ÜNİTE. ERGONOMİ Dr. Ahmet TUMAY İÇİNDEKİLER HEDEFLER PSİKOLOJİK İŞ YERİ DÜZENLEME

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER PSİKOLOJİK İŞ YERİ DÜZENLEME Genel Kavramlar İş ve Psikolojik Çevre İş Yükü ve İş Psikolojisi Psikososyal Stresin Etkileri Psikolojik Çalışma Yeri Düzenleme Psikolojik İş Yeri Düzeni Önlemleri ERGONOMİ Dr. Ahmet TUMAY Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Psikolojik kavramları tanımlayabilecek, İş yükü ve psikolojisi konusunu anlayabilecek, Psikolojik stresleri bilecek, Psikolojik iş yeri düzeni hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 10

2 GİRİŞ Ergonomi, insanı çalıştığı ortamdan kaynaklanan olumsuz etkilerden korumak için sadece teknik konularda değil psikolojik konularda da çalışmalar yapmaktadır. Ergonomi, Avrupa da Uygulamalı ya da Çalışma Psikolojisi olarak anılır. Çalışma ortamı ve koşullarının uygun olmaması çalışanların psikolojik dengesini bozarak işe karşı motivasyonlarının azalmasına yol açar. Ergonominin temel amaçlarından biri de çalışma ortamı ve koşullarını insanların rahat ve huzurlu bir şekilde çalışmasına imkân tanıyacak bir hale getirmedir. Kısaca belirtecek olursak, insanların psikolojik özelliklerini dikkate alarak insan - makina - çevre bütünlüğünü sağlamaya çalışan ergonominin insan psikolojisi açısından önemi oldukça fazladır. Amerika da İnsan Faktörleri ya da İnsan Mühendisliği olarak adlandırılan Ergonomi, kuzey Avrupa da Uygulamalı Psikoloji ya da Çalışma Psikolojisi olarak isimlendirilmektedir. Çalışan insanın içinde bulunduğu çalışma şartlarını, yorgunluk, vardiya sistemleri, iş güvenliği vb. inceleyen ergonomi, insanın davranış ve reaksiyonlarını tetikleyen psikolojik algılarını da takip etmektedir. Endüstriyel iş psikolojisinin gelişimi özellikle Frank B. Gilberth in çalışmaları ile endüstri mühendisliğinin gelişimindeki kişilerin çalışmalarına dayanmakta olup, günümüzde, kişisel özelliklere sahip işler için gerekli kişilerin seçimindeki hem iş gerekleri hem de insanın kabiliyet ve sınırları konularındaki çalışmalarla gelişmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından sağlık bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hâli olarak tanımlanmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ise psikolojik sorunları iş doyumu, iş tasarımı ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşim temelinde tanımlamıştır. Bu etkileşimler algılanma ve yaşanma biçimleriyle işçinin sağlığı için tehlike oluşturur. Bu tehlike stres yoluyla oluşur. Ancak, psikososyal tehlikelerin stres yoluyla açığa çıkmayan doğrudan etkileri de vardır. Psikososyal sorunlar "iş tasarımının, iş tasarımı ve yönetiminin ve gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyeli taşıyan boyutlarıdır" şekliyle tanımlanmaktadır. İşin gerekleri işçinin bilgi, beceri ve gereksinimleriyle çatıştığında (nicel aşırı yük, nitel düşük yük)ve özellikle işçinin işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal desteği yetersiz olduğunda iş ve oluşturduğu psikososyal tehlikeler stres yapıcı özellik kazanarak sağlığı etkilemeye başlar ve psikososyal riskleri oluşturur. Fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruziyet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkileyebilir. Bu etkiler en az iki yolla ortaya çıkar: Doğrudan fiziksel yol, psikolojik stres üzerinden. Bu iki yol birbirinin seçeneği değildir, aksine çoğu durumda birlikte ve birbiriyle etkileşerek etkinlik gösterirler, birbirlerini tamamlar veya birbirinin etkisini güçlendirirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Stres ile sağlık arasındaki ilgili tartışmalar çoğunlukla psikososyal tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu göz ardı edilir. Oysa fiziksel tehlikelerin de hem beyin üzerindeki etkileri, oluşturdukları rahatsızlık ve tehlikeye maruz kalmak nedeniyle oluşturduğu kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri vardır. Bu korku hem başarımı hem de sağlığı etkiler. Bu etki işçinin tehlikeden haberdar olmasına ve tehlike hakkındaki bilgilerine bağlıdır. Ergonomi psikolojik çalışmaların temelini teşkil eder İşyerinde psikososyal problemlerin bir çoğunda, psikolojik, sosyolojik ve fizyolojik faktörlere ilaveten, işyerlerinin organizasyon yapısından kaynaklanan ve işçiyi olumsuz yönde etkileyerek kazaların artmasına yol açan, fazla mesai, mantıksız iş rejimi, sürekli gece vardiyası gibi bazı hususlar da bulunur. Bu durumda stres fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruz kalmaya bağlı stres olarak tanımlanır. Bu durumda, bir bakıma fiziksel iş yeri düzenleme konusundaki hususların önemi anlaşılmaktadır (Bk. Fiziksel İş yeri Düzenleme, Ünite 7, 8 ve 9). Araştırmalarda iş kazaları ile ilişkisi aranan bireysel değişkenler genellikle işçinin kişiliği, kazaya yatkınlığı, kazaya istidadı, bilgisizliği, ilgisizliği, pervasızlığı, stresi, dikkatsizliği, duygusal durumu, yaşı ve tecrübesidir ki bugünün ergonomik analizlerinde çalışanların psikososyal yetenek ve sınırları konusundaki araştırmalar ve geliştirilen psikososyal yaklaşımlar endüstriyel iş psikolojinin de temellerini teşkil etmektedir. İş yerlerinin ergonomik açıdan düzenlenmesi herkesin sorumluluğundadır. Çünkü ergonomi bir ülkenin sosyoekonomik gelişmesinde insan kaynaklarının en iyi şekilde kullanımı ile yakından ilgilidir. Ergonomik faaliyetlerin çeşidi ve seviyesi her bireyin rolüne, eğitimine ve hepsinden önemlisi motivasyonuna bağlıdır. Gelişmiş ülkelerde ergonomik uygulamalar, psikologlar, fizikçiler, psikyatristler-psikoterapistler, mühendisler ve desinatörler tarafından yapılmalıdır. Temel amaç, her ülkenin ergonomik uygulamaları profesyoneller tarafından yaptırmasıdır. Teknoloji ne kadar ilerlerse ilerlesin, makinalar ne kadar karmaşıklaşırsa karmaşıklaşsın makinaların düğmesine basarak onları üretime hazır hâle getirecek olan temel eleman insandır. Bu nedenle ondan en yüksek verimi almak istiyorsak, onun psikolojik yapısını olumsuz yönde etkileyecek tüm faktörleri ortadan kaldırmak