Çizim Mekanlarnda *nsan Eylem Donat Eleman *li-kileri Üzerine Bir Ara-trma

Transkript

1 Politeknik Dergisi Journal of Polytechnic Cilt: 8 Say: 3 s , 2005 Vol: 8 No: 3 pp , 2005 Çizim Mekanlarnda *nsan Eylem Donat Eleman *li-kileri Üzerine Bir Ara-trma Kemal YILDIRIM*, Özlem KASAL** *Gazi Üniversitesi, Teknik E;itim Fakültesi, Mobilya ve Dekorasyon Bölümü Teknikokullar, ANKARA **Milli E;itim Bakanl;, Fethiye Mesleki E;itim Merkezi Fethiye, MUBLA ÖZET Bu çal-mada, çizim mekanlarnn ergonomik kriterler açsndan uygun ve verimli hale getirilmesi için çözüm önerileri sunulmu-tur. Bu amaçla; 17 erkek dene;e 3 farkl oturma eleman yüksekli;i ve 3 de;i-ik çizim masas e;imi olmak üzere 9 kombinasyonda, 60 dakika süre ile çizim yaptrlm-tr. Deneklere çizim yapma eylemi srasnda 3 zaman noktasnda anket uygulanm- ve vücutlarnn çe-itli bölgelerinde hissedilen rahatlk dereceleri belirlenmi-tir. Çal-ma sonunda, çizim yapma eylemi için en uygun oturma eleman yüksekli;i 50 cm, en uygun çizim masas e;imi de 30 derece olarak tespit edilmi- olup; zaman faktörünün rahatl; olumsuz yönde etkiledi;i belirlenmi-tir. Ayrca, çizim mekanlarnda çal-an bireylerin verimlili;ini artrabilecek ergonomik bir ortamn sa;lanmas için gerekli önerilerde bulunulmu-tur. Anahtar Kelimeler: Çizim mekan, Oturma eleman, Çizim masas, Ergonomi, Tasarm. An Investigation on the Human-Action-Equipment Relationships in Drawing Spaces ABSTRACT In this study, solution recommendations were presented for to be suitable and productive drawing spaces in terms of ergonomic design criterias. For this purpose; along the 60 minutes 17 men subjects of experiment were made drawing in 9 combinations included 3 different seat heights and 3 different angles of drawing table. While the subjects of experiment had been drawing action, inquiries, were applied to the subjects of experiment on 3 time points and it was determined which comfort level they feel on their different parts of body. As results of the study, it has been obtained that the most suitable seating height is 50 cm, and optimum angle of the drawing table is 30 degree, and time factor had affected negatively the comfort for drawing action. Furthermore, recommendations were given for increasing the productivity of the people who work in drawing spaces by providing their work in ergonomic environment. Keywords: Drawing spaces, Seating element, Drawing table, Ergonomy, Design. 1. GR *nsan ya-ad; çevreyi de;i-tirirken, dolayl yoldan kendisinin de de;i-ti;ini XIX. yüzyln sonlarna do;ru alglamaya ba-lam-tr. Çevrede yaplacak düzenlemelerin ve insan tarafndan kullanlacak her türlü araç, gereç ve mimarinin insana uygun olmas gerekti;i dü- -üncesi ise ancak XX. Yüzyln ikinci yarsnda ortaya çkmaya ve -ekillenmeye ba-lam-tr. Bu durum, insan- n çevresini de;i-tirirken bilinçli bir davran- içerisinde oldu;unu göstermektedir (1). Ergonomi; fizik, kimya, biyoloji gibi do;al, psikoloji, sosyoloji, ekonomi gibi sosyal, tarih, arkeoloji vb. be-eri bilimler ile bunlarn alt dallarndan yararlanarak yapm- oldu;u bilimsel çal-- malarn sonuçlarn, mimarlk, mühendislik, yöneticilik vb. alanlarn hizmetine sunar. *nsan, makine ve çevre üçlüsünü kapsamna alan ergonomi, verimlili;i arttrmakla yetinmeyip, insan-eylem-araç (donat eleman) uyumunu da amaçlamaktadr (2). *nsanlar çevreleri ile kar-lkl ileti-im içindedirler. Hangi çevrede olursa olsun, insan özellik ve gereksinimleri do;rultusunda baz eylemleri yapar, bu eylemlerin bir ço;unu yapabilmek için donat elemanlar kullanr (3). *nsan kulland; donat elemanlar ile birlikte bir sistem olarak göz önüne alnrsa, bu sistemin etkin çal-abilmesi için insan ile donat elemanlar arasnda bir uyum olmas gerekir. *nsan vücudu ile ilgili antropometrik ölçümler, bu sistemin geli-tirilmesi için gerekli bilgileri sa;lar. Antropometrik veriler, insann kulland; donat elemanlarnn ölçü ve biçimi ile insann çal-ma alann saptamak için kullanlabilir (4). Bu nedenle, iç mekanda kullanlmak amacyla tasarlanacak olan sabit ya da hareketli donat elemanlar belli -artlar altnda, vücudun parçalaryla do;rudan ili-ki kurmak durumundadr. Bu ili-ki birebir olabilece;i gibi, uzakta göze ve di;er duyu organlarna hitaben bir ili-ki -eklinde de olabilir. *-te bu durumda donat elemanlarnn fiziki yapsnn insann yapsna uygunlu;u ergonomik kriterlerle belirlenir. Donat elemanlar kullanlrken, 289

2 Kemal YILDIRIM, Özlem KASAL / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 kullanc ile donat elemanlar ili-kilerinde gerek kullancnn gerekse donat elemannn fiziki yapsnn çe-itli etkiler kar-snda zorlanmamas ve bir uyum içerisinde olmas gerekir. Kullanc ve donat arasndaki uyumu sa;lamak için her iki tarafn zorlanma limitlerinin bilinmesi gerekir. Bunun içinde, insann vücut ölçüleri ve parçalarnn hareket alanlar gibi fiziki nitelikleri incelenmelidir. Donat elemanlarnn birbirleriyle ili-kilerinde, göz önüne alnmas gereken ergonomik faktörlerden antropometrik boyutlar; donat elemanlar ile kullancnn fiziki ili-ki kurduklar bölgelerde ölçü ve -ekil olarak, uyum içinde olmalarn öngörür. Bu durum, donat elemanlarnn boyutlandrlmasnda ve biçimlendirilmesinde gerekli kullanc antropometrik boyutlarna ait verilerin dikkate alnmasyla sa;lanr. Bu veriler, insann ayakta ve oturma gibi iki dura;an pozisyonundaki ölçülerinden olu-an statik antropometrik veriler ile çok daha karma-k hareket halindeki boyutlar içeren dinamik antropometrik verilerden meydana gelmektedir. Problemin Tanmlanmas Ergonomi, pek çok alanda oldu;u gibi iç mekan donat elemanlarnn tasarmnda da önemli bile-enlerinden bir tanesidir. *ç mekan tasarmn etkileyen faktörler arasnda ergonomi biliminin yadsnamaz bir etkinli;i vardr. Bu nedenle, fonksiyon analizi estetik, teknik ve ekonomik kriterlerle birlikte dikkate alnd;nda ergonomik kriterler iç mekan donat elemanlarnn tasarmnda giderek önem kazanmaktadr. *nsan ve çal-ma çevresi ili-kilerinin incelenmesine yönelik olarak yaplan çal-malar, endüstride verimlili;i artrm-, yeni alan ve ürünlerin hzla geli-- mesini