

16 Kazanç kaybı Çalışma gücünün azalmasından ya da yitirilmesinden doğan kayıplar Ekonomik geleceğin sarsılmasından doğan kayıplar. Kusur Unsuru Kastın varlığından söz edebilmek için failin hukuka aykırı sonucun farkında olması (onu tasavvur etmesi, bilmesi) ve bunu istemesi gerekir. İhmal hâlinde ise kişi hukuka aykırı sonucu istememekle birlikte, öyle dikkatsiz davranmaktadır ki bir başkasının zarar görmesine neden olmaktadır. İhmal, ağır ve hafif olmak üzere ikiye ayrılır. Belirli bir olayda normal bir insanın yani herkesin göstereceği dikkat ve özeni göstermeyen kişi ağır ihmal ile hareket etmiş olur. Örneğin, kırmızı ışıkta geçerek kaza olmasına neden olan kişinin ağır ihmali vardır. Belirli bir olayda dikkatli ve tedbirli insanların göstereceği dikkat ve özeni göstermemek ise hafif ihmal olarak değerlendirilir. Kusursuz Sorumluluk Hâlleri BK da Kusursuz Sorumluluk başlığı altında; Ayırt etme gücünden yoksun olanların (hakkaniyet) sorumluluğu; Ancak ayırt etme gücüne sahip olmayan zengin bir kişinin gelir düzeyi düşük bir esnafın iş yerini yakması gibi durumlarda zarar gören kişiyi korumak adalete daha uygun olabilir. Bu nedenle BK m. 65 te; hakkaniyet gerektiriyorsa; hâkimin, ayırt etme gücü bulunmayan kişinin verdiği zararın (tamamen veya kısmen) giderilmesine karar vereceği düzenlenmiştir. Ayırt etme gücünü, sarhoş olmak, uyuşturucu kullanmak gibi kendi fiilleriyle geçici olarak kaybeden kişi ise bu sırada verdiği zararları gidermekle yükümlüdür. Adam çalıştıranın sorumluluğu; Adam çalıştıran, çalışanın kendisine verilen işin yapılması sırasında başkalarına verdiği zararı gidermekle yükümlüdür Hayvan bulunduranın sorumluluğu; Bir hayvanın bakımını ve yönetimini sürekli veya geçici olarak üstlenen kişi, hayvanın başkalarına verdiği zararı gidermekle yükümlüdür Yapı malikinin sorumluluğu; Bir binanın veya köprü, bahçe duvarı vb. diğer yapı eserlerinin maliki, bunların yapımındaki bozukluklardan veya bakımındaki eksikliklerden doğan zararı gidermekle yükümlüdür Tehlike sorumluluğu; Önemli ölçüde tehlike arz eden bir işletmenin faaliyetinden zarar doğduğu takdirde, bu zarardan işletme sahibi ve varsa işleten zincirleme (müteselsilen) sorumlu olur. Nedensellik Bağının Varlığı Türk hukukunda nedensellik bağının belirlenmesinde, uygun nedensellik bağı denen teori benimsenmiştir. Bu teoriye göre, bir fiille zarar arasında neden-sonuç ilişkisinin varlığının kabulü için günlük hayat tecrübelerine ve olayların normal akışına göre o fiilin böyle bir zararı doğurabilecek olması gerekir. Bu teori sayesinde, bir bıçakla bir başkasını yaralayan kişi yaptığı haksız fiilden sorumlu olur. Ancak bıçağı imal eden firma haksız fiilden sorumlu olmaz. Zira imal fiili değil, bıçaklama fiili bedensel zarara neden olmuştur. HUKUKİ İŞLEMLER Hepimiz günlük yaşamımızda kahvaltı için bir şeyler almaya, işe gitmek için bir toplu taşıma aracını kullanmaya ihtiyaç duyarız. Bu ve bunlardan çok önemli çeşitli işlemlerde bulunmak, isteklerimizi gerçekleştirmek için bu yönde irademizi ortaya koymamız, açıklamalarda bulunmamız gerekir. İşte kişilerin hukuk düzeninde etkili, hukuki sonuç doğurmaya yönelik irade açıklamalarına hukuki işlem denir. Tek taraflı ve çok taraflı hukuki işlemler Karşılıklı ve karşılıksız hukuki işlemler Borçlandırıcı işlemler ve tasarruf işlemleri Sağlararası ve ölüme bağlı işlemler. Tek Taraflı ve Çok Taraflı Hukuki İşlemler

