T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Yeni Çağ Tarihi Anabilim Dalı OSMANLI YÖNETİMİNDE KIRIM ( ) DOKTORA TEZİ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Yeni Çağ Tarihi Anabilim Dalı OSMANLI YÖNETİMİNDE KIRIM ( ) DOKTORA TEZİ Ömer BIYIK Tezi Hazırlayan DANIŞMAN: M. Akif ERDOĞRU İZMİR-2007

2 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum Osmanlı Yönetiminde Kırım ( ) adlı doktora tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım. Ömer BIYIK

3 İÇİNDEKİLER Önsöz....I Kısaltmalar...II Tablolar Listesi...IV Kaynaklar...X Giriş...1 Kırım Yarımadasının Tarihçesi...1 BİRİNCİ BÖLÜM İDARİ YAPI A) Kırım ın Osmanlı Yönetimine Girmesi ve Bölgenin Coğrafi Sınırları nın Belirlenmesi Kefe Eyaleti Kırım Hanlığı nın Coğrafi Sınırları ve Hâkimiyet Sahası...16 B) Kırım ın İdari Yapısı Kefe Eyaleti nin İdari Birimleri Mankub Suğdak Kerş (Kerç) Kefe Taman (Ada-yı Şâhî) ve Yenikale Kırım Hanlığı Teşkilat Yapısı ve Genel Özellikler Han Kalgay Nureddin Feodal Beyler Şirin Sülalesi Saray ve Divân Teşkilatı Hanların Osmanlı Devleti ndeki Konumu Atalık...38

4 2.4. Askeri Yapı Kırım Hanlığı nın Dış İlişkileri Kırım Hanlığı nın İdaresindeki Kazalar Bahçesaray Karasu, Küçük Karasu, Karasu Tamak ve Nısf Karasu Akmescid Argın Nehr-i Alma Nehr-i Kaçi Dib Tarhan ve Tarhan Boynak Buçla Burulca Çeterlik Dib Çongar, Orta Çongar ve Çongar Kazaları Çuyinci Dâir Eski Kırım (Kırım-ı atîk) Ferahkirman (Or) Gözleve Karadil Karakurt Kırım Mangıt Nehr-i Beşterek Nehr-i Bulganak Nehr-i Kabartay Nehr-i Salgır Nısf Tamak Olaneli Ribat (Arbat)...66

5 3.29. Sakal Samarcık Sultan (İçki) Şeyh Eli Şirin Taşlı Dere (Taşlı) Taşlı Bulga, Zaviye Kıpçak Abdi Olan, Beş Kabak, Tepe Çokrak, Yaşdağ Kırım Hanlığı na Bağlı Kazaların Genel Durumu...71 İKİNCİ BÖLÜM TOPLUM: SOSYAL YAPI VE KURUMLAR A) Kırım da Sosyal Yapı Kırım Toplumunun Etnik ve Dini Yapısı Tatarlar gaylar Çerkezler Müslüman Olmayan Topluluklar Rumlar Ermeniler Yahudiler Kazaklar Köleler Aile Hayatı Hukukî Yapı Kadı Darp, Cinayet ve Hırsızlık Davaları Kayıp Mal Sahipliği ve Tamgalar B) Şehir Hayatı Bahçesaray Şehri İbadethaneler...120

6 1.2. Kütüphane ve Kitaplar Çeşmeler Karasu Şehri Gözleve Şehri Kefe Şehri Akmescid Şehri Kırım da Şehirlerin Durumuna Toplu Bir Bakış C) Evkâf Vakıf Gelirlerinin İşletilmesi Para Vakıfları Vakıfların Denetimi Arslan Giray Döneminde ( /1767) Kırım da Vakıf Kurumları Karasu daki Vakıf Gelirlerinin Karşılaştırılması ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MALİ YAPI VE EKONOMİ A) Gelirler Hanlığın Gelirleri Kefe Mukataası Gözleve İskele Eminliği Karasu Nâzırlığı Pençik Eminliği Darphane Eminliği Tuzlalar (Memleha) Diğer Gelirler Feodal Beylerin Gelirleri Osmanlı Devleti nin Gelirleri Vergiler Kefe Gümrüğü Tapu-yı Zemin Resmi Cizye...193

7 2.5. Vergilerin Toplanması B) İktisadi Sektörler ve Üretim Tarım Hayvancılık Ticaret Kırım da Ticareti Yapılan Belli Başlı Mal ve Ürünler Kürk Ticareti Köle Ticareti Gayrimenkul Satışları Madenler Tütün (Duhan) Ticareti Yapılan Diğer Ürünler Kırım da Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri Esnaf Teşkilatı ve Narh Uygulaması Esnaf Teşkilatı Kırım da Faaliyet Gösteren Bazı Esnaf Grupları Narh Uygulaması SONUÇ BİBLİYOGRAFYA HARİTA

8 ÖNSÖZ Kırım yarımadasında ve Kırım Hanlığı na ait topraklarda Osmanlı egemenliği, 1475 yılından itibaren yaklaşık üç yüz yıl sürmüştür. Bu zaman dilimi içinde Osmanlı kurumları ve medeniyeti Kırım yarımadasında her alanda etkisini göstermiştir. Osmanlı egemenliğindeki çeşitli coğrafi bölge ve şehirlerin araştırılması konusunda en temel kaynak, bilindiği gibi Şer iye Sicilleridir yılında Türkiye de Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri nin ilim âlemine duyurulmasıyla birlikte, Kırım Hanlığı ve yarımadası üzerine yeni araştırma konuları ve bilgiler ortaya çıkmaya başlamıştır. Biz de Osmanlı Yönetiminde Kırım ( ) ismini taşıyan bu araştırmamızda, bu sicilleri kullanarak yaklaşık 175 yıllık süreci genel olarak inceledik. Kırım yarımadasının idarî, sosyal ve ekonomik yapısı üzerine yeni bilgiler tespit ettik. Bunun yanı sıra Türkiye de bulunan Kırım ın sosyal ve ekonomik hayatıyla ilgili olan Osmanlı arşiv belgelerini de gözden geçirdik. Doktora çalışmam olarak bu konunun belirlenmesinde bana katkısı olan ve fikirleriyle yol gösteren çok değerli danışman hocam Prof. Dr. M. Akif ERDOĞRU ya teşekkürü bir borç bilirim. Yine çalışmalarım sırasında destek veren kıymetli hocalarım, Prof. Dr. Necmi ÜLKER ve Prof. Dr. Yavuz AKPINAR a teşekkür ederim. Ayrıca Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri ni temin etmemde bana her türlü kolaylığı sağlayan Bilkent Üniversitesi nden Doç. Dr. Hakan KIRIMLI ya şükranlarımı sunmadan geçemeyeceğim. Ömer BIYIK I

9 KISALTMALAR a akçe A. DVN. KRM Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyûn Kırım Hanlığı Kalemi a.g.e. adı geçen eser a.g.m. adı geçen makale AE. SAMD II Ali Emiri, Sultan II. Ahmed Tasnifi B Receb bkz. bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi C Cemaziyelahir C. Cilt Ca Cemaziyelevvel çev. çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi e esedi guruş E Evahir Ed. Editör EI 2 Encyclopedia of Islam (Yeni edisyonu) EÜ Ege Üniversitesi G Gurre g guruş (kuruş) GH Gülbün-i Hânân h hasene H Hicri Haz. Hazırlayan İA İslam Ansiklopedisi KKS Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri L Şevval M Muharrem N Ramazan II

10 R Rebiülahir Ra Rebiülevvel S Safer s sim s. sayfa Ş Şaban TD Tahrir Defteri TTK Türk Tarih Kurumu Z Zilhicce Za Zilkade III