gerekir. Ergonomi, insan - makina - çevre uyumunu sağlamaya çalışırken temelde insana önem vermektedir. Yani insanın kişilik özellikleri ile işin ve iş ortamının uyumunu sağlamak ergonominin esas amacı olmaktadır. Bu nedenle ergonominin insan psikolojisi açısından değeri oldukça fazladır. Bu dersin amacı, iş yeri düzenlemede ergonomik hususlara riayet edilmesi gereği üzerine, çok önemli bir husus olan iş psikolojisinin öğrenilmesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 İŞ ve PSİKOLOJİK ÇEVRE Ergonomistler önce çalışma çevresinin sağlık için tehlikeli olabilecek psikososyal boyutları yerine işçinin çalışma çevresine uygunluğunu ve uyarlanmasını sağlamaya yönelmişlerdir. Günümüzde iş psikolojisinde, çalışma çevresinin psikososyal özelliklerinin sağlık üzerindeki etkilerinin önemi öne çıkmıştır. Ergonomik çalışmalarda, çalışanların psikolojik özellikleri önceliklidir. Günümüzde işgörenlerin biyolojik, fizyolojik ve psikolojik yapılarının bilinmesinin işe uyum sağlamada son derece önemli olduğu görüşü artık oldukça taraftar toplamıştır. Çalışanların iş verimini koruma veya istenilen seviyeye getirebilme, yeni yöntem ve tedbirlerin bulunmasını zorunlu kılmıştır. Bunun için de psikosyolojik temellere inerek çeşitli insanların iş başındaki davranışlarını değerlendirmenin yanında işgörenlerin bütün davranışları, işinde yaşadıkları sosyolojik ortam ve genel psikolojik streslerin de etkilerini incelemek önemli olmaktadır. Makina ile çalışan işgörenlerin sağlık, güvenlik ve verimliliğine, insanın psikolojik özelliklerinin etkileri oldukça fazladır. Makina ile işgören arasındaki en önemli fark bu psikolojik özelliklerdir. Çünkü işgören makinadan farklı olarak zaman zaman heyecanlanır ve duygulanır dolayısıyla yaptığı işin miktarında farklılıklar ortaya çıkar. Bu nedenle ergonomistler, işletmelerde ergonomik çalışmalar yaparken öncelikle işgörenlerin psikolojik özelliklerini birinci planda tutmalıdırlar. Çünkü insan organizmasının yapı, fonksiyon ve davranışlarının temel özellikleri dikkate alınarak, çalışanların teknolojik çevre ile uyumunun sağlanması ergonomi olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla ergonomi, çalışma süresince iş ile ilgili bilginin çok çabuk, açık ve anlaşılır biçimde alınarak gereğinin yapılmasına, işin işgöreni zorlamadan yapılmasına, işgörenin sağlık ve güvenliğinin sağlanarak moralinin yükselmesine ve sonuçta veriminin artmasına imkân sağlamaktadır. Psikolojik bozuklukların genel nüfusta görülme sıklığı %1 den daha azdır. Sağlıklı işçiler işe alındığı ve bu tür hastalıkları olanlar işten ayrıldığı için, bu hastalığın işçiler arasında da görülme sıklığı daha düşüktür. Psikolojik problem yaşayan bireyler genellikle işte ve yaşamlarının diğer alanlarındaki etkinliklerinde belirgin güçlük yaşarlar. Psikososyal bozukluğu bulunan bireyler iş arkadaşları, yöneticiler ve diğerlerinde korku, öfke ve kaygı oluşturan davranışlar sergilerler. Psikososyal problemler sağlığı doğrudan ya da stres aracılığıyla dolaylı olarak etkiler. İşin, sağlığı etkileyebilecek psikososyal boyutları dört başlıkta sınıflandırılmıştır: nicel yük, nitel yük, iş üzerinde denetim eksikliği, sosyal destek eksikliği. Bunlar çalışanın işini stresli olarak algılamasını belirleyen unsurlardır ki, genel olarak işin yapıldığı koşullar ve çevre ile işin içeriği başlığı altında yeniden sınıflandırılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Tablo İşin strese yol açan özellikleri İşin Koşulları ve Psikolojik İş Çevresi İş kültürü ve işlev Üstlenen rol Kariyer gelişimi Karar sürecine katılım İşte kişiler arası ilişkiler İş ev çatışması İş çevresi ve teçhizatı Görev tanımı İş yükü / iş hızı Çalışma saatleri İletişim, sorun çözme, kişisel gelişim olanakları yetersiz, örgütsel amaçlar belirsiz Rol belirsizliği, rol çatışması, kişilerle ilgili sorumluluk Kariyer durgun ve belirsiz; yetersiz, abartılı kariyer, düşük ücret, iş güvencesiz Yetersiz katılım ve iş üzerinde denetimin olmaması Sosyal ve fiziksel yalıtılmışlık, kişiler arası çatışma, üstlerle yetersiz ilişki, yetersiz sosyal destek İş ve evdeki beklentilerin çatışması, evde yetersiz destek, ikili kariyer çatışması Teçhizatın ve tesislerin güvenilirliği, uygunluğu, ulaşılabilirliği bakım ve onarımı ile ilgili sorunlar Tekdüze, tekrarlatıcı iş, parçalanmış, anlamsız iş, vasıfsız iş, işte belirsizlik İşte aşırı ya da yetersiz yüklenme, hızı denetleyememe, yüksek zaman baskısı Vardiyalı çalışma, değişmez çalışma saatleri, uzun, belirsiz, asosyal iş saatleri Çalışanlar bir örgütün parçası olmayı kimliği, özgürlüğü ve özerkliği için bir tehdit olarak algılayabilir. Bu algılamaya örgütsel işleyişin ve kültürün üç farklı boyutu temel oluşturur: görev çevresi olarak örgüt, sorun çözme çevresi olarak örgüt, gelişme çevresi olarak örgüt. Bu alanlar yetersiz görüldüğünde stres düzeyi artar, yeterli görüldüğünde ise, stres ile sağlık semptomları arasındaki ilişki zayıflar. Örgütün ölçeği ve yapısı, sıkıcılığı, arabuluculuk ilişkileri, rolle ilgili konular stres kaynağı olabilecek başlıklardır. Bu unsurların işçi üzerindeki etkileri yöneticilerin ve gözetmenlerin davranışlarıyla aktarılır. Resim Örgütsel ilişki (O. Turhan, 2012) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Çalışanların iş yerinde üstlendiği pozisyon (rol) rol belirsizliği ve çatışması durumunda psikososyal tehlikeye dönüşür. Aşırı rol yüklenmesi, rol yetersizliği, başkalarının sorumluluğu da diğer tehlikeli boyutlardır. İşçi işteki rolü hakkında yeterince bilgilendirilmediğinde ortaya çıkar. İşte amaçlar, beklentiler, hedefler ve sorumluluklarda belirsizlik bu durumu destekler. Bu sorunu yaşayan işçilerde iş doyumunun azaldığı, işe bağlı gerilimin arttığı ve sıklaştığı, öz güvenin azaldığı, iş güdüsünün azaldığı kan basıncının ve kalp hızının arttığı, depresyonun sıklaştığı ve işten ayrılma eğiliminin arttığı görülmüştür. Rol problemleri, psikolojik problemlere yol açar. İşçiden değerleriyle çatışan bir rolü ya da birbiriyle uyuşmayan rolleri üstlenmesi istendiğinde