MERKEZLERI KONGRESI BILDIRILERI

Transkript

1 ULUSLARARASI..... TURK DUNYASI INANÇ... MERKEZLERI KONGRESI.. BILDIRILERI EYLÜL 2002 MERSİN ANKARA

2 KILIKIA VE ISAURIA BÖLGESiNDEKi HAC MERKEZLERİ Yrd. Doç. Dr. Ayşe AYDIN* Kutsal sayılan yerleri ziyaret etmek Antik dönemden başlayarak bir gelenek haline gelmiş ı, Hıristiyanlar içinde Hz. İsa'nın ve diğer kutsal kişilerin yaşadığı yerlere gitrnek önemsenmiştir. Bugünkü İsrail, Filistin ve Ürdün topraklarını içine alan ve "Kutsal Topraklar" adıyla anılan bölgeye toplu olarak ilk hac ziyareti Kapadakyalı piskopos Alexandros tarafından 200 yılında gerçekleş tirilmiştir2. Özellikle 326 yılında Konstantin'in annesi Helena'nın hacı olmak için Kudüs'e yapmış olduğu gezi, Hıristiyanlar tarafından ilgi ile karşıianmış ve bu tarihten başlayarak Kutsal Topraklara yolculuklar artarak devam etmiştir. Bu yolculuklarda en önemli iki hac merkezi Beyt-ül-lahın ' daki Doğum kilisesi ( ) ile Kudüs'deki Kutsal Mezar kilisesi (4. yüzyıl ilk yarısı) olmuştur yüzyıllar arasındçt yoğun olarak yaşanan bu yolculuklar sırasında Anadolu, önemli bir geçiş noktası olmuş, buradaki hac merkezleri de ziyaret edilmiştir. Bunlardan biri Isauria sınırlan içindeki Silifke, Azize Thekla hac merkezidir4. Aziz Paulus'un öğrencisi olan Azize Thekla, hayatının son yıl larını Silifke'de geçirmiş, kendisini yakalamak isteyenlerdenkaçtığı mağarada kaybolmuştur. Azize, bu yörede daha önce kutsal sayılan tannçalar Atlıe na ve Artemis'in yerini almış, Silifke'yi koruyan, hastalıklara şifa veren5 baş azize olarak saygı görmüş, kaybolduğu mağara ise kiliseye çevrilmiştir (Çiz. 1) 6. *Yrd. Doç. Dr. Ayşe Aydın, Mersin Ünv. Fen-Ed. Fak. Arkeoıoji Bl Mezitli-Mersin ı Kötting ı950, 12 vd. 2 Kötting ı950, 85 vd. 3 Koch ı995, 29 vd. Abb MAMA l146 vd.; Hellenkemper ı986, 63 vd.; RBK IV ı vd.; TIB 5, Lucius ı904, 205; Radermacher ı9ı8. 66; Kötting ı950, ı4ı 6 MAMA II 43 vd.; Hill Fig