17 Bazı hukuki işlemler için bir kişinin iradesini açıklamış olması yeterlidir. Bu irade açıklamasında bulunulması ile hukuki sonuç doğar. İşte yalnız bir tarafın irade açıklaması ile hukuki sonuç doğuran hukuki işlemlere tek taraflı hukuki işlemler denir. Örneğin vasiyet böyledir. Mirasın reddi, takas açıklaması ve mülkiyet hakkından vazgeçme de tek taraflı hukuki işlemlerdir. Bazı hukuki işlemlerin gerçekleşmesi için ise tek tarafın o yöndeki irade açıklamasını ortaya koyması yeterli olmaz. Başkalarının da irade açıklamasında bulunması gerekir. Bundan dolayı birden fazla kişinin irade açıklaması ile hukuki sonuç doğuran hukuki işlemlere çok taraflı hukuki işlemler denir. Çok taraflı hukuki işlemler, sözleşmeler ve kararlar olmak üzere ikiye ayrılır. Tek taraflı sözleşmeler, taraflardan yalnız birinin borç altına girdiği sözleşmelerdir. Tek taraflı sözleşmelerin en bilinen örneği bağışlamadır. İki taraflı sözleşmelerde ise sözleşmenin her iki tarafı da borç altına girer. Kira sözleşmesi böyledir. Kararlar, sözleşmelerden farklı olarak tarafların karşılıklı irade açıklamalarında bulunmadığı çok taraflı hukuki işlemlerdir. Kararlarda, kanunların öngördüğü durumlarda, birden çok kişi belirli bir konuda irade açıklamasında bulunarak soruna bir çözüm bulmaya çalışmaktadırlar. Örneğin, bir derneğin üyelerinden oluşan genel kurulu toplanarak, bir ilde temsilcilik açıp açmamak konusunda karar vermektedir. Ayrıca sözleşmelerde irade açıklamaları birbirine uygun olmazsa hukuki sonuç doğmaz. Yani iki tarafın irade açıklamaları sözleşme koşulları üzerinde birbiriyle uyuşmuş olmalıdır. Karşılıklı ve Karşılıksız Hukuki İşlemler Bir hukuki işlem sonucu kişi, elde ettiği çıkara karşılık bir borç altına da giriyorsa karşılıklı hukuki işlemin varlığından söz edilir. Eğer böyle olmuyor, kişi hukuki işlem sonucu elde ettiği çıkara karşılık herhangi bir borç altına girmiyorsa karşılıksız hukuki işlemlerden söz edilir. Karşılıklı-karşılıksız hukuki işlem yerine ivazlı-ivazsız hukuki işlem dendiği de görülmektedir. Borçlandırıcı İşlemler ve Tasarruf İşlemleri Kişi satım sözleşmesi gibi bir sözleşme yaptığı zaman, belli bir para ödeyerek bir şeyi satın almak konusunda bir diğeri ile anlaşmaktadır. Örneğin, S nin televizyonunu A ya 400 TL ye satacağı konusunda taraflar anlaşmışlardır. Ne var ki hukukumuzda sırf sözleşmenin yapılması, televizyonun mülkiyetinin S den A ya geçmesini sağlamaz. Sadece S ye, televizyonun mülkiyetini A ya geçirme borcu yükler. İşte, tarafları belli bir borç altına sokan işlemlere borçlandırıcı işlemler denmektedir. Görüldüğü gibi borçlandırıcı işlem borç altına giren tarafın mal varlığının pasifinde bir çoğalma meydana getirmektedir. Ancak bir hakka (örneğin, televizyonun üzerindeki mülkiyetin hakkına) doğrudan doğruya tesir etmemekte, onun başkasına devri sonucunu doğurmamaktadır. Sağlararası ve Ölüme Bağlı İşlemler Kişilerin hukuki işlemlerinin tamamı, onların sağlığında sonuç doğurmaya yönelmemiştir. Gerçekten kişiler