rol çatışması denilen psikolojik bir sorun ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır, iş gerilimi ve kalp hızı artar. Kalp hastalıklarının ve ülserlerin rol çatışması olan kişilerde arttığı görülmüştür. Bu çatışma ev ile zaman istemi ya da işe yönelik taahhütler arasındadır veya destek ile ilgilidir. Bu çatışma evde küçük çocuğu olan kadın çalışanlarda belirgindir. Özellikle orta sınıf ailelerde, ama aynı zamanda yönetici ailelerinde de kadınların evdeki rollerini erkeğin işini desteklemek olarak gördükleri anlaşılmıştır. Öte yandan toplum psikiyatrisi konusundaki gelişmeler, psikolojik bozuklukların bazı nedenlerin iş yeri dışında aranması tezini ortaya çıkarmıştır. Boş zaman yetersizliği sendromu, boş zaman kalmadıkça işçiler boş zaman beklentilerini sınırlarlar ve giderek yaşam anlamını yitirmeye başlar. Çalışanın ailesinden uzak geçirdiği her süre, onun hayat kalitesini düşürmekte dolayısıyla psikososyal problemlerle karşı karşıya kalmaktadır. Resim Aileden uzakta yaşamak İşten atılma baskısı, başlı başına psikolojik stres sebebidir. İşçinin kişisel problemleri, iş başında dikkatinin dağılmasına neden olduğu gibi, işinden ve genel olarak çalışma hayatından da soğumasına yol açmaktadır. Huzursuz evlilikler, beğenilmeyen meslekler, gerçekleşmeyen idealler bu gruba örnek olarak verilmiştir. Fakirlik ve kazanılan paranın aileyi geçindirmeye yetmemesi, işini kaybetme, işsizlik endişesi başlıca stres kaynakları olarak görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Resim İşini kaybetme endişesi Diğer taraftan iş güvencesizliği ve işten atılma korkusu işletmenin ek olarak işçilerden bağlılık beklediği durumlarda, stres nedenidir. Hakkaniyetsiz davranıldığı duygusu strese yol açar. Buna sıklıkla düşük ücret de eşlik eder. Bugünkü statünün geçmiştekiyle uyumsuz olması (örneğin sürgün, statü indirimi vb.) psikolojik, psikiyatrik rahatsızlıklarla yakından ilişkilidir. Resim Stres maddeten fakirlik, bazıları için de zenginliktir. Takdir, iş baskısını azaltır. Kararlara katılım, iş tasarımında ve çalışma örgütlenmesinde önemli faktörlerdir ve işçinin işiyle ilgili kararlara ne ölçüde katılabildiğiyle örtüşür. Karar serbestisinin artırılmasının başarıyı desteklediği, ama karar serbestisi sonucu artırılan istemlerin de başlı başına stres nedeni olabileceği gösterilmiştir. Karar verme sürecinde katılımın artmasının memnuniyeti ve özgüveni, aksi durumun ise stresi ve fiziksel çöküşü ve iş doyumsuzluğunu artırdığı gözlemlenmiştir. Çalışanlar arasındaki ilişkiler bireysel ve sosyal sağlık açısından önemlidir. Bu ilişkilerde üç belirleyici düzey vardır: üstlerle, astlarla ve aynı statülerdekilerle ilişkiler. Kişiler arası desteğin azalması sıkıntı hissini, duygulanımsal tükenmeyi, iş gerilimini ve iş doyumsuzluğunu artırır. Desteğin artması psikososyal etkileri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 hafifletir, tersi ise güçlendirir. Üstlerin ya da iş arkadaşlarının desteği stres yapıcıların oluşturduğu gerilimi, algılanan stres yapıcıları, stres-gerilim ilişkisini azaltır. Üstlerin takdir duyguları ise, hissedilen iş baskısını azaltır. Ancak katılımcı yönetim için yapılan baskıların da yönetici stresini artırdığı bilinir. Resim Çalışana verilen önem ve gösterilen nezaket (S. Erdem) Başarımla ilgili geri bildirim olmaması bir belirsizliktir ve süre uzadığında stres nedenidir. İstenen davranışlar ya da işin geleceği ile ilgili belirsizlikleri de derinleştirir. İŞ YÜKÜ VE İŞ PSİKOLOJİSİ Süreç tasarımında yapılan yanlışlıklarla çalışanların maruz kaldığı ağır bir işte hızlı çalışma gereği özellikle süre uzadıkça stres oluşturur. Aşırı çalışma saatleri ve vardiyalı çalışma psikolojik baskı sebebidir. İş yükü ve ağır işte çalışma nicel ve nitel yük tanımlarına karşılık gelir. Nicel yük yapılacak toplam iş miktarını, nitel yük ise işin güçlüğünü tanımlar. Bu iki boyut birbirinden bağımsızdır. Aynı işte biri az diğeri çok olabilir. Tekrarlayıcı montaj çalışması bu tür bir iştir. Resim Aşırı iş yükü, stres sebebidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 İş yükü iş hızına göre değerlendirilmelidir. İş hızı işin tamamlanma hızı ve hızlılık gereğinin doğası ve denetlenebilirliğidir (öz denetimli ya da sistem veya makine denetimli). İş hızının sağlıkla ilişkisi bir sınıra kadar denetimle ilgilidir. Sistem veya makine denetimli hızlarda hızlanma fiziksel ve psikolojik sağlık için tehlikelidir. Başarımın elektronik olarak denetlendiği bilgisayar destekli sistemler de aynı etkiyi yapar. Zaman darlığı hem kişisel bir özellik hem de işin gereği olarak ortaya çıkabilir. Çalışma saatleri konusunda iki başlık öne çıkar: vardiyalı çalışma ve uzun çalışma süreleri olmak üzere iki başlık öne çıkar. Resim İş saatlerindeki uzunluk ya da vardiya saatlerindeki uyumsuzluk Vardiyalı çalışma, özellikle de gece çalışması sirkadyen ritmi ve uyku düzenini bozarak sağlığı etkiler. Gece çalışması uyku bozuklukları, sindirim sistemi bozuklukları ve genel yorgunluk hâliyle ilişkilendirilir. Pek çok sağlık sorunu ile uzun çalışma süresi arasında ilişki vardır. İş stresi üç yaklaşım temelinde tanımlanır: Psikolojik işlevselliklerdeki bozukluk sosyal etkileşimi bozar. Mühendislik yaklaşımı; stresi, kişinin çevresinin kişiye yüklenen yük ya da istem düzeyi veya zararlı veya tehdit edici unsur cinsinden tanımlanan uyarıcı özelliği olarak ele alır. İş stresi ise iş çevresinin bir özelliği olarak ve genellikle de çevrenin nesnel olarak ölçülebilen bir boyutu olarak ele alınır. Stres kişide olan değil, kişiye olandır. Bir semptomlar dizisi değil, nedenler dizisidir. Stres durumla ilgili nesnel özeliklere atıf yapar. Bu yaklaşıma göre, sıklıkla geri dönüşü olan, ama bazı durumlarda geri dönüşü olmayıp zarara yol açan bir gerginlik tepkisi oluşturur. Kabul edilebilir stres düzeyi bu yaklaşıma dayanır. Fizyolojik yaklaşım; stresi "biyolojik sistemdeki özgül olmayan değişiklikleri kapsayan özgül bir sendrom ile ortaya çıkan durum olarak tanımlar. Burada stres özgül olmayan, genel bir