3 Hac merkezi, Silifke'den güneye do~u ilerleyen bir tören yolunun iki yanında ve güneyindeki yapılardan meydana gelir (Çiz. 2). Bunlar içinde Thekla adına onun kaybolduğu magaranın üzerine yapılmış olan kilise, Thekla'nın yaşamını geçirdiğine inanılan koruluk yerine yapılan Kubbeli kilise (Zenon kilisesi), Kuzey kilise ve diğer kiliseler, hamam, merkezi planlı bir yapı, çok sayıda sarruç, hacılar için konaklama tesisleri, hayvanların efendisi olarak kabul edildiği için Thekla adına yapılmış, çeşitli hayvanların yer aldığı bir hayvanat bahçesi, evler, koruma duvarlan, fonksiyonlan belirlenemeyen yapılar ve lahitler yer almaktadır7. Kilikia ve Isauria bölgesinde azize adına yapılmış başka kiliselerde vardır. Bunlardan biri Aigaiai'da, diğeri Dalisandos'taki kiliselerdir. Ancak her iki kilisede günümüze ulaşmarnıştır8. Silifke'deki Thekla için yapılan büyük boyutlardaki kilise, mağara kilisesinin üzerinde yer almış, alttaki kilise özellikle üstteki kilisenin doğu yöndeki güney yan odasının altında kalmıştır (480). Kilisenin dikkati çeken özelliği, doğu yönünde bemanın iki yanında yer alan odaların tekrar doğuya doğ ru taşması ve küçük birer apsisle sonuçlanmalarıdır (Çiz. 1). Yapılan kazı çalışmalarından anlaş1ldığı kadarıyla zengin bir iç donanıma sahip olan bu yan odalardan mağara kilisesinin tam üstüne denk gelen güney yan odanın, Thekla'ya ait bir rölikere sahip olduğu düşünülebilir. Kilikia ve Isauria bölgesi müzelerinde farklı malzemelerden yapılmış, bemada a).tar ajtına yerleştirilen küçük rölikerler yanı sıra9, boyutları açısından tıpkı komşu Suriye kiliselerindeki martyrion adıyla anılan yan odalarda bulunan lahit formundaki rölikerlere benzeyen büyük rölikerlerin, yöredeki hiçbirkilisede in situ olarak ele geçmemiş olmasına rağmen bu odalardan birinde yer alması olasıdır. 7 MAMA II. 2 Şehir planı ; Hellenkemper 1995, 264; Kötting 1950, 150; Bikaki vd. 8 Hellenkemper 1995, 267; TIB 5, H. Buschhausen, Frühchristliches Silberreliquiar aus Isaurien, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft 11112, vd. Bunlardan biri Adana Arkeoloji muzesinde hala sergilenmekte olup, uzerinde Azize Thekla ve Aziz Konon tasvirleriyle her ikisine ait rölike sahip oldu~unu göstermektedir. 166

4 5.-6.yüzyıllar arasında en parlak dönemini yaşayan Thekla hac merkezine birçok hacı Thekla'ya dua edip, dilekte bulunmak, hastalıklarına şifa bulmak için gelmişlerdirio. Güney Anadolu'nun, daha doğrusu Hıristiyan dünyasının en önemli azizesi, kadın martiri olarak kabul edilen Thekla için Dalisandos ve Aigaiai dışında Kilikia ve Isauna'daki diğer küçük yerleşimlerde de kilise yapıldığı ll, bu kiliselecin "bn azından bir kısmının Silifke'deki kilisenin planını da tekrar ettiği düşünülebilir. İşte bu noktada Silifke' deki Azize Thekla kilisesiyle, özellikle doğu bölümünün düzenledişiyle aynı planı tekrarlayan Emirzeli 2 No'lu Kilise (6.yüzyıl başı) 12 (Çiz. 3) ile Korykos'daki Transept planlı kilise (5.yüzyıl sonu-6.yi.i zyıl başı) (Çiz. 4) 13, konuya açık lık getirecek yazıtları olmamakla birlikte Thekla adına yapılmış kiliseler olarak kabul edilebilir. Bu kiliselerio güney yan odalarının penceresiz ya da izlerden anlaşıldığı kadanyla demir parmaklıklı oluşlan, bu odalarda azizeye ait ikinci derece -yani kutsal kişinin fiziksel kalıntısına bir şekilde temas etmiş giysi parçası vb. ifade eden- rölikin olduğunu di.işündürür. Transept kilisenin yer aldığı Korykos'a bakacak olursak, bu kilise dışın da diğer kiliseler, samıçlar, lahitler ve fonksiyonu tespit edilemeyen yapıla rın varlığı dikkat çeker. Bunlardan Mezar kilisesi, Büyük kilise ve Transept planlı kilise tören yolunun güney tarafına art arda, yolun iki tarafına ise lahitler yerleştirilmiş~ (Çiz. 5) No'lu kilisenin bulunduğu Emirzeli'de de kijiselerin dizilişinde benzerlikler görülür. tki tepe üzerine kurulan yerleşirnde güneydeki tepe art arda diziimiş üç kilisenin yapım yeri olarak seçilmiştir (Çiz. 6). Emirzeli ve Korykos'daki kiliselerio yerleşim düzeni Isauna'daki diğer bir. önemli hac merkezi olan ve daha çok bölge halkına hizmet ettiği kabul edilen Alahan Manastınnı hatırlatır (5.yi.izyıl ikinci yarısı-6.yy başı). Yerel azizlerden Konon için yaptınldığı düşünülen manastırda doğu-batı yönde dü- JO Hellenkemper 1995, 266; Hellenkemper Thekla'nın özellikle göz hasla l ık larında şjfa verici olduğuna inanılmıştır. ll Hellenkemper Aydın 1999, MAMA II 122 vd. 14 MAMA ll 86 Korykos ~ehir planı. 167