bazen ölümlerinden sonra sonuç doğuracak işlemler yapmaya da ihtiyaç duyarlar. İşte işlem yapanların sağlığında hukuki sonuçlarını doğuran işlemlere sağlararası hukuki işlemler, işlem yapanların ölümünden sonra sonuçlarını doğuran işlemlere ise ölüme bağlı işlemler adı verilir. Örneğin vasiyet, vasiyette bulunanın ölümünden sonra hukuki sonuçlarını doğurur. Bu nedenle ölüme bağlı bir işlemdir. Bir kira sözleşmesi ise sonuçlarını taraflar sağken doğurur. Bu nedenle sağlararası işlem niteliğindedir. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi hukuki bir olay değildir? a) Bir kimsenin ölümü b) Bir kimsenin doğumu c) Yağmurun yağması d) A nın evini B ye bağışlaması e) A nın B yi yaralaması C 2. Aşağıdakilerden hangisi haksız fiillerin unsurlarından değildir? a) Hukuka aykırılık b) Zarar c) Kusur d) Kamu görevinde bulunmak e) Nedensellik bağı D 3. Aşağıdaki kusursuz sorumluluk hâllerinden hangisi hakkaniyet esasına dayanmaktadır? a) Ayırt etme gücünden yoksun olanların sorumluluğu b) Yapı malikinin sorumluluğu c) Tehlike sorumluluğu d) Adam çalıştıranın sorumluluğu e) Hayvan bulunduranın sorumluluğu A 4. Satım sözleşmesi açısından aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Sağlararası işlemdir. b) Tek taraflı sözleşmedir. c) İki taraflı hukuki işlemdir. d) Karşılıklı sözleşmedir. e) Hukuki olaydır. B 5. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bir kanunu kabul etmesi hukuki niteliği açısından aşağıdakilerden hangisidir? a) Tek taraflı işlemdir. b) Karardır. c) Sözleşmedir. d) Haksız fiildire) Hukuki olay olarak kabul edilmez. B

18 1-C, 2-D, 3-A, 4-B, 5-B ÜNİTE 5 HUKUKUN SİSTEMİ Menfaat ölçütüne göre bir hukuk kuralı kamunun, devletin ve toplumun yararını gözetiyorsa kamu hukukuna, kişisel menfaatleri koruyorsa özel hukuka ilişkindir. Egemenlik ölçütüne göre bir hukukî ilişkinin taraflarından birisi veya her ikisi devletin egemenlik hakkına dayanıyorsa kamu hukuku ilişkisi söz konusu olur. Her iki taraf da devlet veya devlet adına egemenlik yetkisi kullanan kişi değilse, biri diğeri üzerinde kamu gücüne dayanarak buyurma imkânına sahip değilse taraflar arasında egemenlik ilişkisi yoktur ve bu durumda ortada bir özel hukuk ilişkisi vardır. İrade özgürlüğü kıstasına göre hukukî ilişkinin tarafları serbest iradeleriyle hukukî işlemler yapabiliyor, aralarındaki hukukî ilişkileri ve bunun sonuçlarını serbestçe belirleyebiliyorlarsa bir özel hukuk ilişkisi vardır. Hukukî ilişkiyi düzenleyen kural, tarafların özgür iradeleriyle aksini kararlaştırmaları mümkün olmayan emredici nitelikte ise bir kamu hukuku ilişkisi söz konusudur. Eşitlik ölçütü, hukukî ilişinin tarafları arasında birbirlerine üstünlük bulunmuyorsa bu ilişkinin özel hukuka, taraflardan biri diğerine üstün ise kamu hukukuna ait olduğunu ileri sürer. KAMU HUKUKUNUN DALLARI Toplumun siyasî örgütlenmesi olarak devletin millet ya da halk denilen insan topluluğu, ülke denilen belirli bir coğrafî alan (toprak parçası), egemenlik ya da hâkimiyet denilen siyasal güç (iktidar) olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır. Genel Kamu Hukuku Daha çok teorik bir inceleme disiplini olarak devletin oluşumunu, devlet iktidarının kaynağını, devleti