fizyolojik yanıt sendromu olarak ele alınır. Fizyolojik yanıtın tekrarlanması, yoğunlaşması veya uzaması vücuttaki yıpratıcı etkiyi artırır ve "uyum hastalıklarının" ortaya çıkmasına yol açar. Bazı araştırmacılar, iç ve dış çevrelerdeki değişikliklere uyum sağlama çabasındaki insanın psikofizyolojik etkinlikleri olarak değerlendirir. Bu etkinlik belirli bir maddi ve toplumsal çevrede, istemlerle kişisel somatik, psikolojik ve toplumsal kapasiteler arasındaki ilişkinin niceliği ve niteliği ile ilgilidir. Scheuch, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 stresi organik işlevlerde, psikolojik işlevlerde insanın sosyal çevresiyle etkileşimi sırasında ortaya çıkan homeostatik durum bozulmasına tepkisel bir etkinlik olarak algılar. Uyum sağlama üç yolla gerçekleşir: işlev tasarrufu, çabanın en aza indirilmesi ve iyilik hâli ilkesi. Stres bu ilkelerdeki aşınmanın tanımıdır. Başa çıkma stres sürecinin önemli ama en az anlaşılmış parçasıdır. Üç temel özelliği vardır: Bir süreçtir: Kişinin stresli bir çevrede ne düşündüğünü ve yaptığını kapsar. Gerçekleştiği koşullara ve çevreye bağımlıdır: Başa çıkma başlatıcısı olan karşılaşma ve değer biçme ile bu karşılaşmayı yönetmeyi sağlayacak kaynaklardan etkilenir. Çıktılardan yani başarılı veya başarısız olmasından bağımsızdır. Başa çıkmanın incelenmesi konusunda iki yaklaşım vardır. İlki başa çıkma stratejilerini sınıflandırmaya ve aralarındaki ilişkileri tanımlamaya çalışır. İkincisi ise, başa çıkmayı bir sorun çözme süreci olarak ele alır. Kişinin görev ve duygulanım odaklı başa çıkma stratejileri kullandığı ileri sürülmüştür. İlki doğrudan stres kaynağı (çevrenin uygunlaşması) ile başa çıkmaya yönelen bir eylem girişimidir. İkincisi ise, bu strese eşlik eden duygulanımsal deneyimi hafifletmeyi (çevreye uyum) amaçlar. Kişinin algıladığı başarı (değer biçme süreci) kişinin durum ile ilgili algılamasını değiştirecektir. Kişinin durumu ne kadar önemsediği, yanıtının şiddetini de belirleyecektir. Ayrıca beş başa çıkma grubu saptamıştır: Toplumsal destek arayışı Gevşeyerek veya dikkat dağıtarak erteleme eylemi Sorunla başa çıkmasını sağlayacak yeterliliğe ulaşmak Sorunu ussallaştırmak Spritüel mutabakat ile destek sağlamak Stres kuramları stresin yaşanmasında ve stresle başa çıkmakta bireysel farklılıklara yönelmiştir. Bireysel farklılıkları oluşturan değişkenlerin hem değer biçme sürecinin parçası olarak, hem de stres-sağlık ilişkisinin hafifletilmesinde etkili oldukları saptanmıştır. Her iki alanda da bireysel farklılıkların ayırt edilmesinde etkileme kuramları açıklayıcıdır. Psikolojik ve davranışsal etmenlerin stresli durumlara tepki verme ve stresle başa çıkmadaki rolüyle ilgili olarak bireysel anlamda korunmasız kişilere odaklanılmıştır. Bu tip kişiliklerin kalp dolaşım hastalıklarına yatkınlığı saptanmıştır. Bu kişilikler genellikle öğrenilmiş davranışlardır ve örgüt kültürlerince değerli bulunup, sürdürülür. Bazıları ise bir başa çıkma örüntüsü olarak görürler. Diğerleri de bu kişilik tipini bir kişilik türü olarak değerlendirir. Bu kişilik yapısının Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 en önemli özellikleriyle ilgili farklı iddialar olmakla birlikte iki temel özellik öne çıkar: denetim ve öfke. Bu tip bir kişilik yapısında olanlar kendi etkinlik alanlarındaki olaylar üzerindeki denetimlerini sürdürme isteğindedirler ve denetimde başarılı oluncaya kadar da denetim altına alma istekleri sürer. Genç işçilerde kaza yapma olasılığı daha yüksektir. Değer biçme ve başa çıkma mekanizmalarını etkileyen stres sürecinde ve stres - sağlık ilişkisinde bireysel farklılıklar önemlidir. Bu farklılıklar stres karşısında korunmasız olan grupların tanımlanmasında belirleyicidir. Genç, yaşlı, kadın özürlü ve göçmen işçiler korunmasız gruplardır. Araştırmalara göre, genç işçilerde kaza yapma olasılığının yüksek olması, dikkatsizlik, disiplinsizlik, tepkisizlik, kayıtsızlık, hatalı karar verme, kapasiteyi aşırı tahmin etme, gurur ve aile sorumluluklarındaki eksikliğe bağlanmaktadır. Korunmasızlığı tanımlayan ölçütler ve etmenler de tanımlanmıştır: sosyodemografik (örneğin, yaş ve eğitim durumu), sosyal statü (örneğin, tek başına yaşamak), vasıflılık ve yeti, sağlık durumu, tıbbi öykü, sürmekte olan iş dışı sorunlar. Stresin yaşanmasında ve sağlık etkilerinde kişiler ve gruplar arasında farklılık olduğu açığa çıkarılmıştır. Bu farklılıklar yasal, ahlaki ve bilimsel değerlendirmelere bağlı olarak farklı biçimlerde ele alınabilir. Örneğin stresli olduğu anlaşılan bazı işçiler veya işçi türleri işten dışlanabilir. Ama bu bilimsel olsa bile, fırsat eşitliğine aykırıdır ve ahlaki değildir. Ayrıca işçilerin yeterliliğini artıracak eğitim çalışmaları ya da işi ve iş örgütlenmesini değiştirme yolları vardır. PSİKOSOSYAL STRESİN ETKİLERİ İş yeri koşullarının strese ve insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere sebep olduğu bilinmektedir. Çalışma şartlarından kaynaklanan psikolojik rahatsızlıklardan Psikolojik Hastalıklar (psychological disorders) bazıları uyku bozukluğu, ruhsal motivasyonda düşüş ve çalışma isteğinde azalmadır. Stresin kişi üzerindeki etkileri strese sebep olan faktörler ve kişinin fiziksel ve psikolojik özellikleri ile de ilgilidir. Çalışma şartlarının büyük bölümünün stres, psikolojik ve fiziksel rahatsızlıklarla ilişkisi olduğu bilinmektedir. Bunlar iş çizelgesi, iş yüklemesi, işin kontrolü, işin içeriği, görevi ve sosyal ilişkileri de içermektedir. Stres, kişinin duygu, düşünce ve davranışlarıyla birlikte, fizyolojik işlevlerinde de bazı değişikliklere yol açabilir. Bu değişiklikler çoğunlukla bazı işlevsel bozukluklara ve rahatsızlık hissine yol açsa ve yaşam kalitesini bozsa bile çoğunlukla geri dönüşlüdür. Ancak bazı işçilerde ve bazı koşullar altında psikolojik ve sosyal sorunlara ve bedensel sağlığın bozulmasına yol açabilir. Stres ile sağlık arasında ilişkinin sonuçları genel olarak iki ana başlık altında özetlenebilir: psikolojik ve toplumsal etkiler ve fizyolojik ve fiziksel