5 zenlenmiş olan tören yolunun kuzey tarafında art arda kiliseler ve vaftiz binası, güney tarafında ise arkadlı portik yer almıştır (Çiz. 7) ı 5. Benzer bir tören yolu Thekla hac merkezinde devardır ve bu yolun doğu tarafında kiliseler yer almıştır. Tören yolu ve bu tören yolunun bir tarafında yer alan kiliseler, belirleyebildiğimiz Kilikia ve Isauria hac merkezlerinde standarti aşmış görünmektedir. Ancak kutsal sayılan kişiye ait mezarın ya da o kişiye ait rölikin içinde bulunduğu kilise ya da kiliseler, bir hac merkezini oluşturan önemli bir yapı ya da yapı grubu olmakla birlikte, kiliseler dışında ziyaretçilere ait konaklama tesisleri, hac merkezindeki görevlilere ait ev ler, su ihtiyacının giderilmesi için sarnıç l ar, ilk yüzyıllarda hac yokuluğunu Hıristiyan olmak için yapan kişilere yönelik vaftiz binası gibi yapılar ve Son Yargı Günü'nde onl~ra yardım etmesi için kutsal insanların yakınında mezarlannın yer almasını isteyenler için mezar alanlan da hac merkezlerinin içinde ve çevresinde yer almıştır. Thekla hac merkezi ele alındığında burada kiliseler dışında, konaklama tesisleri, Kubbeli kilisede vaftiz binasım n ve su ihtiyacım karşılamak için yap ılmış çok sayıda ve büyük samıçiann varlığı dikkati çekmektedir. Alahan Manastı.ı:ı'nda iki kilise arasında vaftiz binası yer almaktadır. Buradaki rahipler ve ziyaretçiler için konaklama tesisleri yapıldığını da manastın yaptıran Tarasis'e ait yazıttan an lamaktayız. Manastırda sarnıç bulunmaması, burada yaşayanların su problemlerini dağ tarafından doğal yollarla çözümlediklerini göstermektedir. Azize Thekla için Silifke dışında Kilikia ve Isauna'da kiliseler yapıldığı görüşü, C. Strube tarafından Suriye'deki sütun üzerinde yaşayan aziz yaşlı Simeon için de düşünülmektedir. C. Strube'ye göre Simeon kültü Suriye'nin kuzeyinde ve merkezinde yaygınlaşmış, aziz adına Qalat Sernan'daki hac merkezi dışında da kiliseler yapılmıştır ı yi.izyıllarda hac olayı nedeniyle Anadolu parlak bir ekonomik dönem yaşamıştır. Kutsal topraklara giden yol üzerinde Anadolu' dan geçmek zorunda olan hacılar bu uzun yolculuklannda yanlarında para bulundurmuş, l5 Gough 1985, Abb. 71 Alahan Manastın planı. ı 6 Strube 1996, 83 vd. 168