11 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Mankub'a Bağlı Köyler...21 Tablo 2. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Suğdak'a Bağlı Köyler...24 Tablo 3. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kerş, Dib Kerş, Orta Kerş Kazalarına Bağlı Köyler...24 Tablo 4. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kefe'ye Bağlı Köyler...25 Tablo 5. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Taman a Bağlı Köyler...26 Tablo 6. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım Hanlığı na Bağlı Kazalar...44 Tablo 7. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Bahçesaray a Bağlı Köyler...45 Tablo 8. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karasu ya Bağlı Köyler...47 Tablo 9. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Küçük Karasu ya Bağlı Köyler...47 Tablo 10. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karasu Tamak a Bağlı Köyler...48 Tablo 11. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nısf Karasu ya Bağlı Köyler...49 Tablo 12. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Akmescid e Bağlı Köyler...49 Tablo 13. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Argın a Bağlı Köyler...50 Tablo 14. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Alma ya Bağlı Köyler...52 Tablo 15. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Kaçı ya Bağlı Köyler...52 Tablo 16. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Dib Tarhan a Bağlı Köyler...53 Tablo 17. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Tarhan a Bağlı Köyler...54 Tablo 18. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Boynak a Bağlı Köyler...54 Tablo 19. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Buçla ya Bağlı Köyler...55 Tablo 20. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Burulca ya Bağlı Köyler...55 Tablo 21. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Çeterlik e Bağlı Köyler...55 Tablo 22. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Dib Çongar a Bağlı Köyler...56 Tablo 23. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Orta Çongar a Bağlı Köyler...57 Tablo 24. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Çongar a Bağlı Köyler...57 Tablo 25. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Çuyinci ye Bağlı Köyler...57 Tablo 26. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Dair e Bağlı Köyler...58 Tablo 27. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Eski Kırım (Kırım-ı Atîk) Bağlı Köyler...58 Tablo 28. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Ferahkirman a Bağlı Köyler...59 IV

12 Tablo 29. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Gözleve ye Bağlı Köyler...59 Tablo 30. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karadil e Bağlı Köyler...60 Tablo 31. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karakurt a Bağlı Köyler...61 Tablo 32. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım a Bağlı Köyler...62 Tablo 33. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Mangıt a Bağlı Köyler...62 Tablo 34. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Beşterek e Bağlı Köyler...63 Tablo 35. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Bulganak a Bağlı Köyler...63 Tablo 36. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Kabartay a Bağlı Köyler...64 Tablo 37. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nehr-i Salgır a Bağlı Köyler...64 Tablo 38. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Nısf Tamak a Bağlı Köyler...65 Tablo 39. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Olaneli ne Bağlı Köyler...66 Tablo 40. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Ribat a Bağlı Köyler...66 Tablo 41. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Sakal a Bağlı Köyler...67 Tablo 42. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Samarcık a Bağlı Köyler...67 Tablo 43. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Sultan a Bağlı Köyler...68 Tablo 44. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Şeyh Eli ne Bağlı Köyler...68 Tablo 45. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Şirin e Bağlı Köyler...69 Tablo 46. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Taşlı Dere ye Bağlı Köyler...69 Tablo 47. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Taşlı Bulga ya Bağlı Köyler...70 Tablo 48. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Zaviye Kıpçak a Bağlı Köyler...70 Tablo 49. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Beş Kabak, Abdi Olan, Tepe Çukrak ve Yaşdağ a Bağlı Köyler...71 Tablo 50. Sicillerden Tespit Ettiğimiz Kırım Hanlığı na Bağlı Kazalar ve Köy Sayısı...72 Tablo 51. Kırım Hanlığı na Bağlı gay Kabileleri...79 Tablo 52. Kırım da 1612 Yılına Ait Kadıların Hizmet Karşılığı Aldığı 106 Ücretler Tablo 53. Sicillerden Tespit Ettiğimiz Kırım da Kadılık Görevinde Bulunanlar Tablo 54. Sicillerden Tespit Ettiğimiz Kırım da Katl Davaları Tablo 55. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Bahçesaray Şehri nin Mahalleleri V

13 Tablo (1726)Yılında Bahçesaray Mahallelerinden Acem Seferi İçin Toplanan Para Tablo 57. Bahçesaray daki Camii Ve Mescitler Tablo 58. Bahçesaray daki Medrese Ve Mektepler Tablo 59. Hicri ( )Tarihinde Kütüphanede Bulunan Kitaplar Tablo ve 1731 Yıllarında Kütüphane den Ödünç Verilen Kitaplar Tablo 61. Hicri 1135 yılında Mahkemeye Saray Kütüphanesinden Gelen Kitapların Listesi Tablo 62. Bahçesaray da Vakıf Çeşmeleri Tablo yılında Bahçesaray Çeşmeleri Evkafından Borç Para Alanlar Tablo 64. Bahçesaray daki Bazı Evkâf Kurumları Tablo 65. Bahçesaray daki Han, Kervansaray ve Hamamlar Tablo 66. XVII. ve XVIII. Yüzyıllardaki Karasu Şehri Mahalleleri Tablo (1684) yılında Karasu Mahallelerinden Alınan Tüfenk Akçesi Tablo (1684) Tarihinde Karasu Mahallelerinden Alınan Tüfenk ve Taamiye Akçeleri Tablo Zilhicce(1732)Tarihine Ait Karasu da Müslüman Mahallelerinin Yükümlülükleri Tablo 70. Müslüman Mahallelerden Alınan (akçe) Simlik Borçların Geri Ödenmesi Tablo Ramazan (1733) Tarihli Bahçesaray lı HacıYusufzade Mehemmed Efendi nin Acem seferi için Karasu dan Aldığı Akçe Tablo 72. Karasu daki Camii, Mescid, Medrese ve Vakıf Kurumları Tablo 73. Karasu daki Han, Kervansaray ve Hamamlar Tablo 74. Gözleve Şehri Mahalleleri Tablo 75. Gözleve Şehrindeki Kervansaray, Han ve Hamamlar Tablo 76. Gözleve de Camii, Mescid, Medrese Ve Diğer Vakıf Kurumları Tablo 77. Sicillerden Tespit Edilen Kefe Şehri nin Mahalleleri Tablo 78. Sicillere Göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Akmescid Şehri ne Ait VI

14 Mahalleler Tablo 79. Sicillerden Tespit Edilen Verilere Göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım Şehirlerinin Fiziki Durumu Tablo Yılında Devlet Giray Han ın Gözleve de Yaptırdığı Cami-i Şerif in Evkaf Geliri Tablo 81. Gözleve Cami-i Şerif Vakfında Görevlilerinin Aldığı Ücretler Ve Giderler Tablo 82. Bahçesaray daki Vakıfların Denetlenmesi Sonucu Beyan Edilen Gelirler Tablo 83. Bahçesaray da Orta Medrese ve Mescidi Vakfının Safer 1157 (1744) Tarihli Muhasebesi Tablo Yılında Bahçesaray Cami-i Kebir Evkâfından Borç Alanlar Tablo Yılında Akmescid te Arslan Giray Tarafından Kurulan Çeşme Vakfının Gelirleri Tablo 86. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Kırım da Kurulan Bazı Vakıfların Ekonomik Büyüklükleri Tablo 87. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Karasu daki Camii, Mescid, Medrese Ve Diğer Evkaf Kurumları Tablo 88. Karasu Kurban Ali Efendi Mahallesi Evkafı nın Bilânçosu ve Camii İmamına Ait Vakıf Tablo 89. Karasu Kurban Ali Efendi Mahallesindeki Camii nin Müezzinine Ait Vakıf Tablo 90. Karasu Kurban Ali Efendi Mahallesi Fakirlerine Vakıf Tablo 91. Karasu Tahta Mescid Mahallesi Evkafı Camii İmamına Ait Vakıf Tablo 92. Karasu Tahta Mescid Mahallesi Evkafı Mahallenin Fakirlerine Ait Vakıf Tablo 93. Karasu Receb Efendi Camii Evkafı nın Bilânçosu Hatip ve Vâizlerine Ait Vakıf Tablo 94. Karasu Receb Efendi Mahallesi Camii Evkafı Tablo 95. Karasu Kurban Ali Efendi Mahallesi Evkafı Tablo 96. Karasu Tahta Mescid Mahallesi Evkafı VII