sa;lam-tr. *ç mekanlarda belli amaçlar için düzenlenmi- olan donat elemanlar, endüstriyel anlamda bir çal-ma ortam olmakla birlikte, ya-amla ilgili bir çok faaliyetin yürütüldü;ü bir çevredir. Yürütülen faaliyetler belirli enerji, mekan ve uygun fiziksel çevre ko- -ullarnn sa;lanmasn gerektirir. Çok de;i-ik i-levlere sahip mekanlar ve bu mekanlar donatan araçlar; çal-anlarn rahat, sa;lkl ve güvenli bir ortamda çal-malarna imkan sa;lamas ve verimliliklerinin arttrlmas amacyla ergonomik kriterler dikkate alnarak tasarlanmaldr. Çizim mekanlar, pek çok endüstriyel ürünün üretildi;i ticari i-letmelerle çok sayda ö;rencinin e;itim gördü;ü mesleki ve teknik e;itim kurumlarnda kullanlan mekanlardr. Bu mekanlarda çal-an ki-ilerle tasarm okullarnda e;itim gören ö;rencilerde çizim ortamndan kaynaklanan srt, boyun, bel, kalça a;rs vb. bir çok rahatszlklarn ortaya çkt; görülmektedir. Ayrca, stüdyo ortamlarnn ergonomik ko-ullara sahip olmamas i- kayplar ve verimsizli;e de yol açmaktadr. Çizim mekanlarndaki mevcut ergonomik sorunlarn çözülebilmesi için, insan ve çevre ili-kilerindeki optimum kombinasyonlarn belirlenerek uygun düzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Sonuç olarak, çizim mekanlarnn ergonomik tasarm; hem çal-anlarn sa;l; hem de i- verimlili;i açsndan önem ta-maktadr. Hipotez Çizim mekanlarnda çal-an bireylerin; ergonomik bir ortamda çal-malarn sa;layarak performanslarn ve verimliliklerini arttrmak için gerekli olan kriterler, insan-eylem-donat eleman ili-kileri göz önünde bulundurularak de;erlendirilebilir. Spesifik olarak, çizim mekanlarnda kullanlan araçlardan çizim masas e;imi ve oturma eleman yüksekli;i optimize edilebilir ve zaman ile rahatlk derecesi arasndaki ili-kiler belirlenebilir. Amaçlar Bu çal-mann amac, ticari i-letmeler ile mesleki ve teknik e;itim kurumlarnda mevcut bulunan çizim mekanlarnn ergonomik kriterler açsndan verimli hale getirilmesi için çözüm önerileri sunmaktr. Yukarda belirtilen temel amaç çerçevesinde çal-mann alt amaçlar; *Çizim mekanlarnda kullanlan oturma elemanlar için optimum yüksekli;in belirlenmesi, *Çizim mekanlarnda kullanlan çizim masalar için en ideal masa e;iminin tespit edilmesi, *Çizim mekanlarnda, zaman ile tasarm ve çizim i-lemi yapan bireylerin rahatl; arasndaki ili-kilerin belirlenmesi, *Çizim mekanlarnda tasarm ve çizim yapan bireylerin, farkl oturma eleman yüksekli;i ve masa e;imi kombinasyonlarnda, vücutlarnn çe-itli bölgelerindeki rahatlk derecelerinin belirlenerek optimum kombinasyonlarn tespit edilmesi -eklinde ifade edilebilir. Çalmann Kapsam ve Yöntemi Bu çal-mada, çizim mekanlarnda insan-eylemdonat eleman ili-kilerinin ergonomik açsndan de;erlendirilmesine dayal literatür taramas yaplm-tr. Daha sonra, çizim mekanlarnda yaplan eylemler ve bu eylemleri gerçekle-tirebilmek için gerekli olan araç-gereçler analiz edilmi-tir. Bu çal-mada, çizim masas, oturma eleman ve kullanc arasndaki ili-kilerden a;rlkl olarak antropometrik ili-kiler üzerinde durulmuolup; Baker in 1986 ylnda ortaya koydu;u ortam faktörü (scaklk, ses, koku, müzik, -k vb.), tasarm faktörü (mimari plan, renk, malzeme, tekstür, mekann iç düzeni vb.) ve sosyal faktörler (kullanc, personel vb.) gibi çal-anlarn verimlili;i üzerinde etkili olan kriterler çal-ma kapsam d-nda braklm-tr (5). Çizim mekanlarnda yaplan temel eylem çizim yapma dr. Çizim yapma eylemini gerçekle-tirebilmek için gerekli olan donanm; çizim masas, oturma eleman gibi araçlar ile gönye, T-cetveli veya paralel cetvel, resim ka;d, çizim kalemleri, silgi vb. gereçlerdir. Çi- 290

3 Ç*Z*M MEKANLARINDA *NSAN-EYLEM-DONATI ELEMANI *L*WK*LER* ÜZER*NE / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 zim yapma eyleminin ergonomik boyutu ele alnd- ;nda, çizim masas, oturma eleman gibi araçlarn boyutsal ve yapsal özellikleri ile bu araçlarn birbirleriyle olan ili-kilerinin ergonomik kriterler üzerinde etkili oldu;u görülmektedir. Bu ba;lamda, çizim mekanlarnda yaplan eylemler ve kullanlan bu araçlar ile araçlar aras ili-kiler için antropometrik de;erler çerçevesinde ara-- trmann kapsam belirlenmi-tir. 2. LTERATÜR ARATIRMASI 2.1. Ergonominin Tan%m% ve Tarihsel Geli'imi Ergonomi çal-ma çevresi ve içerdi;i tüm sistemleri, insann psiko-fizyolojik ve sosyo-kültürel tüm kapasite ve limitleriyle uzla-trarak üretimsel verimlili;e ula-may amaçlayan uygulamal bir bilimdir (6). Ergonomi tarihinde öncelikle F.W. Taylor dan söz edilir. Yaratc bir makine mühendisi olan Taylor, 18. yüzyln ikinci yarsnda, *- Düzeni anlay-n geli-tiren ve i- görenlerin daha üstün bir verim ile çal-abilmesi için de çe-itli teoriler ortaya atarak bunlar deneyen bir ara-trmacdr. Taylor, sosyal psikolojide ve ergonomide i- hevesi konusunda ücret yakla-mn öneren ilk ara-trmacdr (7). Ergonomi biliminin ilk admlar uygulamal psikoloji uzmanlar tarafndan atlm-tr. Munsterberg in 1913 ylnda yaynlad; Endüstriyel Etkinliklerde Psikoloji yapt bu konuda öncü bir eser olmu-tur ylnda ise Cambridge Üniversitesinde ilk Deneysel Psikoloji Laboratuar kurulmu-tur ylnda Oxford Üniversitesinde ve Murrel in ba-kanl;nda anatomi, antropoloji, psikoloji, sosyoloji, mühendislik bilimleri, tasarmclar gibi çe-itli uzmanlk alanlarndan gelen ara-trmaclar ile yaplan toplantda do;makta olan bu bilim dal için ERGONOM* terimi önerilmi-tir. Oxford toplantsndan sonra konu, daha geni- bir perspektif içerisinde ele alnmaya ba-lanm-tr. Bunu gerçekle-tirmede ilk adm ise Ergonomics Research Council (Ergonomi Ara-trmalar Konseyi) nin kurulmas olmu-tur. Bu kurulu-un çal-malar, uluslararas bir i-birli;ini de amaçlad; halde, böyle bir birle-me ancak 1961 ylnda Stockholm de yaplan uluslararas bir toplantda geçekle-ebilmi-tir (7) Oturma Eyleminin Fizyolojik ve Ortopedik Yönleri Grandjean (8) ve Schoberth (9) çal-ma mekanlarna dayal yaptklar ara-trmalarda, yüksek bir masa ba-nda otururken kambur durumda tutulan omuzlarda ve boyunda a;r ve yorgunluk olu-tu;unu belirlemi-lerdir. Keegan (10) ayakta, yatarken ve otururken omurgann ald; 34 farkl durumu X--nlar kullanarak