meydana getiren unsurları, devlet otoritesi karşısında bireylerin hak ve özgürlüklerini, devletin işlevlerini hukuk, felsefe, tarih ve sosyoloji yönünden ele alır Anayasa Hukuku Anayasa, devletin yapısı, organları, organların işleyişi ve birbirleriyle ilişkileri, iktidarın el değiştirmesi, siyasal iktidarın sınırlandırılması ve bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınması konularını düzenleyen hukukî ve siyasî belgedir. İdare Hukuku Kamu hukukunun genç bir dalı olarak idare hukuku, devlet idaresinin kuruluşu ve işleyişine dair ilke ve esasları, kişilerin idare ile olan ilişkileri, kamu hizmeti ve kolluk gibi idari faaliyetleri konu edinir. Ceza Hukuku Ceza hukuku, haksızlık teşkil eden insan davranışlarından hangisinin suç olarak tanımlanması gerektiğini ve bu davranışlar karşısında ne tür yaptırımların uygulanacağını belirleyen kamu hukuku dalıdır. Öncelikle geniş anlamda ceza hukuku maddi ceza hukuku ve biçimsel (şeklî) ceza hukuku (ceza muhakemesi hukuku) şeklinde bir ayrıma tabi tutulmaktadır Suçun yapısal unsurları, sorumluluk için aranan koşulları, suç dolayısıyla uygulanması gereken yaptırımları, kanunlarda yer alan suç tanımları ile ilgili açıklama ve değerlendirmeleri konu edinen kısma maddi ceza hukuku denir. Bir suçun belirli kişilerce işlenip işlenmediğine ilişkin maddi gerçeğin araştırılması sürecinde uyulması gereken kurallar ve sürece katılan kişilerin hakları, görev ve yetkilerinin incelendiği kısma ise ceza muhakemesi hukuku adı verilir. Dar anlamda ceza hukuku ise maddi anlamda ceza hukukunu ifade eder ki bu da kendi arasında genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılır. Vergi Hukuku Vergi hukuku ise vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve şekli hukuk kuralları bütünü olarak tanımlanmaktadır

19 Milletlerarası Hukuk (Devletler Umumî Hukuku) Uluslararası hukuk, devletler umumî hukuku, uluslararası kamu hukuku gibi kavram işaretleriyle de adlandırılan milletlerarası hukuk, uluslararası toplum üyeleri arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk kuralları bütünü şeklinde tanımlanır ÖZEL HUKUKUN DALLARI Medeni Hukuk Medeni hukuk, özel hukukun en geniş bölümünü oluşturan bilim dalıdır. Şöyle ki, insanın doğumuyla gerçek kişilik başlar. Dünyaya gelen bir insanın hayatının ilerleyen safhalarında yaşayabileceği nişanlanma, evlenme, boşanma, mal-mülk edinme, vasiyetname düzenleme, nihayet ölüm ve mirasın paylaşılması gibi konuların tamamı medeni hukukun inceleme alanına dâhildir. Medeni hukukun kişiliğin başlangıcı, sona ermesi, korunması, kişinin ehliyetleri gibi gerçek ve tüzel kişilerin şahsî durumları ile ilgili kısımları konu edinen bölümüne kişiler hukuku denilmektedir Ailenin kurulması ve ailevi ilişkiler, nişanlanma, evlenme, boşanma, velayet, vesayet, mal rejimleri gibi konuları ele alan medeni hukuk kısmına ise aile hukuku adı verilir. Medeni Kanunun üçüncü kitabı olan Miras Hukuku ise mirasçılar, mirasın geçmesi, vasiyetname ve miras sözleşmesi gibi ölüme bağlı tasarrufları konu edinir. Eşya Hukuku başlıklı dördüncü kitap ise mülkiyet, zilyetlik, tapu sicili gibi hususları düzenlemektedir. Türk Medeni Kanunundan ayrı bir kanuna (Borçlar