15 Tablo 97. Karasu El-Hacc Aşır Mahallesi Evkafı Tablo 98. Karasu Şor Mahallesi Evkafı Tablo 99. Karasu Hacı Aslan Mahallesi Evkafı Tablo 100. Karasu Acem Mahallesi Evkafı Tablo 101. Karasu Cami-i Kebir Evkafı Tablo 102. Karasu Hasan Efendi Mahallesi Evkafı Tablo 103. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım da Çeşitli Kaza ve Köylere Ait Vakıflar Tablo (1678)Yılında Bahçesaray Darphanesindeki Görevliler Tablo 105. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım'da Ticari Hayatta Kullanılan Altın ve Gümüş Paralar Tablo 106. Kefe de Tatar Kapısı'nda Emtia dan Alınan Bac Miktarı Tablo 107. Kefe de Tatar Kapısında Vergilendirilen Kumaş, Tahta, Maden ve Deriler için Alınacak Vergi Tablo 108. Sicillerden Tespit Edilen Kırım da İltizama ya da Emanete Verilen Görevler Tablo 109. Kırım'da Sicillere Yansıyan Zirai Alanlar Tablo 110. Kırım da Yetiştirilen Ürünler Tablo 111. Sicillerde Yer Alan Kırım da Bazı Hayvanların Çeşitli Yıllara Ait Fiyatları Tablo Yılında Karasu da Ticaret Yaparken Ölen Bir Acem in Terekesinde Bulunan Mallar Tablo (1666) Yılında Kırım a Gemiyle Gelen Mallar Tablo 114. Sicillere Yansıyan XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım a Ticaret Amacıyla Gelenler Tablo 115. XVII. ve XVIII. yüzyılda Kırım da Satılan Bazı Kürk Çeşitleri ve Değerleri Tablo 116. Sicil Kayıtlarındaki Verilere Göre XVII. ve XVIII. yüzyıllara ait Kırım da Satılan Köleler, Çeşitleri ve Fiyatları Tablo 117. Çeşitli Madenler ve Değerleri Tablo 118. Kırım da Tütün (Duhan) Ticareti VIII

16 Tablo 119. Ticareti Yapılan Bazı Kumaş Türleri Tablo 120. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kırım'da Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri Tablo 121. XVII. ve XVIII.Yüzyıllarda Kırım da Çeşitli İş Kolları Tablo 122. Çeşitli Esnaf Grupları Tablo 123. Bahçesaray da Bulunan Çarşı, Pazar ve Dükkânlar Tablo 124. Gözleve de Çarşı, Pazar ve Dükkânlar Tablo 125. Karasu daki Çarşı, Pazar ve Dükkânlar Tablo (1672) Yılına Ait Bakkallara Verilen Narh Listesi Tablo 127. Narh Verilen Bazı Ürünlerinin Fiyat Değişimi Tablo 128. Bazı Yıllara Ait Bakkallara Verilen Narhlar Tablo ( ) Yılları Arasındaki Un ve Ekmek Fiyatları Tablo ( ) Döneminde Buğday ve Ekmek Fiyatları Tablo 131. Buğday Ve Un Fiyatına Bağlı Olarak Değişen Çörek Fiyatları Tablo ( ) Yıllarındaki Hububat, Un Ve Un Ürünlerinin Fiyatları Tablo 133. Çeşitli Ürünler ve Fiyatları Tablo ( ) Yılları Arasında Hallaclara Verilen Narhlar Tablo 135. Kasaplara Verilen Narhlar ( ) Tablo 136. Kasaplara verilen Narhlar ( ) Tablo (1739) Senesinde Ayakkabıcılara (Haffaflara) ve Çeşitli Esnafa verilen Narhlar Tablo (1744) Yılında Çeşitli Mallara Verilen Narhlar Tablo 139. Çömlekçi Esnafına 1155 (1742) Yılında Verilen Narhlar Tablo 140. Demir ve Nal fiyatları IX

17 KAYNAKLAR XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Kırım ın sosyal ve ekonomik yapısının ortaya çıkarılmasına yönelik olan bu çalışmada, Kırım Hanlığı Kadıasker Defterleri 1 ya da Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri, temel kaynak olarak kullanılmıştır. Bunun yanında İstanbul da Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi nde konu ile ilgili araştırma ve incelemelerde bulunulmuştur. Arşiv kaynaklarının yanı sıra, el yazma eserler, seyahatnameler ve yayımlanmış çeşitli eserlerden yararlanılmıştır. 1. Kırım Hanlığı Şer iye Sicilleri Kırım Hanlığı na ait çok sayıda arşiv malzemesi, 1736 da Kırım yarımadasının Ruslar tarafından istilası sırasında yok edilmişti. Ayrıca, Rusya nın Kırım ı ilhakıyla beraber, buradaki Türk-Tatar kültürünün planlı bir şekilde yok edilme girişimleri, birçok eserin tahrip edilmesine yol açmıştı. Bu tahribattan kurtulan ve günümüze kadar gelebilen, Kadıasker Defterleri (Şeriye Sicilleri) Kırım a ait nadir eserlerden biri olarak kalmıştır. Kırım Kadıasker Defterleri ile ilgili bilgiler, çeşitli yazılarda dile getirilmiştir. Prof. V. Dubrovskiy Türk Kırıma Dair Tarihi Kaynak ve Araştırmalar adlı makalesinde, bu konu ile ilgili olarak, 1886 da V. D. Smirnov un hanlık arşivine ait 124 ciltlik defterden bahsettiğini söylemektedir 2. Ona göre bu defterler, hanlığa ait Kadıasker sicilleridir. Sicillerle ilgili genel bir değerlendirme yapan Prof. Halil İnalcık a göre, St. Petersburg da Etnografya Müzesi Türk-Tatar bölümünde yer alan Kırım Kadı Sicilleri, uzun süreden beri burada korunuyordu. Bekir Çobanzade nin bu koleksiyonu gördüğünü ve bununla ilgili bir araştırma yaptığını söyleyen İnalcık, Kırım la ilgili daha pek çok materyalin bu müzede bulunduğunu söylemektedir 3. Ukrayna ya bağlı Kırım Özerk bölgesinde Akmescit (Simferapol) şehrinde bulunan Gaspıralı İsmail Bey Kütüphanesi nde, bu koleksiyona ait defterlerin fotokopileri bulunmaktadır. Ancak bu defterler orijinal değildir 4. Buradaki fotokopi 1 Genel olarak bu isimle anılmaktadır. 2 V. Dubrovskiy, Türk Kırıma Dair Tarihi Kaynak ve Araştırmalar, Dergi, Sayı: 2, :4, Münih 1953, s Halil İnalcık, Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri Bulundu, Belleten, LX/227, Nisan 1996, s İnalcık, a.g.m., s X