incelemi-tir. Sonuçta, insann bir tarafna yatt;nda (alt uzuv kalça ve dize 45 lik aç yapacak -ekilde), bunun omurgann normal bir -ekli oldu;unu ve srt kaslarnn optimum dinlenme konumuna geçti;ini ileri sürmü-tür. Omurlara hiçbir yük yüklenmeyen rahat, normal bir omurga konumu (yatar konum) lumbar omurlarnn hemen hemen düz konumda olmas, bir parça lordosis ve tercihen düz bir srt ile sa;lanr. Kalça ekleminin 90 konumda oturu-, bahsedilen postüre benzer bir omurga postürü ile sonuçlanmaktadr. Ancak, Keegan (11) bu oturma konumunda vücudun üst bölümünün bask yapan a;rl;nn alt lumbar omurlar için zararl oldu;unu belirtmi-tir. Bu konuda Keegan, oturma elemanlarnn srt bölümünün geriye do;ru omuz ba-lar düzeyinde e;imli olmasn ve lumbar bölgede de öne do;ru çknt yapmasn önermektedir. Wespi (12) ara-trmasnda, inceledi;i 1740 ortaokul ö;rencisinden %60 nn omurga anormalli;ine u;- rad;n belirlemi-tir. Ayn yl *sviçre de askere yazlan gencin %12,5 inin omurga bozuklu;undan ötürü askerlik hizmetinden muaf tutuldu;u tespit edilmi-tir. Ortopedi uzmanlar, postürel bozukluklarn nedenleri arasnda gençlerdeki hzl büyüme oran ve egzersiz eksikli;ini saymaktadrlar. Bunlardan kaynaklanan postürel hatalar ve hatal duru-un, fiziksel tedavi, fizik aktivite ve uygun oturu- düzenlemeleri ile büyüme döneminde onarlabilece;i dü-ünülmektedir. Scheier (13) omurgann son -eklinin, geli-me esnasndaki tüm postürlerin bir bile-kesi oldu;u dü-üncesini savunmu-- tur. Gshwend (14) ve Schoberth (9) uzun süreli oturmalarn vücudu bask ve rahatlama de;i-melerinden yoksun brakt;n ve sonuçta da düzenleyici güçlerin geli-meden kald;n belirtmi-lerdir. Akerblom (15), Lundervold (16), Schoberth (17) ve Floyd ve Ward (18) statik aktivitenin bir belirtisi olarak srt kaslarnn elektriksel aktivitesini ölçmü-lerdir. Bu çal-malarda desteksiz dik postür, yaslanma yerine yaslanlan destekli dik postür ve öne do;ru e;imli oturma postürünü incelemi-lerdir. Desteksiz dik postürde oturuldu;unda a-r artan bir elektrik aktivitesi oldu;u, öne e;imli pozisyonda oturmada ise belirgin bir dü-ü- oldu;u belirtilmi-tir. Deneklerin ço;unlukla tercih etti;i postür ise destekli dik oturma postürü olarak belirlenmi-tir. Bunun nedeni, bu konumda vücut a;rl- ;nn omurga üzerinde dengelenmesi ve ilave bir statik kas aktivitesinin gerekmemesidir. Yamaguchi (19) 122 ara-trma dene;i üzerinde, oturma postüründe omurlar aras diskler ile bunlarn dinamik tepkileri arasndaki güçleri incelemi-tir. Denekler, srt a;rs çeken, ancak röntgende hiçbir disk kaymas görülmeyen ki-ilerden seçilmi-tir. Omurga basksn hesaplamak için iki lumbar omurlardaki dorsal olu- -umlara ince i;neler batrm-, farkl oturma konumlarnda iki dorsal olu-um arasndaki direnci elektriksel olarak hesaplam-tr. Sonuçlar, e;er oturulan yer ile yaslanma yeri arasndaki aç 105 den az ise oturulan yerin e;imi ne olursa olsun nötr durumun (bask gücü = 0) sa;lanamayaca;n göstermi-tir. Oturulan yerin e;imi ile arkalk e;imi arasnda ili-ki tespit edilmi-tir. Oturu- 291

4 Kemal YILDIRIM, Özlem KASAL / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 lan yerin e;imi ne kadar az ise, nötr durum elde etmek için arkalk e;im açsnn da o derece büyük olmas gerekir. Di;er bir ifadeyle, oturulan yer ne kadar geriye yatk ise oturulan yer ile arkalk arasndaki aç da o kadar küçük olmaldr. Grandjean (20) insan bedeninde bulunan sistemler, oturma eylemi süresinde kaslarn, kemiklerin hareketi, kan dola-m, özellikle omurgann yaps, oturma eylemine göre pozisyonlar, omurgann askya alnmas ve sonuçta arzu edilen genel konfor kavramnn olu-umu ile ergonomik pozisyonlar ortaya koymaya çal-m-tr. Ortopedistler, tam kyphosis (kamburluk) durumunda çok uzun süre kalnmamas gerekti;inde birle-- mektedirler. Kafay destekleyen kas yapsnn üzerindeki artan bask boyunda ve srtn yukarsnda a;rya neden olmaktadr. Ortopedistler, ço;u zaman e;imli bir srtn disk sorunlarna da neden olabilece;i ileri sürülmektedir. Bu nedenle, oturulacak yerin hem öne hem de arkaya do;ru oturma postüründe pelvisin üst bölümünü ve sacrumun posterior yüzeyini destekleyecek -ekilde tasarlanmas gerekir. Ortopedistlerin ço;u, gerçek bir lumbar bölge lordosisi savunmamakta ancak, pelvisi destekleme yolu ile a-r kyphosis ten kaçnmay istemektedirler. Bu yakla-m mantkldr. Lumbar omurgada lordosis olan uzun süreli bir dik oturma postürü srtn gerilme kaslarnda bir baskya neden olmaktadr (20) Ergonomik Ara't%rma Teknikleri Wasler ve Learner (21) çe-itli uçak koltuklarnn kar-la-trmal olarak analizini yapm-lardr. Rahatlk derecelerini kaydetmek için süre kriterini kullanm-lar, boyun, omuzlar, srt, kalçalar ya da bacaklarda meydana gelen rahatszlklarn derecelerini anketler sonucunda elde etmi-lerdir. Sonuçta, 5. dakikadan sonraki de;erlerle 4 ya da 7 saat sonraki de;erlerin ayn oldu;unu belirtmi-lerdir. Ayrca, vücut parçalarnda meydana gelen rahatszlklarn ortaya çkt; süreleri saptam-lardr. Jones (22) ayarlanabilir bir sürücü koltu;undaki postürü ve rahatlk duygusunu birçok kombinasyonda incelemi-tir. Ara-trmada kullanlan *ngiliz sürücülerin %98 i için uygun olan bir koltuk ve sürücü paneli geli-- tirmi-tir. Benzer bir çal-mada da, oturma sürecine ba;l olarak duygu de;i-iklikleri gözlenmi-tir. Ara-trma deneklerinin duygularn hiçbir duygu yok ile a;rl bir duygu arasndaki 5 a-amaya göre derecelendirmi-tir. Sonuçta, rahatszlk duygusunun araç koltu;unda geçirilen hangi süreler sonucunda, hangi vücut parçasnda meydana geldi;ini tespit etmi-tir. Schackel vd. (23) çe-itli koltuklarda oturma rahatl;nn derecelerini tamamen rahat ile dayanlmaz a;rl arasnda 11 farkl a-ama ile belirlemi-ler ve 20 ara-trma dene;i üzerinde vücudun 15 farkl bölgesini etkileyi-ini yaptklar anketler sonucunda belirlemi-lerdir. Sonuç olarak, bayanlarla erkeklerin verdi;i sonuçlar arasnda hiçbir fark gözlenmedi;ini ve sürenin uzamasnn rahatlk düzeyini azaltt;n bildirmi-lerdir. Oshima (24) oturma eleman ölçüleri ile ilgili temel bir çal-ma yapm-tr. 8 sa;lkl ara-trma dene;ini, çe-itli ölçülerdeki koltuklarda oturtularak