etkiler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Psikososyal rahatsızlıkların yol açtığı stresin kalp ve dolaşım, solunum, sindirim, kas iskelet ve bağışıklık sistemlerini de etkilediği; bu etkilerin hormonal sistemin etkilenmesine bağlı olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir. Stres fizyolojik işlevlerde de değişikliğe yol açmaktadır. Resim Psikoloji bozuk olduğunda, her şey farklı algılanır. İş stresi kalp dolaşım sistemi hastalıklarının oluşumunu da destekler. Bu etki, strese bağlı hormonal değişikliklerle (adrenalin, noradrenalin ve kortizol) veya stresle birlikte artış gösteren sigara ve içki içme, aşırı ve kötü beslenme gibi sağlıksız davranışlar sonucunda ortaya çıkmaktadır. İş stresi, dış etkiyle artırılmış olan işçinin kalp hızının ve kan basıncının, işini kendi kararıyla artıran kişiden daha fazla arttığını göstermiştir. Midede şişkinlik ve dolgunluk hissi, geğirme, bulantı gibi yakınmalara yol açan hazımsızlık ile iş stresi arasında ilişki olduğu tespit edilmiştir. İş stresi ile boyun, omuz, kol ve sırt kaslarında ve eklemlerinde ortaya çıkan yakınmalar arasında ilişki olduğu, yakınmaların iş yoğunluğu ile doğru, karar verme ve işin gereklerini denetleme olanakları ile ters orantılı olarak arttığı görülmüştür. Stres altındaki kişiler, kas iskelet gerginliğini artıran şekilde çalışma davranışlarını değiştirebilir. Biyomekanik stresörler ve kas iskelet sorunlarının gelişimi arasındaki ilişkiye iş yeri psikososyal faktörlerinden etkilenen algılama işlemleri tarafından arabuluculuk yapıldığı öne sürülmektedir. Örneğin; alışılagelmiş, monoton işlerdeki semptomlar dikkat isteyen işlerdekinden daha fazla olabilir. Psikososyal etmenler ve kas iskelet hastalıkları arasındaki nedensel ilişkiyi kavramamız; boylamsal çalışma tasarımlarının artan kullanımı, psikososyal ve fiziksel maruziyetleri tayin için geliştirilen yöntemler ve kas iskeletle ilgili sonuçların geliştirilmiş ölçümünden yararlanacaktır. Bazı araştırmalara göre, iş stresi bağışıklık sistemini zayıflatır ve kişinin bulaşıcı hastalıklara karşı direncini azaltır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Psikolojik sorunların yol açtığı davranışsal problemler hususunda, iş stresiyle sigara ve çay, kahve tüketiminin artması, madde bağımlılığı, uyku bozuklukları gibi davranışsal bozukluklar arasında ilişki olduğu bilinmektedir. Sigara, alkol tüketimi ve madde bağımlılığı stresli işlerde, stresle başa çıkma yöntemi olarak algılanmakta ve maalesef yaygınlaşmaktadır. Ancak bu maddelerin stres azaltıcı, aldatıcı etkisi muvakkat, kısa süreli olmakta ve bu etki hızla ortadan kalkmaktadır. Benzer olarak, kafein yoğun çalışma etkinliğinde dayanıklılığı kısa süreli olarak artırmakla birlikte, bu dönemi aşırı yorulmaya bağlı tükenme izler. Bu davranış değişiklikleri stresin yanı sıra, kişinin stresle ilgili deneyimine ve sosyal desteğine, mesleki niteliğine ve eğitim düzeyine, sosyalleşme özelliklerine göre değişir. Uykusuzluk psikolojik bozuklukların en yaygınıdır. Diğer taraftan, psikolojik bozukluklarda yaşanan uyku bozukluklarının en yaygın olanı uykusuzluktur. Stres, en önemli geçici uykusuzluk nedenlerinden biridir. Basit tekdüze işlerde yoğun çalışma, uyanık kalma gereği veya işten atılma kaygısının süreklilik kazanması uykusuzluğa yol açan önemli iş stresleridir. Araştırmalar, işten kalma ile iş stresi arasında ilişki bulunmadığını göstermekle birlikte, bu ilişki mesleğe göre değişir ve basit, tekdüze işler yapan vasıfsız işgücünde güçlenir. Ayrıca, işten kalmaya yol açan stresin iş stresi değil, iş dışı stres olduğunu gösteren bulgular vardır. İşin sürdürülebilmesi için isteğin bastırılması ve sıkıntıya direnilmesi sıklıkla depresyona yol açar. Hayatın değersizleşmesi, toplumsal ilişkilerden ve çoğu etkinlikten zevk almama akut depresyon öncesi durumu tanımlayan, tıbbi muayeneyi, ilaç kullanımını gerektiren ve işten kalmaya yol açan genel bulgulardır. Psikolojik riskler, depresyona yol açabilmektedir. Resim Hayattan umudun tükenmesi yani hayatın değersizleşmesi Depresyon hem oluşumunda çalışma koşullarının önemli etkisi olması, hem de üretim alanında yol açtığı sonuçlar açısından iş ile ilişkili en önemli psikolojik rahatsızlıkların sorunudur. On işçiden ikisi tüm yaşamları boyunca bir depresif dönem ile karşı karşıya kalacak ve her on işçiden birisi ise işten ayrı kalmasına neden olacak düzeyde ciddi klinik bir depresif epizod yaşayacaktır. Bu hastalık diğerlerinden farklı olarak, çok sayıda işçiyi etkilemekte ve bu hastalık nedeniyle ortaya çıkan parasal kayıplar da büyük ölçüde işverene yansımaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 İşe bağlı psikososyal risk etmenlerinin pek çoğu depresyona yol açabilir. Sosyal dengelerde görülen uçurumun depresyona yol açan bir başka sonucu da, işçilerin çalışma ve yaşama koşullarını bozan sonuçlar oluşturan bu değişikliklerden kaçınamayacaklarını düşünerek, bunlar karşısında tepkisizleşmeleri de ayrı bir psikolojik problemdir. Ayrıca, işini kaybetme ya da kaybetme tehdidi depresyona yol açabilir. İş tanımlarının değişmesi, birbirleriyle karışıp birleşmesi ve sürekli yeni teknoloji girişi becerilerinin güncelliğini yitirmesine ve işçilerde yetersizlik duygusuna neden olur. Psikodinamik kurama göre, bireyin benliği ile ideal benliği arasında gittikçe artan bir farklılık depresyona zemin hazırlar. Tükenme, aşırı yüklenme sonucu oluşmaktadır. Eğer psikolojik rahatsızlıkları bastırıldığında, işçiler artık robotlaşmış davranışlarla dışa yansıyan ağır bir psikolojik durumla karşı karşıyadırlar. Taylorcu sistemde, özellikle parça başı ve verimlilik esasına göre çalışan işçilerde gözlenen tabloya benzeyen bir psikopatolojik durumun varlığı kanıtlanmıştır. Bu psikanalistler bu durumun sıklıkla ağır bir somatik hastalığa ya da kronik duygulanım bozukluğunun akut atağına yakalanmış ya da yakalanacak olan hastalarda görüldüğünü de göstermişlerdir. Esansiyel depresyon biyolojik düzen bozukluklarıyla başlayan ve kimi zaman ölümle de sonuçlanabilen hastalıklarla