18 ciltler, elimizdeki 61 ciltlik cd kopyalar ile aynıdır 5. Bizim temin ettiğimiz cd ler Bilkent Üniversitesi Halil İnalcık Koleksiyonu nda araştırıcıların hizmetine sunulmuştur. Ayrıca Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü nde de bu cd lerin bir kopyası bulunmaktadır 6. Bu koleksiyonun orijinali, Rusya Federasyonu nun St. Petersburg şehrinde Etnografya Müzesi Türk-Tatar bölümünde saklanmaktadır 7. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Kırım Hanlığı nın idarî, hukukî, sosyal ve ekonomik durumunu yansıtması açısından çok değerli olan bu siciller, Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Aşağıda tablo halinde sunduğumuz bu koleksiyon incelendiğinde, bazı ciltlerin eksik olduğu görülmüştür. Buna göre değerlendirildiğinde 2, 5, 6, 7, 12, 39, 41, 42, 43, 50, 63, 69 ve 70. ciltler eksiktir. Her cildin ilk sayfasında, Rusça olarak yapılan tasnif çalışmasıyla, ciltlere ait tarihsel bilgiler verilmiştir. Ciltlerin içeriği incelendiğinde sayfalar genel olarak kronolojik bir sıra takip etse de, bazılarında düzensizlik olduğu görülmektedir. Örneğin 1. cildin ilk sayfalarındaki belgeler, hicri 1022 (1613) yılına ait olmasına karşın, aynı cildin son sayfalarındaki kayıtlar 1017 (1608) senesine aittir. Kayıtlar kronolojik bir sırada yer almamaktadır. Bu sebeple sicilleri ayrıntılı incelediğimizde 1. cilde dair en erken yıl hicri 1017 (1608) dir. 72. cildin son belgesi, 5 Receb 1163 (10 Haziran 1750) tarihlidir. Böylelikle siciller, 1608 den 1750 ye kadar 142 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Ciltlerde yer alan sayfalar iki bölümden oluşmaktadır. Bu sebeple belgeleri numaralandırırken, her sayfayı sağdan sola doğru a ve b şeklinde sınıflandırmayı uygun gördük 8. Siciller ağırlıklı olarak Bahçesaray kazası ile ilgili belgeleri içermektedir. Ancak bazı ciltler sadece bir kazaya aittir. 31.cilt Gözleve, 64, 65 ve 66. ciltler Karasu, 19. cilt Dib Tarhan kazasıyla ilgili belge ve kayıtları içermektedir yılında Kırım a yaptığım bir seyahatte, Gaspıralı İsmail Bey Kütüphanesi ndeki defterlerle elimdeki 61 ciltlik cd koleksiyonunun aynı olduğunu bizzat gördüm. 6 Tika nın girişimleriyle bu ciltlerin Türkiye ye getirilmesinde A. Nezihi Turan ın büyük gayretleri olmuştur. 7 İnalcık, a.g.m., s Her sayfayı 2 sütun olarak ele aldığımızda sayfanın sağ tarafındaki sütunu a, sol tarafındaki sütunu ise b olarak işaretledik. (örneğin 38. cildin 5. sayfasının sağ tarafındaki belgeler için, 38/5a). XI

19 Tablo: Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri Cilt Hicri Tarih Miladi Tarih Yaprak a b a b XII

20 Tablo (devamı) Cilt Hicri Tarih Miladi Tarih Yaprak XIII

21 Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri, her türden dava kararları, padişah fermanları, han ve kalgay sultanlara ait yarlıklar, miras (tereke) bölüşümü, narh ve çeşitli kayıtları içermektedir. Bu siciller Kırım ın sosyal ve ekonomik durumunu yansıtması açısından büyük öneme sahiptir. 2. İstanbul daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri İstanbul da Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri içinde Kırım ile ilgili belgelerin bir bölümü, Arşiv Müdürlüğü tarafından yayımlanmıştır yıllarını kapsayan döneme ait, hatt-ı hümâyûn, nâme-i hümâyûn, irade, hüküm gibi türlerinden oluşan 24 adet belge, Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlığı arasındaki ilişkilere dairdir 9. Bunlar daha çok siyasi nitelikli olaylar ile ilgili belgelerdir. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde, Kırım Mühimmesi Defteri, Bab-ı Âsafi, Divân-ı Hümâyûn Kırım Hanlığı Kalemi A.DVN.KRM. tasnif koduyla yer almaktadır. Bu defter, 16x44 cm ebadında olup, 8 yapraktan oluşmaktadır. Hükümlerin başlangıç tarihi 29 Şaban 1128 (19 Ağustos 1716), bitiş tarihi ise 11 Ramazan 1128 (30 Ağustos 1716) dir. Bu defterde yer alan kayıtlar, Azak kalesi ve çevresiyle ilgili olup, siyasi nitelikli konuları kapsamaktadır. Bunların dışında araştırmamızda BOA da, Kırım ve Kefe ile ilgili değişik kalemlerde birçok belgeye rastladık. Malî, adlî ve askerî konularla ilgili olup, C.ML, İE.ADL, İE.AS, HAT., C. EV., C. ADL, C. BH, C. AS, C. EV. tasniflerinde yer alan çok sayıdaki belge yararlandığımız kaynaklar arasındadır. Mali konulardaki belgeler, Osmanlı Devleti nin Kırım daki resmi görevlilere yaptığı ödemeler ile ilgilidir. Bunlar arasında Kırım hanlarının mukataa ve salyaneleriyle ilgili kayıtlar bir hayli fazladır. Ayrıca askerî ve adlî konulara ait birçok belgede, Kırım daki kalelerin savunması, askeri malzeme sevkıyatı, han, kalgay ve nureddin sultanlar ile mirzalara tahsis edilen gelirlere dair bilgiler yer almaktadır. Tek yapraklı Hat türü belgelerde ise, Kırım hanı ile diplomatik ilişkiler kuran devletlere dair bilgiler çoğunluktadır. Bunlar, Osmanlı Devleti nin Prusya, Rusya, Avusturya ve İran ile olan siyasi ilişkilerinde, Kırım 9 Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri ( ), Ankara 1992 XIV

22 Hanlığı nı ilgilendiren konularda, ikili ilişkiler ve bölgesel durum hakkında bilgiler içeren yazılardır. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Kırım Hanlığı ile ilgili Osmanlı arşiv belgeleri, ihtiva ettikleri bilgiler açısından oldukça zengindir yılları arasında hüküm süren Kırım hanlarından Mengli Giray, Sahib Giray, Şahin Giray, Devlet Giray, Selim Giray dönemlerine ait konuları kapsayan yazışmalar, E.6495, E.3142, E.1301, E.3695, E.1186, E.8019, E.7150, E.5037, E.5944, E.1097, E.4054, E.5247, E.6531, E.2862, E.2062, E.2240, E.3076, E.2390, E.4130, E.4910, E.4391 tasnif numaraları ile kayıtlı vesikalardır. Kırım hanlarına ve maiyetlerine yapılan ihsan ve yardımlara dair yıllarını kapsayan E.11533, E.2021, E.3915, E.9479, E.1161, E.920, E.5400, E tasnif numaralı belgeler ile Kırım hanlarının yaptıkları askeri yardımla ilgili arzlar arası yılları kapsamaktadır ve E.4752, E.1693, E.7171, E.8255, E.3424, E.5990, E.6084, E.4936, E.2246, E.1547, E.2762 numaralarında kayıtlıdır. Kefe kalesine tayin edilen Dergâh-ı Âli Cebecileri Defteri 1703 yılına ait bilgileri kapsamaktadır. D.9449 tasnif numarası ile kayıtlıdır. Karadeniz kıyılarının muhafazası ve Kırım Hanlığı tahtına oturan Canıbek Giray hakkında veziriazamdan rikâb-ı hümâyûna sunulan arz. E. 7039/1-4 numarada kayıtlıdır. Kazak seferine memur edilen tersane kethüdası Piyale kethüda imzasıyla Kırım tarafına gönderilen Hoca kaptanın hastalığı ile ilgili ve Leh kralının Kazaklara 10 karşı yaptırdığı palangayla ilgili Kırım hanına verilen belge1638 tarihli olup ve E tasnif koduyla kayıtlıdır. Kırım Hanı III. İslam Giray tarafından rikâb-ı hümâyûna sunulan ve padişahın kendisine gönderdiği hediyeye teşekkürü ifade eden ayrıca 100 bin askerle Hotin e gelip burada yaptığı akınlardan bahsedilen 1644 yılına ait belge/arz, E tasnif numarasıyla kayıtlıdır. Topkapı sarayı Müzesi Arşivi nde yer alan çok sayıda belge, Kırım Hanlığı ile Osmanlı Devleti arasındaki siyasal ilişkileri yansıtmaktadır. Kırım ile ilgili gerek bu arşivdeki belgelerin, gerekse Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde yer alan kayıtların büyük 10 Kosak adıyla da anılır. XV