anketsel bir çal-ma yapm-tr. Anket sonucunda, süre uzadkça -ikayetlerin artt;n ve sk rastlanan -ikayetlerin srt ve kalça ile ilgili oldu;unu belirlemi-tir. Anket sonuçlarna göre, çe-itli fonksiyonlardaki oturma eleman ölçüleri için öneriler sunulmu-tur. Kalnkara (25), Ankara da orta gelir grubuna giren semtlerdeki ya- grubunda 95 ya-l kadn ve kullandklar mutfaklar incelenmi-tir. Çal-mada; ya-l kadnlarn çe-itli pozisyonlardaki antropometrik ölçülerini ve kullanlan mutfaklarn çe-itli ölçülerini alarak, i- antropometrik ölçü uygunlu;unu ara-trm-tr. Sonuç olarak, bu ya- grubu için optimum mutfak ölçüleri belirlenmi-tir. Corlett (26), oturma eleman tasarmnda etkili olan faktörleri tarihsel bir bak- ile tanmlamaya çal-- m-tr. Daha, sonra yeni bir oturma eleman tasarm yapm-, bu tasarmn, srt problemleri ve omurgaya gelen yüklere kar- iyi bir koruma sa;lad;n belirtmi-tir. Parcells vd. (27) okul mobilyalar ile ö;renci vücut ölçülerindeki muhtemel ergonomik uyumsuzluklar incelemi-lerdir. 37 kz, 37 erkek olmak üzere ya-lar arasndaki toplam 74 ö;renciden çe-itli antropometrik veriler alnm-tr. Ayrca, snflarda kullanlmakta olan 3 farkl sandalye ve sradan alnan ölçüler ile ö;rencilerden alnan ölçüler ili-kilendirilmeye çal-lm-tr. Sonuç olarak, ö;renci ölçüleri ile sra ve sandalye ölçüleri arasnda %80 uyumsuzluk oldu;unu ve ö;rencilerin ergonomik açdan uygun olmayan ortamlarda e;itim gördüklerini tespit etmi-lerdir. Prado-Leon vd. (28) Meksika da 6-11 ya- grubundaki ilkokul çocuklar üzerinde antropometrik bir ara-trma yürütmü-lerdir ö;renciden, uluslararas standartlara göre 50 vücut ölçüsü alm-lardr. Bu ölçüler, ABD, Küba ve Meksika da ya-ayan ö;rencilerle kar-la-trlm- ve aralarndaki farklarn anlaml oldu;u belirlenmi-tir. Ayrca, okul mobilyalarnn uygun olmayan tasarmlarndan ileri gelen görsel, fonksiyonel ve ergonomik problemlerin en aza indirilmesi için 50 parametrenin gerekli oldu;unu vurgulam-lardr. 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Ara't%rma denekleri Ara-trma denekleri, Gazi Üniversitesi Teknik E;itim Fakültesi (GÜTEF), Mobilya ve Dekorasyon E;itimi Bölümü 4. snf ö;rencilerinden seçilmi-tir. Bu amaçla, 17 erkek ö;renci tesadüfi olarak belirlenmi-tir. 4. snf ö;rencilerinin tercih edilmesinde, bu dönemdeki çizim derslerinin yo;unlu;u ve anketlerin cevaplandrlmasnda bu seviyedeki ö;rencilerden daha güvenilir 292

5 Ç*Z*M MEKANLARINDA *NSAN-EYLEM-DONATI ELEMANI *L*WK*LER* ÜZER*NE / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 sonuçlar alnabilece;i dü-üncesi etkili olmu-tur. Seçilen tüm ö;rencilerin sa;lkl olmasna, fiziksel özelliklerinde bir anormallik olmamasna ve geçmi-te herhangi bir ortopedik rahatszlk geçirmemi- olmalarna dikkat edilmi-tir. Tüm deneklerin boy, kilo ve ya-larnn ortalama de;erleri, standart sapma ve varyasyon katsaylaryla birlikte Tablo 1 de verilmi-tir. Örneklem grubu içerisine alnan ara-trma deneklerinin ortalama boy ve kilo ölçüleri için, baz kaynaklarda verilen ortalama erkek ölçülerindeki ideal ko-ullara ula-ld; görülmü-tür (29) Çizim masas% ve oturma eleman% Çizim mekanlarnda, çizim yapma eylemi için gerekli olan araçlar oturma elemanlar ve çizim masalardr. Bu çal-mada, deneklerin çizim yapma eylemlerini gerçekle-tirebilmeleri için GÜTEF., Mobilya ve Dekorasyon E;itimi Bölümüne ait tasarm stüdyolarndan ve burada mevcut bulunan araçlardan yararlanlm-tr. Çal-mada kullanlan çizim masas ve oturma eleman (tabure) Wekil 1 de gösterilmi-tir. Tablo 1. Ara-trma deneklerinin boy, kilo ölçüleri ve ya-lar ortalamas Tasarm stüdyolarnda mevcut olan çizim masalar yatay pozisyonda sabit durmaktadr ve bu pozisyonda kullanlmaktadr. Çizim masalarnn, yüksekli;i 75 cm, tablalar ise 70x100 cm ölçülerindedir. Masalarn tabla yüzeyleri krem rengi laminat kapldr. Tabla e;im ayar yaplabilmesi için gerekli olan mekanizma olmad; için, deneylerin yapl- esnasnda gerekli tabla e;im açsn sa;layabilmek amacyla tablalar her defasnda sökülmü- ve gerekli olan e;im arka tarafa vidalanan yardmc parçalar ile sa;lanm-tr. Bu çal-mada, sk kullanmlar dikkate alnarak masa e;imleri 0, 15 ve 30 olmak üzere üç farkl aç kullanlm-tr. Oturma eleman olarak, mevcut tasarm stüdyolarnda halen kullanlan taburelerden faydalanlm-tr. Taburelerin oturma tablalar 30 cm çapnda daire -eklinde ve ah-ap (MDF) tr. Bu stüdyolarda, 3 farkl yükseklikte tabureye rastlanm-tr. Bu yükseklikler srasyla, 45, 50 ve 55 cm dir. Baz kaynaklarda, tabure yüksekli;i için en uygun ölçü 50 cm olarak verilmektedir (30). Çal-mada, kaynaklarda öngörülen yük-seklik ölçüsü (50 cm), ve ± %10 olmak üzere (45, 55 cm) üç yükseklik ölçüsü kullanlm-tr Anket formu Çizim mekanlarnda, deneklerin farkl oturma eleman yüksekli;i ve masa e;imi kombinasyonlarnda çizim yaptklar srada, çe-itli vücut bölümlerinde hissettikleri rahatlk derecelerinin analiz edilebilmesi için bir anket hazrlanm-tr. Bu anket için daha önce yaplan benzer çal-malardan faydalanlm-tr (20). Ara-trmada Deneklerin statistiki De7erleri Boy (cm) Kilo (kg) Ya' Aritmetik ortalama 175,23 69,94 22,70 Standart sapma 6,10 8,65 1,04 Varyasyon katsays (%) 3,48 12,37 4,60 Wekil 1. Çal-mada kullanlan çizim masas ve oturma eleman kullanlan vücut bölgeleri ile hazrlanan anket Tablo 2 de verilmi-tir. Hazrlanan ankette, deneklerin çizim yapma sürecine ba;l olarak baz önemli vücut parçalarndaki duygu de;i-imlerini gözlemek için, duygular çok rahatsz ile çok rahat arasndaki 5 a-amada derecelendirilmi-tir. Bu sayede, çe-itli kombinasyonlarda gerçekle-tirilen çizim yapma eyleminin ve 293