Kanununa) sahip olan borçlar hukuku da öğretide medeni hukukun bir alt dalı ve onun tamamlayıcısı olarak kabul edilir. Alacaklı, borçlu ve alacaklının borçludan talep edeceği şey olan edim, borç ilişkisini oluşturur. Borçlar hukukunun da genel hükümler ve özel hükümler olmak üzere iki kısmı vardır. Genel hükümlerde borçlar hukukuna hâkim olan ilkeler, borç ilişkisinin doğması, hükümleri ve sona ermesi gibi konular ele alınır. Borçlar hukukunun özel hükümleri ise satım, kira, vekâlet, kefalet gibi çeşitli sözleşme türlerini inceler. Ticaret Hukuku İnsanlar arasında mübadele yolu ile alışveriş yapılması olarak tanımlanan ticaret, insanlık tarihi kadar eski bir faaliyet alanını oluşturur. Ticaret hukuku, kendi içinde ticari işletme hukuku, kıymetli evrak hukuku, şirketler hukuku, deniz ticareti hukuku, sigorta hukuku, taşıma hukuku gibi alt dallara ayrılır. Bununla birlikte fikri haklar hukuku, rekabet hukuku, bankacılık hukuku, sermaye piyasası hukuku gibi yeni gelişen ticaret hukuku dallarından da bahsetmek mümkündür. Milletlerarası Özel Hukuk (Devletler Hususi Hukuku) Milletlerarası özel hukukun konusunu yabancılık unsuru içeren işlem veya ilişkilerden doğan uyuşmazlıklar oluşturmaktadır. Yabancılık unsuru içeren işlem veya ilişkiden bahsedilebilmesi ise, o işlem veya ilişkinin taraflarının (vatandaşlık, yerleşim yeri gibi) veya konusunun (sözleşme konusunu oluşturan malların yabancı ülkede olması gibi) yabancı bir ülkeyle irtibatlı olmasına bağlıdır Birleşmiş Milletler tarafından 1948 yılında kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi nin 15. maddesinden hareketle vatandaşlık hukukunda belirli ilkelerin kabul edildiğini söylememiz mümkündür. Bu hususta kabul edilen ilkeler üç başlık altında toplanabilir: Her kişinin vatandaşlığının olması Her kişinin yalnız tek bir vatandaşlığının olması Kişinin uyrukluğunu seçmede ve değiştirmede özgür olması. Devletler Hukuku Enstitüsü nün 1982 tarihindeki Cenevre Toplantısı nda yabancı kavramı şu şekilde tanımlanmıştır: Yabancı, bir devletin ülkesinde bulunup da o devletin vatandaşlığını iddiaya hakkı olmayan kimsedir.. Söz konusu tanıma göre belirli bir kişinin yabancı olup olmadığı belirlenirken, kişinin psikolojik, kültürel ve sosyolojik bağımlılığı değil de devletle arasındaki vatandaşlığa ilişkin hukukî bağın dikkate alındığını söyleyebiliriz. Yabancılar hukukunun yabancılara ilişkin olarak ele aldığı konuları üç başlıkta toplamak mümkündür: Yabancıların devletin ülkesine girmesine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesi Ülkeye girmeye hak kazanan yabancıların ülke içinde bulundukları süre müddetince hangi haklardan ne ölçüde yararlanacaklarının düzenlenmesi

20 Yabancıların kendi istekleriyle veya istekleri dışında çıkarılmalarının düzenlenmesi. Kanunlar ihtilafı kurallarının niteliğine bakıldığında bağlama konusu ve bağlama noktası olmak üzere iki unsurdan oluştuğu görülmektedir. Bağlama konusu, bir kanunlar ihtilafı kuralının düzenlediği hayat ilişkisini (ehliyet, haksız fiil, evlenme, nesep, miras gibi) ifade eder. Bağlama noktası ise bağlama konusunun belirli bir hukuk nizamına tabi tutulmasında nazara alınan olguyu (vatandaşlık, yerleşim yeri, mutad