23 çoğunluğu, siyasal konulara aittir. Kırım ın sosyal ve ekonomik tarihi üzerine yaptığımız çalışmada, bu arşivlerdeki belge ve bilgilerden bu nedenle fazla istifade edemedik. Buna rağmen, hanlığın idari yapısından bahsederken ya da Osmanlı Devleti ile olan ilişkilerinden söz ederken bazı belgeleri kullanmayı uygun bulduk. 3. Seyahatnameler Çalışmamızda büyük ölçüde yararlandığımız bu tür kaynakların başında Evliya Çelebi Seyahatnamesi gelmektedir yılında Kırım ı ziyaret eden Evliya Çelebi, bölgenin sosyal, ekonomik, idarî ve kültürel yönlerini ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. 10 ciltlik seyahatnamenin asıl nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ndedir 11. Evliya Çelebi gezip gördüğü yerleri ve şahit olduğu olayları konu alan bu seyahatnamesinin VII. ve VIII. ciltlerinde, Kırım yarımadası ile ilgili bilgiler vermiştir 12. Bu türden yararlandığımız bir diğer kaynak da, yılları arasında Kırım Hanlığı nezdinde Fransa konsolosluğu görevini yapan François de Tott un kaleme aldığı eserdir. XVIII. yüzyılın ikinci yarısındaki Kırım Hanlığı hakkında önemli bilgiler veren Tott un bu eseri, Türkler ve Tatarlar Arasında adıyla İngilizceden Türkçeye çevrilmiştir El Yazma Eserler Kırım tarihi için temel eser olarak kabul edilen, Kırım hanları dönemlerinde gerçekleşen olayları konu alan ve Halim Giray Sultan tarafından kaleme alınmış olan Gülbün-i Hanân, bu alanda bizim de istifade ettiğimiz kaynaklar arasındadır. Türkiye dışında da basılan bu eser, 2004 yılında Kırım da Rusça ve Türkçe olarak yeniden yayınlanmıştır. Biz de çalışmamızda bu son basımı kullandık Seyahatnamenin çeşitli dönemlerde birçok basımı yapılmıştır. Bizim de yararlandığımız VII. ve VIII. ciltler, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 308 numarada kayıtlıdır. Bu iki cilt bir araya getirilerek tek ciltte toplanmış olup, toplam 383 yapraktan oluşmaktadır. Bu ciltler, Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmıştır. Bkz. Evliya Çelebi Seyahatnamesi C:VII, Haz. Y. Dağlı, S.A. Karaman, R. Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Evliya Çelebi ve Seyahatname için bkz. Mücteba İlgürel, Evliya Çelebi, DİA, C: 11, s François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında, Çev. Reşat Uzmen, İstanbul Eserin Türkiye de basımı için bkz. Halim Giray Sultan; Gülbün-i Hânân, İstanbul, Necm-i İstikbal Matbaası, 1327, Haz. Sadi Çöğenli, Recep Toparlı, Erzurum Kırım da basılan nüshası için bkz. Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi, Haz. Arifzade A. Hilmi, Akmescit (Simferopol) XVI

24 Bir diğer önemli eser de Abdülgaffar Kırımî tarafından yazılan Umdetü t- Tevârih dir. XVIII. yüzyıl tarihçilerinden Kırımlı olan Abdülgaffar Kırımî nin bu eseri, Hanlık tarihine ışık tutmasının yanı sıra, hanlığın teşkilat yapısı hakkında da önemli bilgiler vermektedir Diğer Kaynaklar Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili çok sayıda araştırma ve inceleme yapan Prof. Halil İnalcık ın Kırım ve Karadeniz kıyıları ile ilgili yaptığı çalışmalar bize bu konuda ışık tutmuştur. Kırım Hanlığı ve Tatarlar ile ilgili önemli araştırmaları bulunan Prof. Alan Fisher in çalışmaları da yararlandıklarımız arasındadır. Ayrıca çalışma konumuz ile ilgisi bulunan birçok alanda yayınlanmış eserlerden de yararlandık. 15 Abdülgaffar Kırımi, Umdetü t-tevarih, Haz. Necip Asım, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası ilavesi, İstanbul XVII

25 GİRİŞ Kırım Yarımadasının Tarihçesi Güneyden ve batıdan Karadeniz, doğudan Azak denizi ile çevrili olan Kırım yarımadası, Orkapı diye adlandırılan ve 30 km uzunluğunda, 9 km genişliğinde dar bir kara parçası ile anakaraya bağlanmaktadır. Kafkasya yı Kırım yarımadasından ayıran Kerç boğazı ile batıdaki en uç nokta olan Tarhan Kut burnuna kadar yaklaşık 320 km ve kuzey-güney istikameti ile 200 km.yi bulan yarımadanın yüzölçümü km 2 dir. Kırım, tarih boyunca çeşitli milletlerin, özellikle Asya dan gelen toplulukların uğrak yeri olmuştur 1. M.Ö. VII. yüzyılda, göçebe topluluklardan İskitlerin, daha sonra da Kimmerlerin yerleştiği bölge olmuştur. Burada ilk Yunan kolonileri ise M.Ö. VI. yüzyılda kurulmuştur. M.S. IV. yüzyılda Roma hâkimiyetindeki Kırım da, İskitler gibi göçebe olan ve çeşitli grupları bünyesinde barındıran Sarmatlar bulunuyordu. Bu dönemde Hun hâkimiyeti altına giren Kırım, daha sonraları Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler ve Kıpçakların yerleştiği bölge olmuştu. XIII. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti nin Kırım ın önemli bir liman kenti olan Suğdak ı ticaret amacıyla ele geçirmesi, bu bölgenin Anadolu ile bağlarını güçlendirmiştir. Cengiz Han ın ölmeden önce imparatorluk mirasını paylaştırdığı çocuklarından Cuci ye, imparatorluğun batı kesimleri düşmüştü. Hazar Denizi ile Aral gölünün batısında kalan yerler, Cuci nin çocukları Batu ve Berke tarafından ele geçirilerek burada büyük bir devlet kuruldu. XIII. yüzyılda Kafkasya, Kırım ve Kıpçak bozkırlarını içine alan bu bölgede, Moğolların idaresinde, Altın Orda Devleti nin hakimiyeti başlamıştır. Bu dönemlerde Kırım ın güney sahillerine gelen Memlükler, bölgenin ticari ve kültürel gelişimine katkıda bulunmuşlardır. Memlük Sultanı Baybars, Eski Kırım da bir cami yaptırarak İslamiyetin bu bölgede yayılmasında rol oynamıştır yılından itibaren Cenevizliler, Altın Orda Devleti nin izin vermesiyle Kefe, Balıklıova ve Suğdak gibi sahil bölgelerine yerleşerek buralarda ticaret kolonileri kurmuştur. XV. yüzyıl sonuna kadar ticari faaliyetlerini sürdüren Cenevizliler, Osmanlı Devleti nin bölgeyi ele geçirmesiyle etkinliğini kaybetmiştir. 1 Kırım ın genel tarihi ile ilgili bkz. DİA Kırım, C: 25, s