6 Kemal YILDIRIM, Özlem KASAL / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 zaman faktörünün, vücudun 10 farkl bölgesini etkileyi-i belirlenmi-tir. Vücuttaki rahatlk dereceleri için de;erlendirmeye alnan bölgeler; yukardan a-a;ya do;ru boyun, omuzlar, srt, lumbar bölge, kalça, basenler, kollar, bacaklar, ayaklar ve genel duru-tur Yöntem Ara't%rma modeli Çal-mada; de;i-ken olarak oturma eleman yüksekli;i ve çizim masas e;imi kullanlm-tr. Zaman faktörünün rahatlk derecesi üzerindeki etkisi de ölçülmü-- tür. 3 farkl oturma eleman yüksekli;i, 3 de;i-ik masa e;imi, 3 zaman noktas ve 17 denek (3x3x3x17= 459) olmak üzere toplam 459 anket yaplm-tr. Anketler de- ;erlendirilirken, en üst ve en alt de;erlerin alnd; anketler çal-mann güvenilirli;i açsndan elenmi- ve 15 dene;in anketleri çal-maya dahil edilmi-tir. Buna göre, 405 anket istatistiksel i-lemlere tabi tutulmu-tur Anketlerin uygulanmas% Anket çal-mas, GÜTEF., Mobilya ve Dekorasyon Bölümüne ait tasarm stüdyolarnda uygulanm-tr. Anketler, 3 farkl masa e;imi ve 3 farkl oturma eleman yüksekli;i (3 x 3 = 9) olmak üzere 9 farkl kombinasyon için ayr olarak yaplm-tr. Her bir kombinasyon için gerekli ko-ullar olu-turulduktan sonra, denekler yerlerine oturtulmu- ve 60 dakikalk (1 saat) bir çizim eylemi yapmalar sa;- lanm-tr. Di;er bir ifadeyle, her bir kombinasyon 60 dakika sürmü-tür. Bu çal-mada, oturma eleman ile 60 dakika süren bir kombinasyon içerisinde, 17 adet dene;e ayn anket hem 5. dakikada, hem 30. dakikada, hem de 60. dakikada uygulanm-tr. Böylece, zaman faktörünün de rahatlk derecesi üzerindeki etkisi ölçülmü-tür. Her bir kombinasyon için yaplan anket uygulamalar, deneklerin yorgunlu;u ve bunun sonucunda cevaplarn güvenilirli;inin azalmas gibi hususlar göz önünde bulundurularak, ayr günlerde ve günün erken saatlerinde yaplm-tr statistiksel de7erlendirme 3 farkl oturma eleman yüksekli;i, 3 farkl çizim masas e;imi ve 3 zaman noktasnda olmak üzere 15 denekten alnan 405 adet veri istatistiksel olarak de;erlendirilmi-tir. Anket sonuçlar de;erlendirilirken; her bölgenin ayr olarak ele alnmasndan önce bir anketteki tüm sonuçlar kapsayan toplam rahatlk de;erleri hesaplanm-tr. Bunun yaplabilmesi için; çok rahatsz ile çok rahat seçenekleri arasndaki 5 a-amaya puan verilerek bunlarn toplam toplam rahatlk de;eri olarak kabul edilmi-tir. Buna göre puanlama; Çok rahatsz = 2 puan Rahatsz = 4 puan Orta = 6 puan Rahat = 8 puan Çok rahat = 10 puan -eklinde yaplm-tr. Tablo 2. Deneylerde de;erlendirmeye alnan vücut bölgeleri ile anket örne;i Kategoriler Bölgeler Boyun Omuzlar Srt Lumbar Bölge Kalça Basenler Kollar Bacaklar Ayaklar Çok Rahatsz Rahatsz Orta Rahat Çok Rahat Genel Duru- çizim masas arasndaki uzaklk de;i-ken olarak hesaba alnmam-, bu nedenle de tüm kombinasyonlar için bu uzaklk 7 cm olarak sabit tutulmu-tur. Bu de;er, anketlerin yapl- srasnda çe-itli uzaklk ölçülerine göre kyaslamal olarak oylama yaplmas, tüm deneklerin fikrinin alnmas ve en rahat hissettikleri duruma göre belirlenmesi sonucunda kararla-trlm-tr. De;erlendirme 10 vücut bölgesi üzerinde oldu;u için; en büyük rahatlk de;eri (10x10=100) 100 puan olarak kabul edilmi- ve toplam rahatlk de;erleri 100 puana göre de;erlendirilmi-tir. Toplam rahatlk de;erleri hesaplandktan sonra, denemeye alnan faktörler ile bu faktörlerin etkile-imlerinin toplam rahatlk de;eri üzerindeki etkileri çoklu varyans analizi ile belirlenmi-tir. Varyans analizinde anlaml bulunan varyans 294

7 Ç*Z*M MEKANLARINDA *NSAN-EYLEM-DONATI ELEMANI *L*WK*LER* ÜZER*NE / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 kaynaklarna ait ortalamalarn kar-la-trlmas için de en küçük önemli fark (LSD) testi uygulanm-tr. Masa e;imi*rahatlk, oturma eleman yüksekli;i* rahatlk ve zaman*rahatlk ili-kileri incelenmi-tir. Bu ili-kilerin tanmlanmas için regresyon analizleri yaplm-tr ve elde edilen sonuçlar matematiksel modeller haline dönü-türülmü-tür. Ayrca, determinasyon katsaylar da (R 2 ) hesaplanarak regresyon modellerinin güvenilirlik düzeyleri belirlenmi-tir. Son a-amada ise, tüm de;i-kenleri kapsayan bir matematiksel model olu-- turabilmek amacyla ço;ul regresyon analizi yaplm- ve tüm de;i-kenlere göre rahatl;n önceden tahmin edilebilmesini sa;layabilecek bir formül ortaya çkarlm-tr. 4. BULGULAR VE TARTIMA 4.1. Sonuçlar%n De7erlendirilmesi Çizim mekanlarnda optimum masa e;imi ve oturma eleman yüksekli;ini belirlemek için yaplan anketle, çe-itli vücut bölgelerinde hissedilen rahatlk dereceleri tespit edilmi-tir. Ara-trmada, 3 farkl masa e;imi ve 3 de;i-ik oturma eleman yüksekli;i 9 kombinasyonda masa ve tabure ölçüleri kullanlm-tr (Wekil 1). Her bir kombinasyon için anket sonuçlar ayr ayr de;erlendirilmi- ve her bir alternatifin ortalama rahatlk dereceleri yorumlanm-tr. 1.Alternatif (45 cm Oturma Elm. ve 0 Masa Eimi) Genel anlamda rahatszlk verici bir postür olarak gözlenmektedir. Bu pozisyonda deneklerin öne e;imli duru-undan dolay, omurlar aras diskleri bask altndadr. Deneklerde, en rahatsz bölgeler srasyla; kalça, lumbar bölge ve srt olarak bulunmu-tur. Bu postürde, omurlar arasndaki yük da;lmnn dengesiz olaca; varsaylmaktadr. 2.Alternatif (45 cm Oturma Elm. ve 15 Masa Eimi) 1. Alternatife göre, masa e;imindeki art-n rahatl; arttrd; söylenebilir. Özellikle de bacaklar ve kollarda rahatl;n artt; ifade edilmi-tir. Bu alternatifte en rahatsz bölgeler, kalça ve lumbar bölge olarak belirlenmi-tir. Genel anlamda rahatsz bir postürdür. 3.Alternatif (45 cm Oturma Elm. e 30 Masa Eimi) 3. Alternatifte en rahatsz bölgeler kalça ve kollar dr. Bunun nedeni, masa e;iminin artmas ve oturma elemannn alçak kalmas sonucu kollarn çizim yapma eylemi srasnda yukarda olmasdr. Genel anlamda, sabit oturma eleman yüksekli;inde masa e;iminin art- 1. ve 2. alternatife göre rahatl; arttrm-tr. Bunun nedeni, oturma postürünün dik olmas ve omurgann pozisyonunun nötüre yakn olmasyla açklanabilir. 4.Alternatif (50 cm Oturma Elm. ve 0 Masa Eimi) Sabit masa e;iminde, oturma eleman yüksekli- ;inin artmas genellikle vücudun tüm bölgelerinde rahatl;n artmasn sa;lam-tr. Ancak, genel anlamda rahatszlklarn fazla oldu;u söylenebilir. Bu postürde, di- ;er yatay masalarda oldu;u gibi öne e;imli oturu- vardr. Bu nedenle, burada da omurlar aras baskdan bahsedilebilir. En rahatsz bölgeler, lumbar bölge, kalça ve srt olarak tespit edilmi-tir. 5.Alternatif (50 cm Oturma Elm. ve 15 Masa Eimi) 4. Alternatife göre masa e;imindeki art-n vücudun tüm bölgelerindeki rahatlk hissini büyük oranda arttrd; ifade edilmi-tir. Denenen alternatifler içerisinde, en rahat, en uygun seçeneklerden bir tanesi oldu;u söylenebilir. Genel anlamda, bu postürde vücudun tüm bölgeleri rahattr. En rahatsz bölge srt olarak belirlenmi-tir. Bunu, kalça, lumbar bölge ve omuzlar takip etmektedir. 