mesken gibi) ifade etmektedir. Buna göre; Hak ve fiil ehliyeti, ilgilinin millî hukukuna tabidir. şeklindeki bir kanunlar ihtilafı kuralında hak ve fiil ehliyetini bağlama konusu; vatandaşlığı ise bağlama noktası olarak kabul etmek gerekmektedir. Medeni Usul Hukuku Medeni usul hukuku, özel hukuk alanında ortaya çıkan hukukî uyuşmazlıkların yargısal sürecini konu edinir. Bir özel hukuk uyuşmazlığının neredeki, hangi tür mahkemede görüleceği, hangi süreler içerisinde dava açılacağı ve bu davaya cevap verilebileceği, hâkimin davaya bakamayacağı veya reddedilebileceği hâller, dava çeşitleri, deliller, davada başvurulabilecek savunma yolları ve ispat vasıtaları, mahkeme kararlarına karşı gidilebilecek kanun yolları gibi özel hukuk davalarına ilişkin prosedür, medeni usul hukukunun inceleme alanına dahildir. İcra ve İflas Hukuku İcra ve iflas hukuku borçların ve diğer edimlerin ilgilisi tarafından kendiliğinden yerine getirilmemesi hâlinde devletin ilgili birimleri aracılığıyla zorla yerine getirilmesini sağlamada uygulanan hukuk kurallarının bütününü ifade etmektedir. KARMA HUKUK DALLARI Kamu hukuku-özel hukuk ayrımının yetersizliği, hukukî ilişkilerin giderek karmaşıklaşması, devletin çeşitli mülahazalarla bazı özel hukuk alanlarına müdahalesi gibi etkenler, geleneksel kamu hukuku ve özel hukuk ayrımının yanında karma hukuk dalları olarak nitelendirilen yeni bir kategorinin kabulüne de sebep olmuştur. İş Hukuku İş hukuku, çalışma hayatına dair ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarını içerir. Ancak bir iş sözleşmesi ile bir işverene bağımlı olarak çalışan kişilerin hukuku, iş hukukunun ilgi alanına girer. Sosyal Güvenlik Hukuku Sosyal güvenlik hukuku, sosyal risklere karşı sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetleri kapsayan sistemi kendisine konu edinen bir hukuk dalıdır. Fikrî Haklar Hukuku Fikir ve sanat eserleri hukuku, fikrî mülkiyet hukuku olarak da isimlendirilen fikrî haklar hukuku, eser sahiplerinin bu eserler üzerindeki haklarını konu edinir. Bir yazarın romanı, bir şairin şiir kitabı, bir ressamın yaptığı tablo üzerinde korunmaya değer bir hakkı (telif hakkı) vardır. Çevre Hukuku Özellikle sanayileşme ve teknolojik gelişmeler, başta çevre kirliliği olmak üzere çeşitli çevre sorunlarına yol açmakta, doğal çevredeki dengenin bozulmasından en çok yine o dengeyi bozan insan etkilenmektedir. Doğal ve suni çevreyi oluşturan öğelerin korunması ve geliştirilmesi ile ilgili hukukî tedbirlere başvurulması ve bunlara uyulması amacıyla yapılan düzenlemelerin oluşturduğu çevre hukuku genç bir hukuk dalıdır. Kitle İletişim Hukuku Haber, duygu ve düşüncelerin gazete, dergi, radyo, televizyon, internet gibi kitle iletişim araçları ile aktarılması sonucunda kamuoyunun oluşmasına katkıda bulunulur. Banka Hukuku Bakanlar Kurulu izniyle anonim şirket şeklinde kurulan bir ticari işletme olan banka ve onun hukukî işlemlerini düzenleyen banka hukuku, başta ticaret hukuku olmak üzere büyük ölçüde özel hukukla ilgili olmakla ve ticaret hukukunun yeni bir alt dalı olarak kabul edilmekle birlikte bankaların kuruluşuna, işleyişine ve faaliyetlerine devletin geniş müdahale imkânı ve denetim yetkisi bulunmaktadır.