26 XV. yüzyılda Altın Orda Devleti nde artan taht mücadeleleri sonunda devlet iyice zayıflamıştı. 2 Bu mücadelelerde rakip beylerin ve hanların sığındıkları yer olan Kırım, devlet toprakları içinde önemli bir konumda bulunuyordu. Cengiz Han soyundan gelen hanedan üyeleri, hükümdarlıklarını burada ilan ediyor ve başkenti ele geçirmek amacıyla yaptıkları hazırlıklarda bir üs gibi görüyorlardı. Kırım da kendi adına para bastırarak hâkimiyet iddiasında bulunanlardan biri de Cuci nin küçük oğlu Tokay Timur soyundan gelen Baş Timur dur. Baş Timur un oğlu Gıyaseddin, rakiplerine karşı mücadelede Litvanya prensliğine sığınmak zorunda kalmıştı. Onun da oğlu Hacı Giray Kırım Hanlığı nın kurucusudur 3. Hacı Giray ın, kendi adına bastırdığı paranın en eskisi 845 ( ) yılına aittir. O, Lehistan, Moskova ve Litvanya prenslikleri ile iyi ilişkiler kurmuş ve hanlığın gücünü arttırmak amacıyla İtil boylarında yaşayan kabileleri yanına çekmeye çalışmıştır. Hacı Giray ın ölümünden sonra çocukları arasında başlayan taht mücadelesinden galip çıkan Mengli Giray da babası gibi otoritesini sağlamlaştırıp Kırım da tam bir hâkimiyet kurmak istemiştir 4. O, Bunun için Osmanlı Devleti ile ittifak yaparak 1475 yılında Cenevizlileri, Kefe ve sahil boyundaki tüm liman kentlerinden çıkarmayı başarmıştır. Aynı zamanda yine bu ittifak sayesinde, 1478 yılında Kırım tahtını yeniden ele geçirip kendisine muhalif olan kardeşi Nur Devlet karşısında otoritesini güçlendirmiştir. Mengli Giray, Osmanlı Devleti tarafından atanan ilk Kırım hanı olmuştur yılında Osmanlı Devleti nin desteğini alan Nur Devlet tahta çıkmış, kardeşi Mengli Giray da İstanbul a getirilerek hapsedilmişti. Ancak bir süre sonra Kırım kabile aristokrasisinden Şirin Beyi Eminek in, Nur Devlet Han a karşı gelip, Osmanlı Devleti nden İstanbul da olan Mengli Giray ın tekrar tahta çıkarılmasını istemesiyle, 2 Altın Orda devletindeki taht mücadeleleri için bkz. Mehmet Saray, Altın Orda Hanlığı, DİA, C:II, s Kırım Hanlığı nın tarihçesi için bkz. Halil İnalcık Hakan Kırımlı, Kırım Hanlığı, DİA, C:XXV, s ; Halil İnalcık, Giray, İA, C:IV, s ; İnalcık, Kırım Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1976, s ; B. Spuler Kirim, El 2, V, s Ayrıca Kırım Hanlığı nı anlatan çok önemli bir eser Halim Giray Sultan, Gülbün-i Hanan, Haz: Arifzade A. Hilmi, Akmescit 2004; Abdülgaffar Kırımi, Umdetü t-tevarih, İstanbul Halil İnalcık, Kırım Hanlığı nın Osmanlı Tâbiliğine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, C:VIII, Ankara 1944, s

27 Mengli Giray 1478 yılında üçüncü kez tahta çıkarılmıştı 5. Onun bu dönemdeki hanlığı zamanında ( ), Kırım istikrara kavuşmuştur. Kırım Hanlığı, askeri gücü ile Osmanlı Devleti ne ilk kez 1484 yılında Akkirman seferinde destek vermiştir yılında Mengli Giray, Altın Orda Devleti ne son darbeyi indirdikten sonra hanlığın, Moskova ile dostluk siyaseti de sona ermişti. I. Mehmed Giray Han 6 ( ) Moskova ya yaptığı akınlarla Rusları güç duruma düşürüp yıllık vergi ödemeye mecbur bırakmıştı. Öte yandan Sahib Giray Han ın ( ) padişahın yardımıyla Kırım tahtına çıkması 7, Osmanlı egemenliğinin hanlık üzerindeki etkisinin arttığını göstermektedir. Bu dönemde kabile aristokrasinin İstanbul dan atanan hanlara karşı rakip hanlar etrafında birleşmesi, iç çekişmeleri de beraberinde getirmişti. Sahib Giray ın Osmanlıların yardımıyla Astarhan ı zapt edip gücünü arttırması ve Gözleve iskelesini istemesi, İstanbul da endişe ile karşılanmıştı. Bu sebeple başkentten gönderilen I. Devlet Giray, onu katlettirip Kırım tahtına oturmuştur 8. Altın Orda Devleti nin sona ermesinden sonra bu devletin mirası için Rusya ile rekabete girişen Kırım hanları, Rusya ya karşı Yagellonlarla ittifak içerisinde olmuştur. Rusya nın 1552 de Kazan Hanlığı nı ve 1556 yılında Hacı Tarhan Hanlığı nı (Astarhan Hanlığı) ele geçirmesi, gerek Kırım Hanlığı gerekse Osmanlı Devleti için kuzeyden ciddi bir tehdit anlamı taşıyordu. Rusların Terek boyuna kadar yaklaşması ve aynı zamanda Türkistan dan gelen tüccar ve hacılar için Astarhan a giden yolu kapatması, Osmanlı Devleti ni 1569 yılında Ejderhan Seferi diye bildiğimiz İlk Rus-Türk çatışmasına sürüklemiştir 9. Bu seferle Osmanlı hâkimiyetinin Don ve Volga havzasını içine alması ve hanlığın bir Osmanlı eyaleti haline getirilmesi ihtimali I. Devlet Giray ın, ( ) padişahı bu seferden vazgeçirmeye çalışmasının nedeni olarak 5 Mengli Giray ve Eminek Mirza nın Fatih Sultan Mehmed ile yazışmaları için bkz. A. Nimet Kurat, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altınordu Kırım ve Türkistan Hanlarına ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul 1940, s Mehmed Giray Han veya Muhammed Giray Han olarak bilinen Kırım hanıyla ilgili bkz. V.E. Sroeckovsky, Muhammed Giray Han ve Vasalları, Çev: Kemal Ortaylı, Ankara Bu döneme ait olaylarını ayrıntılı biçimde anlatan Özalp Gökbilgin, Tarih-i Sahib Giray Han, Ankara İnalcık, Kırım Hanlığı, DİA, C:XXV, s A. Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 5. 3