15 lik masa e;iminde, oturma eleman yüksekli;inin 45 cm den 50 cm ye yükselmesi rahatl; önemli derecede arttrm-tr. 6.Alternatif (50 cm Oturma Elm. ve 30 Masa Eimi) Bu alternatifin de, denenen alternatifler içerisinde en uygun oldu;u söylenebilir. Vücudun genelde tüm bölgelerinin rahat oldu;u bir postürdür. Masa e;imindeki art- rahatl; olumlu yönde etkilemi-tir. 30 lik masa e;iminde, oturma elemannn 45 cm den 50 cm ye yükselmesi de rahatl; arttrm-tr. Bu alternatifteki en rahatsz bölge, kalça olarak belirlenmesine ra;men di;er alternatiflere göre daha rahattr. 7.Alternatif (55 cm Oturma Elm. ve 0 Masa Eimi) Bu alternatif, di;er alternatifler arasnda en rahatsz kombinasyondur. Oturma eleman yüksekli;indeki art-, rahatlk üzerinde olumsuz etki yapm-tr. Bu postürde, omurgann öne do;ru fazla e;ilmesi srt bölgesinde a-r kyphosis (kamburluk) ve omurlar aras disklerde a-r baskya yol açmaktadr. Bu nedenle fazla enerji harcand;, a;rlarn ve rahatszl;n çok oldu;u bir durum ortaya çkmaktadr. Genelde tüm bölgelerde rahatszlklar hissedilmektedir. 8.Alternatif (55 cm Oturma Elm. ve 15 Masa Eimi) Genel anlamda rahatsz bir postürdür. Rahatszlklarn en çok hissedildi;i bölgeler srasyla, kalça, lumbar bölge, srt ve omuzlardr. Masa e;iminin art-, boyunu, bacaklar ve ayaklar nispeten rahatlatm-tr. Bu postür için de öne e;imli omurga ve omurlar aras disklerdeki baskdan söz edilebilir. Ayrca, e;imin art-, kollar yukarda çizim yaplmasna ve dolaysyla kollardaki rahatszl;n artmasna yol açm-tr. 9.Alternatif (55 cm Oturma Elm. ve 30 Masa Eimi) 55 cm lik oturma eleman yüksekli;i ile denenen alternatifler içerisinde en uygun olmasna kar-lk, genel anlamda bakld;nda rahatsz bir pozisyondur. En rahatsz bölgeler; kalça, basenler, bacaklar, srt ve lumbar bölgedir. E;imin art- ile çizim yapma eyleminde kollardaki yüksek duru-, bu bölgede rahatszl;n artmasna neden olmu-tur. 295

8 Kemal YILDIRIM, Özlem KASAL / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, Varyans Analizi ve Kar'%la't%rma Testleri Oturma eleman yüksekli;i, çizim masas e;imi ve zaman faktörünün toplam rahatlk de;eri üzerindeki etkilerine ili-kin çoklu varyans analizi sonuçlar Tablo 3 de verilmi-tir Regresyon Analizleri Tek de7i'kenli regresyon analizleri Anket verilerine göre, denemeye alnan her bir faktör ile rahatlk arasndaki ili-kiler incelenmi-tir. Bir Tablo 3. De;i-kenlerin toplam rahatlk de;erlerine etkilerine ili-kin varyans analizi Varyans Kaynaklar% Serbestlik Kareler Kareler Hata pay% F De7eri Derecesi Toplam% Ortalamas% p = 0.05 Oturma Eleman Yük , ,240 19, * Masa E;imi , ,121 36, * OY x ME 4 336,751 84,188 0,5546 NS Zaman , ,721 74, * OY x Z 4 488, ,110 0,8044 NS ME x Z 4 816, ,091 1,3444 NS OY x ME x Z 8 223,753 27,969 0,1842 NS Hata , ,810 Toplam ,605 Not: OY : Oturma eleman yüksekli;i ME : Masa E;imi Z:Zaman NS : Önemsiz * :.05 Hata pay ile önemli Oturma eleman yüksekli;i, masa e;imi ve zaman faktörünün toplam rahatlk de;erleri üzerindeki etkileri =.05 düzeyinde anlaml bulunmu-tur. Yaplan tüm ikili ve üçlü etkile-im sonuçlar ise istatistiksel anlamda önemsiz bulunmu-tur. Buna göre, ikili ve üçlü kar-la-trmalar, rahatlk üzerinde etkili de;ildir. Bir ba-ka ifadeyle, herhangi bir oturma eleman yüksekli;inde, masa e;iminin de;i-tirilmesi toplam rahatlk de;erini önemli derecede etkilememi-tir. Varyans analizi sonuçlarnda istatistiksel olarak anlaml çkmamasna ra;men, oturma eleman yüksekli;i*çizim masas e;imi ikili kar-la-trma sonuçlar için yaplan 5,107 LSD kritik de;eri kullanlarak yaplan test sonuçlar Tablo 4 de verilmi-tir. Oturma eleman yüksekli;i*çizim masas e;imi etkile-imi sonucunda en yüksek toplam rahatlk de;erlerini, srasyla, 50 cm oturma elemannda 30 derece ve 15 derece masa e;imiyle çizim yaplan kombinasyonlar ile 45 cm oturma eleman yüksekli;inde 30 derece masa e;iminde çizim yaplan kombinasyon vermi-tir. En dü- -ük toplam rahatlk de;erleri ise 55 cm oturma eleman yüksekli;inde yatay masada yaplan çizimlerde bulunmu-tur (Wekil 2). Toplam Rahatlk Deeri cm 50 cm 55 cm 0 Derece 15 Derece 30 Derece Masa Eimi Wekil 2. Oturma eleman*masa e;imi etkile-imi ba-ka deyi-le, oturma eleman yüksekli;i*rahatlk, çizim masas e;imi*rahatlk ve zaman*rahatlk ili-kileri en küçük kareler metoduna göre regresyon analizleri yaplm-tr. Bu ili-kiler için, 3 ayr regresyon modeli olu-turulmu-, bu modellerde rahatlk derecesi srasyla oturma eleman yüksekli;i, çizim masas e;imi ve zaman faktörlerinin fonksiyonu olarak hesaba alnm-tr. Oturma eleman yüksekli;i*rahatlk ili-kisini gösteren grafik Wekil 3 de, çizim masas e;imi*rahatlk ili-kisini gösteren grafik Wekil 4 de ve zaman* rahatlk ili-kisini gösteren grafik Wekil 5 de verilmi-tir. Bir ba-ka ifadeyle, oturma eleman yüksekli;i* rahatlk, çizim masas e;imi*rahatlk ve zaman*rahatlk arasnda e;risel ili-kiler oldu;u görülmü-tür. Bu ili-kilerden elde edilen regresyon katsaylar ve regresyon modellerinin güvenilirliklerini gösteren determinasyon katsaylar (R 2 ) Tablo 5 de verilmi-tir. Her üç ili-kinin tanmlanmasnda da µ = ax 2 + bx + c e-itlikleri elde edilmi-tir. Burada; µ : toplam rahatlk de;eri, x : oturma eleman yüksekli;i, çizim masas e;imi veya zaman noktas, a, b, c : regresyon katsaylar dr. Determinasyon katsaylarna bakld;nda, elde edilen regresyon modellerinin güven düzeylerinin yüksek olmad; görülmektedir. Buna göre, oturma eleman yüksekli;i*rahatlk, çizim masas e;imi*rahatlk ve zaman*rahatlk arasnda, bu çal-mada yaplan anket sonuçlarna göre kurulan ili-kiler ve matematiksel modeller yeterince sa;lkl de;ildir Ço7ul regresyon analizi Çal-mada kullanlan tüm de;i-kenlerin toplam rahatlk de;eriyle ili-kisini kapsayan bir model olu-turabilmek için ço;ul regresyon analizi yaplm-tr. Yaplan 296