ve komplikasyonlarla ilerleyen bir süreç olarak tanımlanan ilerleyici düzen bozukluklarının da başlama noktasıdır. Psikolojik rahatsızlıklarını bastıran işçilerde acı önce duygusal dengeyi etkilerken, etkileme süreci bedensel bir hastalık ortaya çıkışıyla noktalanır. Burada da, kişiyle işi arasındaki ilişkinin psikososyal sonuçlarının epidemiyolojik değerlendirilmesinde süreçsel sorunlar vurgulanmalıdır. Psikolojik rahatsızlıklar, iş süreçlerinin düzenlenmesinde ve ergonomik iş tasarımında, mesleki eğitimin yanı sıra zekâ, duyarlılık ve kişilik sorunlarını ön plana çıkarmıştır. İş kazalarına işçinin psikolojk rahatsızlıklarının temelinde, hataya yatkınlık, bilgisizlik ve dikkatsizlik, pervasızlık ve yalancı hastalık (malingering) olarak dört temel faktöre dikkat çekmiştir. Çalışma yaşamındaki hızlı değişim çalışanların istekleri dışında ve onların var olan bedensel ve psikososyal özellikleri gözetilmeden gerçekleşmekte ve işçiden kişisel gereksinimlerini, beklentilerini, özlemlerini yok sayarak bu değişime ayak uydurması ve gereklerini yerine getirmesi beklenir. İşin gerekleri genellikle işçi buna hazırlanmadığı ya da insanın var olan kapasitesini aştığı için, doğasına uygun hâle getirmesi mümkün olmayan bu gerekleri karşılamak amacı ile kapasitesini zorlamaya başlar, bu koşullarla bir süre dayanabilen işçi, bir süre sonra tükenir. Tükenme süresi ve tükenme ile birlikte ortaya çıkan sonuçlar işçinin benzeri durumlarla karşılaşıp karşılaşmamasına bağlı olarak değişir. Tükenme, işçinin enerjisinin tükendiği, giderek duygu, düşünce ve davranışlarında değişimin ortaya çıktığı bir aşırı yüklenme durumudur. Süreç yavaş ve aşamalı olarak ilerler. Çalışma güdüsü azalır; işçi, artık yeter demeye başlar. Önce, aşırı yorgunluk, sindirim sistemi yakınmaları, adale ve eklem ağrıları, baş Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 ağrısı, çeşitli deri yakınmaları, açıklanamayan kalp-dolaşım sistemi yakınmaları gibi, bedene aktarılan yakınmalar ortaya çıkar. Stresin işçiler üzerindeki olumsuz etkileri bedensel rahatsızlıklar olarak sırt, kas, baş ağrıları, kramplar, hazımsızlık vb. olurken; ruhsal rahatsızlıklar olarak da yorgunluk, gerginlik, depresif düşünce biçimi, sıkıntı, dikkati toparlayamama; davranışsal rahatsızlık olarak da ani öfke nöbetleri, duygusal davranışlar, sigara vb. bağımlılığı şeklinde görülmektedir. Bütün bunların doğal sonucu olarak iş kazaları kaçınılmaz olmaktadır. Buna uyku bozuklukları da eklenir. Tükenme bu noktada dışa vurmaya başlar: çabuk sinirlenme, engellenme eşiğinde azalma, cinsel işlev bozuklukları gelişir. Bunları özgüvensizlik, benlik değerinde azalma, sürekli kusur arama, depresyon, konsantrasyon bozukluğu gibi mental ve davranışsal değişiklikler izler. Bir süre sonra, kötümserliğe ve işe yaramadığı duygusuna kapılan işçi toplumdan geri çekilmeye başlar. Bu kişiler için iş artık sürekli bir anksiyete nedenidir, süreç depresyonla sonlanır. Kişilik özellikleri, aile içi sorunlar gibi iş dışı özellikler süreci destekler. Karoshi, yani aşırı çalışmaya bağlı ölüm vakalarında ölüm nedeni beyin veya kalp damarlarından birinde kanamaya yol açan dolaşım sistemi sorunlarıdır. Ölüm vakalarının incelenmesinde bu kişilerin yaptıkları işin gereklerinin çok ağır, sosyal desteğin zayıf, işin gereklerini denetleme olanağının ise değişken olduğu görülmüştür. Ölenler, işini seven, işine çok bağlı, dinlenme sürelerini bile kullanmayan kişilerdir. Bu kişilerin sağlık muayenesi bile yaptırmadıkları anlaşılmıştır. Ayrımcılık, psikolojik bozukluklara sebebiyet vermektedir. İşçi destek programları iş stresi yenmek için yapılmaktadır. Karoshi, genellikle kişinin düşünmesini, duygulanımsal yanıt verme yeteneğini, anımsamasını, iletişim kurmasını, gerçeği ayırt etmesini ve uyum sağlama yeteneğini sınırlayarak, gündelik yaşam etkinliklerini sürdürmesini ve çalışmasını engelleyen bir akıl hastalığıdır. Görev belirsizliği, rol çatışması, ayrımcılık, üstlerle çatışma, iş yükü, iş düzenlemesi gibi işe bağlı psikososyal risk etmenleriyle strese bağlı hastalıklar, işe geç kalma, işe devamsızlık, kötü performans, çökkünlük, kaygı ve diğer psikolojik distres arasında bir ilişkili olduğu saptanmıştır. Çalışma çevresinden kaynaklanan çok şiddetli ya da gittikçe biriken stresin oluşturduğu psikolojik durum işe bağlı psikolojik sorunlara neden olabilir. İşçilerin tepkilerini, stres etmenini algılama biçimi, yaşı, cinsiyeti, statüsü, yaşam beklentileri ve deneyimi, sosyal desteğinin olup olmaması ve stresle başa çıkma yeteneği de etkiler. Ayrıca, işçinin iş yerindeki değişiklikleri ve sonuçlarını denetleyememesi ve öngörememesi psikolojik distresin daha da artmasına neden olur. İş yaşamında psikososyal riskler ile şiddetli psikopatoloji arasındaki ilişkileri inceleyen araştırmacılar gürültü, tehlikeli koşullar, ısı, nem, duman ve soğuk gibi zararlı çalışma koşullarıyla psikoz arasında da bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir. Psikolojik bir rahatsızlık (atak) geçiren bir işçinin tedavisi sonrası işe geri dönüşü önemli bir süreçtir. Bazen kurumlar bu kararı işçiyi tedavi eden ruh sağlığı uzmanlarına bırakırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 PSİKOLOJİK ÇALIŞMA YERİ DÜZENLEME Kişiler işlerinden psikolojik yarar sağladıkları ölçüde kendilerini bu iş öncesine göre daha iyi hissederler. Hatta bu kişilerin çalışarak sağlıklı kaldıkları bile ileri sürülebilir. İş, işi yapanların duygusal iyilik durumunda önemli bir etki yapabilir. Çalışanların işteki iyilik durumunun niteliği; davranışlarını, karar vermelerini ve meslektaşları ile etkileşimlerini ve aynı zamanda aile ve sosyal yaşamını da etkiler. Bu etkilenmede, iyilik durumu üç alanda gerçekleşir: memnuniyetsizlikten memnuniyete, kaygıdan rahatlığa ve depresyondan coşkuya. Ayrıca, kişinin işini gerçekten geçmişi, sıkıntı ve istemleriyle toplum ve gerçekleri arasındaki tartışmasında özel bir fırsat olarak kullandığı durumlar da vardır. Bu durumla serbest mesleklerde, mühendislerde, bazı teknisyenlerde (özellikle bakım-onarım işlerinde çalışanlarında) ve tekniğin gelişmesiyle birlikte ortaya çıkan yeni mesleklerde örneklerini gördüğümüz mesleki çalışmalarda karşılaşılır. Bu durumlarda kişi çalışmasını yaşamın diğer alanlarında yaşadığı stresin etkilerini dengelemek üzere, kendini yüceltme aracı olarak kullanır. Ergonomide, işe bağlı stres ve rahatsızlıkları önleme programlarının birincil, ikincil ve üçüncül modellerinden yararlanmak en uygun yaklaşım biçimidir. Stres yönetiminin önemli bir unsuru eğitimdir. Birincil önleme modeline göre, işyerinde depresyona yol açan nedenleri ve psikososyal risk faktörlerini ortadan kaldırmak için köklü kurumsal değişimler yapmak gerekir. İkincil önlemede ise, stres yönetimi eğitimi ve yaşam stili değişikliklerini içerir. Üçüncül önlemede daha derin bazı (psikoterapöik ve psikofarmakolojik) uygulamaları kapsamaktadır. Psikolojik stres, çalışanların sağlığını ve verimliliğini azalttığı için sorunun çözümü önem kazanmıştır. Olası iki etkinlik alanı vardır. İlki bireyi stresten uzak tutmak ya da bireyin stresle başa çıkmasını sağlamaktır. İkincisi ise, olası stres kaynaklarını azaltmak için örgütsel değişiklik yapmaktır. Ergonomide bireylerin stresle başa çıkmasına yardımcı olmak için başlatılacak ilk girişimler genellikle işçi-destek programlarının da parçasını oluşturmaktadır. Bu programlarda işçilere stresin nedenleri, etkileri ve stresten uzak durma yolları ile duramadıkları durumlarda stresle nasıl başa çıkacakları öğretilir. Önerilen temel yöntemler aşağıda sunulmuştur: Gevşeme: Stresin yol açtığı gerginlik gevşeme teknikleriyle önemli ölçüde giderilebilir. Bu teknikler, nefes alma egzersizlerini, meditasyonu ve zihinsel gevşemeyi kapsar. Egzersiz: Stresi azaltmakta en etkili yol olarak görülen egzersizin, mücadelenin ya da kaçmanın yerini doldurduğu düşünülür. Aerobik solunumu ve oksijen kullanımını artırır ve strese karşı etkilidir. Egzersizden en yüksek verimi almak için kalp ve solunum hızı haftada en az üç kez, dakika süreyle artırılmalıdır. Yüzme, yavaş koşu, aerobik veya hızlı yürüme ile bu amaca ulaşılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Perhiz: Stres, metabolizma hızını artırır ve yemek yeme alışkanlıklarını değiştirir. Bazı kimseler yemeyi bir tür kaçış olarak seçerken, diğerleri yaşamını sürdürmek için yemeyi ya da bir şey yememeyi seçebilir. Amaç, enerji rezervini ve vücut ağırlığını korumaktır. Esnek çalışma, çalışma süresi ve görev paylaşımını içerir. Davranış Değişiklikleri: Bireyin stresle içgüdüsel davranışlarla (kızarak, sigara içerek, yemek yiyerek veya içki içerek) başa çıkması kısa vadede rahatlama sağlasa bile; uzun vadede sorunu artırır. Stres kaynağını algılama biçimini değiştirmeye yönelik danışmanlık hizmeti, işçinin kaynakla mücadelesine yardım eder. Eğitim, stres yönetiminin önemli bir parçasıdır. Bir diğer yol da, zaman yönetimidir. Pek çok kişi öncelikli görevlerine yeterli zaman ayıramadığı için, iş gününü işleri yarıda bırakmanın düş kırıklığı ile tamamlar. En önemli iyileştirme denetimle ilgili olandır. Bulunduğu ortamı denetleyebiliyor olması kişinin stresini azaltır. Renklerin etkisi, psikolojik düzenlemelerde kullanılmalıdır. Özerkliği sağlamak için en sık kullanılan yöntem, şirketin hiyerarşik yapısını kırmak ve çalışma ekiplerine sorumluluk vermektir. Esnek çalışma programları, son yıllarda çok sayıda şirkette uygulanmaktadır. Bunlar esnek süre kullanımını, çalışma süresinin ya da görevlerin paylaşımını içerir. Bu yöntemler sermaye unsurunu daha uzun süre kullanma olanağı sağladığı için, işverenler için de çekicidir. Ancak, işçilere de daha yüksek iş doyumu sağlayabilir. Tablo Psikolojik rahatsızlıkları yönetim stratejileri Yaklaşım Düzeyi Çalışma Çevresi Kişisel Özellikler Birincil İkincil Üçüncül İş sürecini ve rolleri yeniden tasarlamak, İletişimi yeniden yapılandırmak Psikolojik risk gruplarına yönelik danışmanlık hizmetleri geliştirmek Çalışanın adaptasyonunun sağlanması Grup eğitimi vermek Stres ile başa çıkma eğitimi Kişisel danışmanlık hizmetleri veya psikoterapi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 PSİKOLOJİK İŞ DÜZENİ ÖNLEMLERİ Psikolojik açıdan çalışma yeri düzenlemenin hedefi, çalışana kendisini tekdüze bir çalışmadan uyaracak, motivasyonunu arttıracak rahat bir çevre meydana getirmektir. İş psikolojisine göre düzenleme yapmada, müzik yayınları, bitki ve çiçek yerleştirme ve renklerin düzenlemesi önemli rol oynar. Endüstriyel iş psikolojisinde yapılan işe uygun bir müzik yayınının performans düzeyinin arttırılması bakımından etkili olduğu bilinmektedir. Özellikle üretimde, sabah saatlerinde çalınan müziğin üretimi yaklaşık % 4, öğleden sonraki müziğin de yaklaşık % 2,5 artırdığı gözlemlenmiştir. Bu konudaki önemli nokta, müzik türünün üflemeli çalgılar olduğu ve rahatsızlık vermeyecek bir seviyede çalınmış olmasıdır. İnsan bütün renkleri aynı şeklide seçemez. Nesnelerin veya durumların gözden kaçırabildiği yahut sadece bilinçsiz olarak algılanabildiği veya ancak büyük çabalar göstererek tanınabildiği durumlarda psikolojik renk düzenlemesine gidilmesi gerekir. Ayrıca, renklerin cinsiyetlere göre algılanma şekli de farklılık arz etmektedir. Çalışma yerlerinde renk düzenlemesi yapılmadan önce (düşük sıcaklıkta, sesin az olduğu, hafif kassal veya tekdüze çalışmanın yapıldığı veya kuzeye bakan büyük hacimlerde sıcak ve uyarıcı renkleri kullanılması gibi) konum analizlerinin yapılması gereği vardır. Tablo Renklerin etkileri Renk Uzaklık Etkisi Sıcaklık Etkisi Psikolojik Etkisi Mavi Uzak Soğuk Yatıştırıcı Yeşil Uzak Soğuktan nötre Çok yatıştırıcı Kırmızı Yakın Sıcak Uyarıcı Turuncu Çok yakın Çok Sıcak Uyarıcı Kahverengi Çok yakın Nötr Uyarıcı Menekşe Çok yakın Soğuk Saldırgan Tesislerdeki aydınlatma, parlaklık ve yansıtma sınırlarının da ergonomik normlara göre tasarlanması gerekir (bk. 8. Ünite, Fiziksel İş yeri Düzenleme: Aydınlatma). Fazla renkli ve aşırı aydınlatılmış mekânların psikolojik problemlere sebebiyet verebileceği unutulmamalıdır. Endüstriyel tesislerde