28 gösterilir 10. Don-Volga kanal projesinin başarısızlıkla neticelenmesi sonucunda Devlet Giray ın, 1571 yılında Moskova ya düzenlediği seferde şehri kuşatıp etrafındaki köyleri yakıp büyük başarı kazanması onun, Taht Algan unvanını almasını sağlamıştır 11. Fakat bu başarılar, Kazan ve Astarhan ın Ruslar dan geri alınmasına yetmemiştir. Bundan sonra Kırım Hanlığı nın parlak dönemi sona ermiştir 12. Rusların güneye inmesinin önlenmesi ve Kırım Hanlığı nın varlığını koruyabilmesi, ancak Osmanlı himayesi ile mümkün olacaktır. XVI. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlılar, batıda Avusturya ve doğuda İran ile yaptığı uzun süreli savaşlarda, Kırım Tatar güçlerine çok daha fazla ihtiyaç duymuştu. Aynı dönemde hanlığın karşı karşıya kaldığı Rus Kazakları tehlikesine aldırış edilmeden ısrarla Tatar güçleri seferlere çağrılmıştı. Osmanlı paşalarının seferlerde Kırım hanlarına emrindeki bir komutan gibi muamele etmeleri, hoşnutsuzluk yaratmıştı. II. Mehmed Giray ın ( ) bu duruma muhalefeti ciddi sorunların çıkmasına neden olmuştur. Nitekim İstanbul dan gönderilen II. İslam Giray ( ) Mehmed Giray ı öldürterek yeni han olmuştu. Onun döneminde ilk defa Kırım da Osmanlı Padişahı adına hutbe okutulmuştu. Bu durum Gülbün-i Hânân da; İslam Giray zamanına kadar minberlerde sırf Kırım hanları namına dua okunurdu. Padişah tarafından varid olan bir emir üzerine minberlerde padişahın namı dahi zikredilmeye başlamıştır ki minberlerde iptida padişahın sonra hanın isimleri zikrolunarak dualar okunurdu 13 şeklinde açıklanmıştır. II. Gazi Giray döneminde ( ) Kırım da her alanda Osmanlı etkisi güçlenmişti. Osmanlı Devleti nin batıda ve doğuda yaptığı tüm seferlere katılan han, çok önemli hizmetlerde bulunmuştur yılında Boğdan daki isyanı bastıran hanın, bu bölgeye atanacak yöneticinin bir Tatar beyi olmasını istemesine rağmen; Boğdan da Tatarlarla bir tür ortaklık kurulmuş olacağı gerekçesiyle, bu isteği padişah tarafından kabul edilmemiştir 14. Gazi Giray Han, Rus, Acem, Engürüs, Saturcı Paşa muharebelerinde, özellikle isyan eden Eflak voyvodası Mihail ile meydana gelen 10 Halil İnalcık, Osmanlı Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569), Belleten, 1947, S:12, s Halim Giray Sultan, Gülbün-i Hânân, Hazırlayan: Arifzade A. Hilmi, Akmescit 2004, s Özalp Gökbilgin, Yılları Arasında Kırım Hanlığı nın Siyasi Durumu, Ankara 1973, s GH., s Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, C: II, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1999, s

29 savaşta büyük fedakârlıklar göstermişti. Buna karşılık Gazi Giray a arpalık olarak Silistre sancağı verilmiştir. O, Kırım da Gazikirman adıyla bir kale de inşa ettirmişti 15. Kırım tahtına İstanbul dan yapılan han atamalarında sadrazam ve paşaların etkisi büyüktü. Padişah III. Mehmed ( ) dönemindeki Eğri seferinde yaptığı hizmetten dolayı Sadrazam Sinan Paşa nın desteğiyle hanlığa atanan Fetih Giray (1596), sadrazam değişikliği ile azl edilip yerine kardeşi Gazi Giray getirilmişti. İstanbul dan atanan hanlara karşı rakipleri, gay kabilelerinin ve Rus kazaklarının desteğini alarak taht için mücadele etmişlerdir. XVII. yüzyıl ilk yarısı boyunca, Kırım tahtında istikrarsızlık hâkimdi. Hanlık makamında bulunanlar, kısa süreli olarak ve çoğu zaman yeniden bu göreve atanmışlardır. III. Mehmed Giray (1610, , ) ve Canıbek Giray ( , 1624, ) üçer kez han olarak görev yapmışlardır 16. XVII. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti nin iç karışıklıklarla uğraştığı bir dönemde Kırım Hanlığı nda görülen ayrılıkçı hareketler, devletin hanlık üzerindeki otoritesini sarsmıştır. İstanbul dan atanan Canıbek Giray, Mehmed Giray ve Şahin Giray ın saldırılarıyla karşı karşıya kalmıştır. Kıpçak bozkırlarında yaşayan gay kabileleri ve Rus Kazaklarının desteği ile isyana kalkışan bu rakip giraylar, Osmanlı Devleti nin düşmanı olan İran şahı I. Abbas ile dostça ilişkilerde bulunup, 1610 yılında Kefe yi almayı dahi başarmışlardı. Bu durumdan yararlanan kuzeydeki Rus kazakları da Osmanlı topraklarına saldırıp, 1614 te Sinop, 1612 de Ahyolu ve 1625 yılında İstanbul boğazına ulaşarak Yeniköy ü yağmalamışlardı. III. İslam Giray ın hanlığı zamanında, ( ) Osmanlılarla sıkı işbirliği içerisinde kuzeydeki Rus ve Kazaklar ile Lehistan a karşı başarılı seferler yapılmıştı. Kırım Tatarları, Rusya ya karşı yaptıkları akınlarda bol miktarda ganimet elde ediyorlardı. Ayrıca Hmelnitskiy idaresindeki Zaporoj kazakları bu seferler neticesinde Lehistan dan ayrılarak Kırım Hanlığı ve dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu na bağlanmıştı. Ancak Lehistan ile yapılan barış anlaşması neticesinde Kazaklar, Ruslarla yeniden işbirliğine gitmişti. Lehistan dan Podolya yı aldıktan sonra Kazaklar üzerinde hâkimiyet kurmak isteyen Osmanlılar, 1678 yılında Ruslarla büyük bir savaşta karşı 15 GH., s Hanların tayini ile ilgili olarak Osmanlı kroniklerinde ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Bkz. Feridun Bey, Münşeatü s- Selatin, C:II, İstanbul

30 karşıya gelmişti. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa komutasındaki bir ordu ile Murad Giray Han ın ( ) ordusu Ruslara karşı galip gelip, Çehrin kalesini ele geçirmişti. Böylece Kazaklar da Osmanlı egemenliğine girmişti. Ancak Viyana bozgunu ile Avrupa da oluşan Kutsal ittifaka katılan Ruslar, Kırım ve Kafkasya ya doğru baskısını arttırmıştı arasındaki savaş döneminde dört kez Kırım tahtına çıkan Hacı Selim Giray, Osmanlı Devleti ile çok sıkı işbirliği içinde bulunuyordu. Rusya ve Lehistan ın saldırılarının önlenmesinde ve Habsburglara karşı Sırbistan da yaptığı başarılı savunmasıyla, felaket yıllarında padişahın güvenini kazanmıştı. İmparatorluğun içinde bulunduğu istikrarsız ortamda Sadrazam tayinlerini bile etkileyecek nüfuza da sahip olmuştu yıllık savaş, Osmanlı Devleti ile batılı devletler arasında yürütülen diplomasi neticesinde barış antlaşmasıyla sonuçlanmıştır yılında Avrupa devletleriyle imzalanan Karlofça antlaşmasına göre, Tatarlar, Rusya ve Polonya topraklarına köle elde etmek amacıyla, yağma vs. türden akınlar yapmayacaktı. Bu durum aynı zamanda Kırım Hanlığı nı ekonomik yönden ciddi bunalımlarla da karşı karşıya bırakacaktı. Böylece hanlığın en önemli gelir kaynaklarından biri kurutulmuş oluyordu. Osmanlı padişahı, Kırım hanına gönderdiği fermanla antlaşma şartlarına uyulmasını emrediyordu yılında Ruslar, Azak kalesini ele geçirmişti yılında imzalanan İstanbul Antlaşması ile de bu kaleyi elinde tutmayı başarmıştı. Bu dönemde Kırım hanı II. Devlet Giray, ( , ) Azak ta Rusların yeni kaleler yaptırması ve bir donanma hazırladığını haber vererek İstanbul u harekete geçirmeye çalışmıştır. Nitekim İsveç kralı XII. Karl la birlikte Osmanlı Devleti ni Rusya ya karşı savaş için ikna etmişti. II. Devlet Giray, Prut savaşında Rus çarı karşısında ele geçirilen fırsatın 17 Hacı Selim Giray ile ilgili Gülbün-i Hânân da onun diğer hanlardan farklı yönleri sıralanmıştır. Selim Giray Han ın kalgay ve nureddinlik yapmadan doğrudan doğruya hanlık tahtına çıktığı, dört kez hanlık yaptığı ve beş padişah gördüğü gibi, özellikleri belirtilmiştir. (GH, s. 230.) 18 Karlofça Antlaşması nın hazırlık süreci ve Osmanlı diplomasisi için bkz. Rifa at A. Abou-El-Hajjı Ottoman Diplomacy at Karlowitz, Journal of the American Oriental Society, Vol (Oct.-Dec ), pp Padişah tarafından gönderilen bu ferman sureti, KKS, 34/97a-1 da yer almaktadır. 6