9 Ç*Z*M MEKANLARINDA *NSAN-EYLEM-DONATI ELEMANI *L*WK*LER* ÜZER*NE / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 Tablo 4. Oturma eleman yüksekli;i * masa e;imi ikili etkile-imi sonuçlar Toplam Rahatl%k De7eri Oturma Eleman% 0 Derece 15 derece 30 derece Yüksekli7i ( X ) HG ( X ) HG ( X ) HG 45 cm 50,98 DE 60,40 B 65,56 A 50 cm 55,51 BCD 66,27 A 67,56 A 55 cm 47,98 E 55,24 CD 58,40 BC Not: LSD ± 5,107 Tablo 5. Regresyon katsaylar ve determinasyon katsaylar li'ki A b c R 2 Oturma Elm. Yük. * Rahatlk -0, , ,71 0,4734 Masa E;imi *Rahatlk -0,0232 1, ,02 0,4790 Zaman * Rahatlk 0,0057-0,618 71,16 0,5118 Rahatlk Deeri Rahatlk Deeri Rahatlk Deeri Oturma Eleman Yükseklii (mm) Wekil 3. Oturma eleman yük. * rahatlk ili-kisi Masa Eimi (Derece) Wekil 4. Çizim masas e;imi * rahatlk ili-kisi Zaman (Dakika) Wekil 5. Zaman noktas * rahatlk ili-kisi ço;ul regresyon analizi sonuçlarnda, oturma eleman yüksekli;i, çizim masas e;imi ve zaman de;erlerinin kullanlarak, toplam rahatlk de;erlerinin önceden tahmin edilebilece;i bir e-itlik elde edilmi-tir. Buna göre; y = 88,45 (0,51)X 1 + (0,41)X 2 (0,33)X 3 formülü düzenlenmi-tir. Burada; y: toplam rahatlk de;eri, X 1, X 2, X 3 : srasyla oturma eleman yüksekli;i, çizim masas e;imi ve zaman, 0.51, 0.41, 0.33: regresyon katsaylar, 88,45 : regresyon sabiti de;eri dir. Elde edilen bu regresyon modeline ait istatistik de;erler; determinasyon katsays (R 2 ) 0.348, düzeltilmi- determinasyon katsays 0.343, korelasyon katsays ve standart hata de;eri olarak bulunmu-tur. Yaplan ço;ul regresyon analizinin önemlili;inin kontrolü için varyans analizi kullanlm-tr. Regresyon varyans analizi sonuçlar Tablo 6 da verilmi-tir. Bu sonuçlara göre, tabloda da görüldü;ü gibi F de;eri 71,19 olarak hesaplanm-tr. Regresyonun serbestlik derecesi 3, hatann serbestlik derecesi 401 oldu- ;una göre, 3 ve 401 serbestlik dereceli F tablo de;erlerine baklacak olursa, hesaplanan F de;erinin tablolardaki F de;erlerinden fazlasyla büyük oldu;u görülmü-tür. Bu durumda regresyonun (kurulan ili-kinin) =.001 olaslk ile önemli oldu;u anla-lm-tr. 5. SONUÇ VE ÖNERLER Çal-ma sonucunda, çizim mekanlarnda çal-an kullanclarn rahat, sa;lkl ve güvenli bir ortamda verimli bir -ekilde çal-malarna imkan sa;layacak ergonomik kriterlerin belirlenebilece;i anla-lm-tr. Bu ba;lamda, çizim mekanlarnda çizim yapma eylemi srasnda kullanlan araçlarda, optimum çizim masas e;iminin, en ideal oturma eleman yüksekli;inin ve zaman ile rahatlk arasndaki ili-kilerin belirlenebilece;i sonucuna varlm-tr. Bu çal-mada, ortalama toplam rahatlk de;erleri, oturma eleman yüksekli;ine, çizim masas e;imine ve zaman faktörüne göre farkllklar gösterdi;i belirlen- 297

10 Kemal YILDIRIM, Özlem KASAL / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 Tablo 6. Regresyon varyans analizi sonuçlar Varyans Kaynaklar% Kareler Toplam% Serbestlik Derecesi Kareler Ortalamas% F De7eri Önem Düzeyi Regresyon 34337, , , Hata (Ayrl-) 64472, ,77898 Genel 98809, mi-tir. Bu farkllklar, yaplan varyans analizlerinde =.05 düzeyinde istatistiksel açdan anlaml bulunmu-tur. Oturma eleman yüksekli;ine göre yaplan kar- -la-trmalar sonucunda, çizim yapma eylemi için en uygun oturma eleman yüksekli;inin 50 cm oldu;u tespit edilmi-tir. Çizim yapma srasnda 45 cm oturma eleman dü-ük, 55 cm oturma eleman ise yüksek bulunmu-tur. Dü-ük oturma eleman ile çizim yapmada, boyun, omuzlar, kollar ve bacaklarn a-r rahatsz oldu;u, masaya hakimiyetin sa;lanamad; görülmü-tür. Yüksek oturma elemannda çizim yapmada da, a-r öne e;imli bir oturma postürü meydana geldi;i ve dolaysyla omurgada kamburluk, omurlar aras disklerde bask oldu;u anla-lm-tr. Özellikle, lumbar bölgenin bu pozisyonda uygun olmad; ve srt, bel a;rs vb. -ikayetlere yol açabilece;i görülmü-tür. Ayrca, öne e;ilme pozisyonunda çal-ma halinde, ba- ta-yan boyun kaslarnda rahatszlklar olu-abilmektedir. Buna göre, çizim mekanlarnda kullanlabilecek oturma elemanlarnn mümkünse arkalkl olmas, srt iyi kavramas ve lumbar bölgeyi destekleyecek -ekilde olmas sa;lk, konfor ve verimlilik açsndan önerilebilir. Masa e;imine göre yaplan kar-la-trmalara bakld;nda, çizim masas e;imi ile rahatlk arasnda do;ru orantl bir ili-kiden bahsetmek mümkündür. Çizim masas e;iminin art-, rahatlk de;erini de arttrm-tr. Çizim masas e;iminin art-, masaya hakim olma açsndan ve özelliklede dik oturma postürüne do;ru bir gidi- sa;lamasndan dolay rahatl;n artmasna yol açm-tr. Bu durumda, boyun, omuzlar, srt ve lumbar bölge yatay masada çizim yapma pozisyonuna göre daha rahattr. Omurgann dik oturma postüründeki pozisyonunda, omurlar aras disklerdeki bask azalmaktadr. Bu sonuçlara baklarak, çizim masas e;iminin 30 derece olmasnn, çizim yapan bireylerin rahatl;n, sa;l;n ve verimlili;ini arttraca; söylenebilir. Zaman faktörüne göre yaplan kar-la-trma sonuçlarnda, zamann rahatl; olumsuz yönde etkiledi;i belirlenmi-tir. Normal olarak, zaman ile yorgunluk meydana gelmekte ve vücudun tüm bölgelerinde rahatszlklar ba-lamaktadr. Oturma eleman yüksekli;i*çizim masas e;imi de;i-kenlerine göre yaplan ikili kar-la-trma sonuçlarnda, toplam rahatlk de;erinin en yüksek oldu;u kombinasyonlar 45 veya 50 cm oturma eleman yüksekli- ;inde 30 derecelik masa e;imi kombinasyonlardr. Rahatszlklarn en fazla hissedildi;i ve en dü-ük toplam rahatlk de;erinin elde edildi;i kombinasyon ise 55 cm oturma eleman, 0 derece masa e;imi kombinasyonudur. De;erlendirmeye alnan vücut bölgeleri incelendi;inde, genel anlamda rahatszlklarn en fazla hissedildi;i bölgeler, kalça, lumbar bölge ve srt bölgeleridir. Vücudun tüm a;rl;nn büyük ksmn oturma elemanna aktaran bölgenin kalça olmas ve oturulan yüzeyin sert olmas, kalça bölgesinde a-r rahatszlk hissedilmesine neden olmu-tur. Oturma pozisyonundaki vücudun kalça ksm (pelvis), ba- a-a; duran bir piramide benzetilebilir. Bu hadisede, oturma ile temas vücudun çok küçük bir bölümünü kaplayan iki yuvarlak kemik tarafndan yaplmaktadr. Buna göre, oturulan yüzeyin bu husus dikkate alnarak tasarlanmas, mümkünse yumu- -ak ve elastik malzemelerle kaplanm- olmas önerilebilir. Lumbar bölge ve srt bölgesinin en kritik bölgeler olarak belirlenmesi sebebiyle, ergonomik ara-trmalarda genel anlamda lumbar bölge ve srt bölgesinin rahatl;na hassasiyet gösterilmesi toplam rahatlk de- ;erleri üzerinde olumlu yönde etkili olacaktr. Çal-ma alanlarnn ve ölçülerinin dü-ünüldü;ü bir tasarmda, ilk önce eylemi yapacak kullancnn kendisinden beklenen eylemi oturarak yapabilirli;i ara-trlr. Çünkü oturma pozisyonunda çal-mann bir çok avantajlar vardr. Bunun do;rulu;unu -u gerçekler destekler. Ayakta duran bir insann ayak, diz, kalça ve bel kemi;i eklemlerinde statik kas yüklenmesi sebebiyle kilitlenme olur. Bu durum, i- için gerekli olan enerji sarfiyatn kstlar. Ayrca, ayakta durmann oturmaya göre en az iki kat enerji gerektirdi;i bilinmektedir. Kan dola- -m sistemi bakmndan da oturma eyleminin ayakta durma eylemine göre daha uygun ve faydal oldu;u bilimsel olarak ortaya koyulmu-tur. Ayakta duruldu;unda, kan ve doku svlar bacaklarda birikme e;ilimi gösterir. Bu e;ilim oturma durumunda azalr. Kaslarn büyük bölümü gev-eme halinde olur ve bacaklardaki damarlarda azalan hidrostatik bask kann kalbe dönü-üne olan direnci azaltr (20, 31). Özetle, oturma pozisyonu kullancnn daha iyi performans gösterebilece;i bir eylem -eklidir. Oturma halinde ölçme, kontrol, çizim vb. gibi dikkat isteyen i-- lemler veya eylemler daha rahat yaplabilmektedir. Buna göre, oturarak yaplabilen tüm eylemlerin mümkünse oturma durumunda yaplmas önerilebilir. Bu nedenle de, bu çal-mada, tüm kombinasyonlarda çizim eyleminin oturarak yaplmas sa;lanm-tr. 298

11 Ç*Z*M MEKANLARINDA *NSAN-EYLEM-DONATI ELEMANI *L*WK*LER* ÜZER*NE / POL*TEKN*K DERG*S*, C*LT 8, SAYI 3, 2005 *ç mekan tasarmnda; çal-an bireylerin sa;l; ve verimlili;i açsndan ergonomik kriterler ciddiyetle dikkate alnmaldr. Bu sayede, kullanc mutlulu;una katkda bulunan daha ergonomik iç mekan donat elemanlar tasarlanabilecektir. Çe-itli mekanlarn ergonomik olarak analizi ve antropometrik boyutlarn belirlenmesine yönelik çal-- malarn yaygnla-mas, tasarmclar için bir veri taban olu-turarak teknik ve ekonomik açlardan fayda sa;layacaktr. TEEKKÜR Özveriyle ve sabrla çal-maya gönüllü olarak katlan e;itim ö;retim yl son snf ö;rencilerine, Yrd. Doç. Dr. Ali KASAL a ve çok de;erli katklar sa;layan hakemlere çok te-ekkür ederiz. 6. KAYNAKLAR 1. Kalnkara, V., 9. Ulusal Ergonomi Kongresi, Bildiri Kitab, Pamukkale Üniversitesi Denizli Meslek Yüksekokulu, Denizli, 1-2, Efe, H., Mobilya Konstrüksiyon Tasarmnda Etkili Faktörlerin Analizi, K.T.Ü. I. Ulusal Orman Ürünleri Endüstrisi Kongresi, Bildiri Kitab, Trabzon, Baytin, N., Konut Islak Mekanlar, Tübitak Yaynlar, Ankara, (45) : 23-27, Gönen, E., *- ve Gücü Planlamas, A.Ü. Ziraat Fak. Yaynlar, Ders Kitab, Ankara, (1054) : 308, Baker, J., The Role of the Environment in Marketing Services: The Consumer Perspective, In J. Czepiel, et al. (Eds.), The Services Challenge: Integrating for Competitive Advantage, American Marketing Association, Chicago, 79-84, Toka, C., *nsan Araç Ba;lantsnda Ergonomik Tasarm *lkeleri, *DGSA, *stanbul, (73) :22-25, Necmettin, E., *- Sa;l; ve Ergonomi, Sanayi Kongresi, Ankara, 10-22, Grandjean, E., Burandt, U., Das Sitzverhalten von Büroangestellten, Industr. Organisation 31, , Schobert, H., Sitshaltung, Sitzschaden, Sitszmöbel, Industr. Organisation, Berlin: Springer, 74-86, Keegan, J. J., Evaluation and Improvement of Seats, Industry Med. Surg. 31, , Keegan, J. J., The Medical Problem of Lumbar Spine Flattening in Automobile Seats, Soc. Automotive Eng. Journal, 57-65, Wespi, H., Haltungsstörung, Scheuermannsche Krankheit und Schularzt, Z. Praventivmed, 14 : 26 35, Scheier, H. J. G., Behandlung des Morbus Scheuermann, Z. Praventivmed, 14 : 36 45, Gschvend, N., Schulgestühl und Haltungsschaden, Z. Praventivmed, 14 : 8 14, Akerblom, B., Anatomische und Physiologische Grundlagen zur Gestaltung von Sitzen, In: Sitting Posture, Ed. by E. Grandjean, Taylor &Francis, London, 6 17, Lundervold, A., Electromyographic Investigations During Sedentary Work, Especially Type Writing, Brit. J. Phys. Med., 32 36, Schobert, H., Die Wirbelsaule von Schulkindern, In : Sitting Posture, Ed. by E. Grandjean, Taylor &Francis, London, , Floyd, W. F., Ward, J. S., Anthropometric and Physiologial Considerations in School, Office and Factory Seating, In : Sitting Posture, Ed. by E. Grandjean, Taylor &Francis, London, 18 25, Yamaguchi, Y., Umezawa, F., Development of a Chair to Minimize Disc Distortion in the Sitting Posture, 4th International Congress on Ergonomics, Strasbourg, , Grandjean, E., Ergonomics of the Home, Taylor and Francis Ltd., London, , Wachler, R. A., Learner, D. B., An Analysis of Some Factors Influencing Seat Comfort, Ergonomics, (3) , Jones, J. C., Methods and Results of Seating Research, In : Sitting Posture, Ed. by E. Grandjean, Taylor &Francis, London, 57 67, Shackel, B., Chidsey, K., D., Shipley, P., The Assessment of Chair Comfort, In : Sitting Posture, Ed. by E. Grandjean, Taylor &Francis, London, , Oshima, M., Optimum Conditions of Chair, 4th International Congress on Ergonomics, Strasbourg, , Kalnkara, V., Ya-l Kadnlarda Antropometrik Veri Mutfak Donanm *li-kisi Üzerinde Bir Ara-trma, Doktora Tezi, A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 7-8, Corlett, E., N., Are You Sitting Comfortably?, International Journal of Industrial Ergonomics, accepted for publication, Parcells, C., Stommel, M., Hubbard, R. P., Empirical Findings and Health Implications, International Journal of Industrial Ergonomics, accepted for publication, Prado-Leon, L. R., Chaurand, R. A.., Gonzales-Munoz, E. L., Anthropometric Study of Mexican Primary School Children, International Journal of Industrial Ergonomics, accepted for publication, Lathi, A., Furniture Design and Dimensioning For Serial Production, UNIDO Seminar on Furniture, Finland, 83 89, Neufert, E., Yap Tasarm Temel Bilgileri, Çeviren: Erkan A.,Tasarmclar, Yap Sahipleri Ö;retenler ve Ö;renenler için El Kitab, Güven Kitabevi, Ankara, , Borne, D. J., Ergonomics at Work, John Wiley & Sons Ltd., New York, 39-57,