güvenlik için renk kodları zorunludur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Ödev Psikolojik İşyeri Düzenleme Tablo Güvenlik renkleri ve anlamları Renkler Güvenlik Anlamı Kullanım Örnekleri Kırmızı Doğrudan tehlike, yasak İmdat şalterleri, imdat frenleri Sarı Muhtemel tehlike, dikkat Bantlar, araç yolları, merdivenler Yeşil Tehlike yok, ilk yardım İmdat kapıları, ilk yardım araçları Mavi Güvenli Güvenlik uyarıları işaretleri Ergonomik normlar ülkemizin mevzuatında da yerini bulmuştur. Çalışanlar arasında ayrımcılığın yapılmaması, riskli grupların (özellikle çocuk, bayan, yaşlı ve engellilerin) hukuku hususlarında, onların psikolojisine ihtimam gösterilmesi gerekliliği hakkından önlemler alınmıştır. Psikoloji, ergonomik normlar ve mevzuatın içinde saklıdır. Örneğin, çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmasının usulleri anlatılırken, iş yeri hekimi raporu ile fiziki ve psikolojik yeterliliklerinin üzerinde olan işlerde, eğitim, deney eksikliği, güvenlik konusunda dikkat eksikliği getirme ihtimali olan işlerde ve gece dönemine rastlayan sürelerde yapılan işlerde, 18 yaşını doldurmayan işçilerin çalıştırılamayacağı hükmü getirilmiştir. Diğer taraftan başka bir düzenlemeye göre, çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınması öngörülmüştür. Yine diğer bir örnek olarak, 4857 sayılı İş Kanunu nda görülmektedir. İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayrım yapılamaz. İşveren, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmi süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamayacağı, işçinin sözleşmesinin feshinde hakkındaki iddialara karşı savunmasını almadan bir işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesi, o işçinin davranışı veya verimi ile ilgili nedenlerle feshedilemez hükmü getirilmiştir. İş ve çalışma şartları içerisinde yaşanan psikososyal problemleri araştırınız. Bulduğunuz psikolojik sorunları analiz ederek çözüm önlemleri geliştiriniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Özet Psikolojik İşyeri Düzenleme Çalışanların içinde bulunduğu çalışma şartlarını, yorgunluk, vardiya sistemleri, iş güvenliği vb. inceleyen ergonomi, tüm bunları insanın davranış ve reaksiyonlarını tetikleyen psikolojik algılarını da takip edegelmektedir. Psikososyal sorunlar "iş tasarımının, iş tasarımı ve yönetiminin ve gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyeli taşıyan boyutlar" şekliyle tanımlanmaktadır. Stres ile sağlık arasındaki ilgili tartışmaları çoğunlukla psikososyal tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu göz ardı edilir. Oysa fiziksel tehlikelerin de hem beyin üzerindeki etkileri, oluşturdukları rahatsızlık ve tehlikeye maruz kalma nedeniyle oluşturduğu kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri vardır. Bu korku hem başarımı hem de sağlığı etkiler. Bu etki işçinin tehlikeden haberdar olmasına ve tehlike hakkındaki bilgilerine bağlıdır. İşgörenlerin biyolojik, fizyolojik ve psikolojik yapılarının bilinmesinin işe uyum sağlamada son derece önemli olduğu görüşü artık oldukça taraftar toplamıştır. Çalışanların iş verimini koruma veya istenilen seviyeye getirebilme, yeni yöntem ve tedbirlerin bulunmasını zorunlu kılmıştır. İşçiden değerleriyle çatışan bir rolü ya da birbiriyle uyuşmayan rolleri üstlenmesi istendiğinde rol çatışması denilen psikolojik bir sorun ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır, iş gerilimi ve kalp hızı artar. Kalp hastalıklarının ve ülserlerin rol çatışması olan kişilerde arttığı görülmüştür. Çalışanlar arasındaki ilişkiler bireysel ve sosyal sağlık açısından önemlidir. Bu ilişkilerde üç belirleyici düzey vardır: üstlerle, astlarla ve aynı statülerdekilerle ilişkiler. Kişiler arası desteğin azalması sıkıntı hissini, duygulanımsal tükenmeyi, iş gerilimini ve iş doyumsuzluğunu artırır. Desteğin artması psikososyal etkileri hafifletir, tersi ise güçlendirir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Örgütsel işleyiş ve kültürün kaç farklı boyutu bulunmaktadır? a) Üç b) Beş c) İki d) Sekiz e) On 2. Aşağıdakilerden hangisi, sirkadyen ritm ve uyku düzenini bozan unsurlardan biridir? a) Gündüz çalışması b) Gece dinlenme saatleri c) Vardiyalı çalışma d) Öğle arası vakti e) İkindi molası 3. Fizyolojik yanıtın tekrarlanması, yoğunlaşması veya uzaması vücuttaki yıpratıcı etkiyi artırarak aşağıdakilerden hangisinin ortaya çıkmasına yol açar? a) Psikolojik tedavi şartları b) Uyum hastalıkları c) Fizyolojik rahatsızlıklar d) Yıpranma e) Fizyolojik yılma 4. Midede şişkinlik ve dolgunluk hissi, geğirme ve bunaltı psikolojik olarak hangi unsur ile ilişkilidir? a) Gastrit b) Guatır c) Hazımsızlık d) Uykusuzluk e) İş stresi 5. İşin sürdürülebilmesi için isteğin bastırılması ve sıkıntıya direnilmesi sıklıkla hangi rahatsızlığa yol açar? a) Serzeniş b) Kavgacılık c) Bahanecilik d) Depresyon e) İlgisizlik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 6. Aşırı çalışmaya bağlı ölüm vakalarına yol açan rahatsızlık aşağıdakilerden hangisiyle adlandırılır? a) Karoshi b) Modashi c) Kamashi d) Togashi e) Dapashi 7. Egzersizden en yüksek verimi almak için kalp ve solunum hızı haftada en az kaç kez artırılmalıdır? a) İki b) Beş c) On d) Yedi e) Üç 8. Sabah saatlerinde çalınan müziğin üretimi yaklaşık yüzde kaç oranda artırdığı gözlemlenmiştir? a) 8 b) 10 c) 4 d) 2 e) Aşağıdakilerden hangisinin kontrast rengi beyaz ile birlikte bir tehlike, bir uyarı veya bir yasağı temsil eder? a) Sarı b) Yeşil c) Turuncu d) Kırmızı e) Mor 10. İmdat kapıları ile ilk yardım araçları hangi renktir? a) Sarı b) Yeşil c) Mavi d) Kırmızı e) Mor Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.B, 4.E, 5.D, 6.A, 7.E, 8.C, 9.D, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I.,, The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s , Haziran, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer Elbet K. E., Ergonomics How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work- System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24