31 değerlendirilmesi düşüncesinde İsveç kralı ile birlikte, Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa ya karşı çıkmıştır 20. XVIII. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti nde görülen iç ve dış politik gelişmelerin Kırım ı da etkilediği görülmektedir. İstanbul dan çeşitli sebeplerle Kırım tahtına yapılan atamalar, hanlığın içinde bulunduğu siyasi istikrarsızlığı arttırırken, Rus tehlikesinin de hanlık üzerindeki baskısının eylemsel olarak hayata geçmesine neden olmuştur. Ruslar ilk defa 1736 yılında General Münnich komutasında Or kapı dan Kırım a girip Gözleve, Bahçeseray ve Akmescit i yakıp yıkmışlardır. Bu büyük tahribattan hanlığın merkezi Bahçesaray daki Han Saray ile Selim Giray Han ın kurduğu zengin kütüphane de nasibini almıştır. Ruslar ikinci kez 1737 ve 1738 yıllarında, Kırım a girip bu istilayı devam ettirmiştir. General Lascy yönetimindeki ordu, Karasu şehrine ulaştığında etrafı yağmalayıp şehri baştanbaşa yakmıştı. Bu durum üzerine II. Fetih Giray, ( ) ihmalden dolayı hanlıktan alınıp yerine amcası II. Mengli Giray ( ) ikinci defa Kırım tahtına çıkarılmıştır. Rus işgaliyle ortaya çıkan yıkım sonrası Bahçesaray ve diğer şehirlerin imarı için çalışan II. Selamet Giray, ( ) Han Sarayı ve Camisini İstanbul dan gönderilen yardımlarla onarmıştır 21. Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 1739 yılında imzalanan Belgrad antlaşmasına göre, Azak kalesi yeniden Ruslara terk ediliyordu. Bundan sonra yeni istila girişimlerine karşı Arslan Giray, ( ) gerekli askeri tedbirleri alarak yarımadadaki istihkâmları güçlendirmiştir. Osmanlı Devleti, 1739 dan 1768 e kadar sürecek olan yeni bir barış dönemine girmiştir. Bu dönemde, dış politikada yaşanan gelişmeler çerçevesinde, Fransa ile olan ilişkiler, Kırım da da etkisini göstermiştir. Fransa elçisi ve tercümanı olarak İstanbul a 1755 yılında gelen François de Tott, döneminde Kırım Hanlığı nezdinde Fransa konsolosu olarak görev yapmıştır 22. Öte yandan Rusya nın Bahçesaray da bir elçi bulundurma isteği, Kırım Giray ( , ) zamanında gerçekleşmiştir. Nikiforov adındaki Rus elçisinin Bahçesaray da bulunması, 1763 yılında han tarafından 20 GH, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C: IV, 2. Bölüm, Ankara 1988, s Kırım Giray ın 1769 yılındaki seferinde gözlemci olarak da yer alan François de Tott un bu döneme ait anıları ile Kırım Hanlığı hakkında bizlere önemli bilgiler vermektedir. François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında, Çev. R. Uzmen, İstanbul

32 kabul edilmişti ancak bir yıl sonra elçi başkentten bir sebeple uzaklaştırılmıştır. Bu tarihten itibaren Tatarlarla Ruslar arasında 1768 Osmanlı Rus savaşına kadar, herhangi bir diplomatik ilişki kurulmamıştı 23. II. Katerina ( ) ile birlikte yeni bir döneme giren Rusya, Kırım ı ele geçirmek ve Karadeniz e inme doğrultusundaki planlarını bu dönemde etkin bir biçimde hayata geçirecektir ta Rus Kazaklarının saldırısı ve Kabartay da Ruslar tarafından yeni kalelerin yapılması, Kırım ın yeniden tehdit edilmesine yol açmıştı. Bu dönemde kuzeydeki sınır bölgelerinde Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlığı arasındaki askeri bağ da zayıflamıştı. Rusların Polonya ya (Lehistan) yerleşmesi ve Kırım Hanlığı nın kontrolünde olan Balta şehrine girip yağmalaması, yeni bir savaş için çıkış nedeni olmuştu yılı Ekim ayında Osmanlılar Rusya ya savaş ilan etmiştir. Savaşın başlangıcından 1770 yılına kazar Kırım Hanlığı tahtında; Kırım Giray, IV. Devlet Giray, ve II. Kaplan Giray görev yapmıştır. Kırım Giray ın Rus sınır boylarına düzenlediği küçük çaplı saldırılar etkili olamamıştır. Onun ölümünden sonra yerine geçen IV. Devlet Giray ın Tatar kabilelerini savaş için ikna edememesi, hanları Ruslarla görüşmeler başlatmaya yöneltmiştir. Bu müzakerelerin amacı Kırım da bağımsız bir devlet oluşturmaktı. Rus güçleri, 1770 yılında Bucak ve bir yıl sonra da Kırım yarımadasını işgal etti. Kırım hanı III. Selim Giray, Kefe den bir gemiyle İstanbul a kaçmak zorunda kaldı. gay kabile liderlerinin Ruslarla işbirliği yapması, Osmanlı Devleti ile Kırımlılar arasındaki anlaşmazlıkları daha da arttırmıştı. Kırım ın bağımsızlığını savunan bu mirzalar, Rusların da desteğini alarak Osmanlı Devleti nin han olarak atadığı Maksut Giray ı kabul etmeyip kendi belirledikleri Sahib Giray ı han olarak seçtiler yılı Kasım ayında büyük bir Tatar delegasyon heyeti, kalgay Şahin Giray 24 önderliğinde Kırım ın bağımsızlığını sağlamak amacıyla St. Petersburg a gitmişti. Nihayet 1772 yılı Kasım ayında yapılan Karasubazar Antlaşması ile Sahib Giray Han, Karaçi beylerinden Şirin ve Mansur beyler ile Can Member Bey liderliğinde gaylar, Rusların 23 Alan Fisher, The Crimean Tatars, Stanford 1978, p Şahin Giray ın, Çariçe II. Katerina nın yaverlik hizmetinde bulunduğu ve Rus kültürünü benimseyerek Kırım örf ve adetlerinden uzaklaştığından söz edilmektedir. Bkz. GH, s