6 aynca gittikleri hac merkezlerine para dışında hediyeler, adaklar getirmişlerdir. Hacılar sadece ziyaret ettikleri yerlerdeki kutsal kişilere dua edip, dilek dilernekle yetinmeyerek, buradan kendilerine hatıra kalacak hediye ya da şi fa verecek nesneleri de beraberlerinde evlerine götürmek istemişlerdir. Onlann bu amacına yönelik olarak ha-c merkezlerinde içinde kutsal yağ vb. bulunan şişeler satışa sunulmuş ya da/thekla hac merkezinde olduğu gibi şifalı sabun satılınışt ır 17. Sonuç olarak plan ve düzenlemeleriyle ortak özellikler gösteren Hıristiyanlığın baş azizesi Thekla için Silifke ve dışında yapılan kiliseler ile yerel aziz Konön adına yapıldığı düşünülen Alahan Manastın, gerek bölge gerekse uzak ülkelerden gelen inananlara hizmet eden, aynca bölge halkının ekonomisine de katkıda bulunan Anadolu'nun güneyindeki önemli hac merkezleri olarak dikkati çekmektedir. Çizim Listesi Çiz. 1 Silifke, Azize Thekla mağara kilisesi ve üzerine yapılan kilise planı (RBK IV 1990, Abb. 20) Çiz. 2 Silifke, Azize Thekla Hac merkezi (RBK IV 1990, Abb. 19) Çiz. 3 Emirzeli 2 No'lu kilise planı (Aydın 1990, Abb. 12) Çiz. 4 Korykos Transept planlı kilise (RBK IV 1990, Abb. 14) Çiz. 5 Korykos şehir planı (RBK IV 1990, Abb. 48) Çiz. 6 Emirzeli şehir planı (S. Eyice, Einige byzantinisch KleinsUidte im Rauhen Kilikien, in: 150 Jahre Deutsches Archaologisches Instinıt 1981,208 Taf. 89) Çiz. 7 Alahan Manastın planı (RBK IV 1990, Abb. 30) 1 7 Köuing 1950, 155; Hellenkemper 1995, 268 vd. 169

7 Kaynakça Aydın 1999 Bikaki 1998 Gough 1985 A. Aydın, Enıirze!hlfule hellenistische bis spatantike Siedlung in Rauhen K.ilikien, E. Bikaki, Heilige als Erben von Heilgöttern-Kullnachfolge am Beispiel der hl. Thekla, Hermenia. Zeitschrift für ostkirchliche Kunst, Heft 2, 1998, M. Gough, Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey, Hellenkemper 1986 H. Hellenkemper, Die Kirchenstiftung des Kaisers Zenon im Wallfahrtsheiligtum der heiligen Thekla bei Seleukeia, in: Wallraf-Richartz-Jahrbuch 47, 1986, Hellenkemper 1995 H. Hellenkemper, Frühe christliche Wallfahrtsstauen in Kleinasien, in: Akten des XII. Internationalen Kongress für Christliche Archeologie, JbAC Erg. Bd. 20,1, 1995, Hill 1996 Koch 1995 S. Hill, The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria, G. Koch, Friihchristliche Kunst, Kötting 1950 B. Kötting, Peregrinatio Religiosa, Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen inderalten Kirche Lucius 1904 E. Lucius, Die Anfange des Heiligenkults in der christlichen Kirche, MAMAII E. Herzfeld- S. Guyer, Meriamlik und Korykos Radermacher 1918 L. Radermacher, Hippolytos und Thekla. Smdien zur Geschichte von Legende und Kultus. in: Kais. Akad. Der Wissenschaften in Wien, Phil.-hist. Klasse, Sitzungsberichte 182,3 Abh. 1918, RBKIV 1990 F. H.ild - H. Hellenkemper - G. Hellenkemper-Salies, Kommagene-Kilikien-Isaurien, RBK IV, 1990, SLrube 1996 C. Strube, Die "Toten Stiidte" Satdt und Land in Norclsyrien wahrend der Spatantike, TIB5 F. Hild - H. Hellenkemper, Kilikien und Isaurien, Bd. I-IT,

8 o o Q...J 171

9 172

10 r o 173

11 r 174

12 /'. i -:... ~::::..._r_ı.,:.._ i... c: ':~:" / ~.. ' /, 1 ' \ ' <: :.~~::.:: :.::-:::.::~-:::::::- :,.. ' ' '-...._.. - \ '. 175

13 176 ~~ ~ - ~ - ; - -.: