Bedensel ve Günlük Yaşam Ak1vitelerinin Derecelendirilmesi, Kazanılması ve Sürdürülmesi

Transkript

1 Bedensel ve Günlük Yaşam Ak1vitelerinin Derecelendirilmesi, Kazanılması ve Sürdürülmesi Prof. Dr. Sakine BOYRAZ Adnan Menderes Üniversitesi /AYDIN

2 Günlük Yaşam Ak,viteleri Çocukluktan i,baren öğrendiğimiz ve gündelik yaşamda ru,n olarak yap>ğımız kendine bakım la ilişkili ak,viteler New Zealand Clinical Guidelines for Stroke Management 2010 hop://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/ar,cle/37/

3 Günlük Yaşam Ak,viteleri 1935 de Sheldon tarayndan ilk kez rapor edilmiş, 1949 da Edith Buchwald "ac,vi,es of daily living" terimini kullanmış ve çeklist ile değerlendirmeyi önermiş, 1969 da Lawton ve Brody Instrumental Ac,vi,es of Daily Living (IADL) ilk kez tanımlamışlar, Janet Fricke, Ac1vi1es of Daily Living. hcp://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/ar1cle/37/

4 GYA iki gruba ayrılır Temel GYA Enstrümental GYA

5 Temel GYA yatak içi hareket Yemek yeme Yatak kenarına oturma Fonksiyonel mobilite tekerli sandalyeye transfer Banyo yapma Kişisel bakım Bireysel bakım ayağa kalkma tuvalet giyinme James AB Ac.vi.es of daily living and instrumental ac.vi.es of daily living. In: Crepeau EB, Cohn ES, Schell BB, editors. Willard and Spackman's Occupa.onal Therapy. Philadelphia: LippincoJ, Williams and Wilkins. p hjp://cirrie.buffalo.edu/encyclopedia/en/ar.cle/37/

6 Temel Günlük Yaşam Ak,viteleri Banyo yapma: yıkanma, diş Yrçalama, saç tarama Giyinme: uygun giysiler seçerek giyinme ve soyunma, düğmeleme veya fermuarı çekebilme Yemek yeme: kendini besleyebilme Transfer: yürüyebilme, eğer yürüyemiyorsa tekerlekli sandalyeye geçebilme/yatağa geçebilme KonDnans: barsak ve mesaneyi kontrol edebilme veya inkon,nansı bağımsızca yönetebilme Tuvalet : tuvale, kullanabilme

7 Enstrümental GYA alışveriş İlaçların kullanımı yemek yapma Telefon kullanma Ev içi ve toplumda herhangi bir araç kullanılarak yapılan ak1viteler. Katz, (1983) ev temizleme Para yöne,mi çamaşır araba kullanma

8 Enstrumental GYA Telefon kullanma: Telefonu kullanabilme İlaç yönedmi: Önerilen ilaçları doğru dozda, doğru zamanda alabilme Yemek hazırlama: Uygun yemek seçimleri yapabilme ve güvenli şekilde hazırlayabilme Ev idaresi: Ev temizliği ve çamaşır yıkamayı yapabilme/organize edebilme Paranın yönedmi: Bütçe oluşturabilme, kirayı yada faturaları zamanında ödeyebilme Alış-veriş: Sebze meyve ve diğer ih,yaçları alabilme ve markeoen eve taşıyabilme Araç kullanma: araba sürme veya toplu taşımayı kullanabilme

9 Günlük Yaşam Ak,viteleri Modeli (GYA) N. Roper, W. Logan, A. T. Tierney'in, Günlük Yaşam Ak1viteleri Modeli (GYA) son yıllarda büyük ölçüde kabul gören bu modelin, hemşireler tarayndan benimsenme nedeni, hemşirelik süreci için uygun bir baz oluşturmasıdır. Roper ve arkadaşları GYA kapsamında 12 yaşamsal akdvite saptamışlardır. Bunlar: Güvenli bir çevrenin sağlanması ve sürdürülmesi İle,şim Solunum Yeme ve içme Boşal>m Kişisel temizlik ve giyim Beden ısısının kontrolü Hareket Çalışma ve eğlenme Cinsel yaşam Uyku Ölüm

10 Basınç yarası, kons1pasyon, kontraktür, staz pnömoni, ağrılı omuz, derin ven trombüsleri Konuşma bozukluğu %19 Bilişsel bozulma %46 Sağ/sol hipoestezi %15 65 yaş İnmeden 6 ay sonra gözlenen DEFİSİT oranları Hemianopsi %20 Yutma bozukluğu Sağ/sol hemiparezi %50 İhmal Sağ/sol fasial güçsüzlük Edwardson, M.A., Dromerick, A. W. Ischemic stroke prognosis in adults. This topic last updated: Jun 10, hop://

11 Sosyal yetersizlik %30 Üriner inkon1nans %22 İnmeden 6 ay sonra ölçülen DİSABİLİTE oranları Kuruma yacrma %26 Depresyon semptomları %35 Yardımsız yürüyememe %31 Edwardson, M.A., Dromerick, A. W. Ischemic stroke prognosis in adults. This topic last updated: Jun 10, hop://

12 Taburcu edildikten 3 ay sonra hastaların %74 ü GYA de yardıma ih,yaç hissediyor. Bakımlarını aile üyeleri veya arkadaşları sağlıyor

13 İnme geçiren hastaların 20 yıllık takibi sonucunda: %31 hastanın öz- bakım için, % 20 hastanın ayağa kalkmak için yardıma ih,yaç duyduğu, %16 sının kurum bakımına gereksinim duyduğu ve % 71 inin işi ile ilgili yetersizlikler yaşadığı belirlenmiş,r. (Karadakovan ve Aslan, 2010).

14 Günlük Yaşam Ak1vitelerinin Derecelendirilmesinde kullanılabilecek ölçüm araçları: Barthel Günlük Yaşam Ak,viteleri İndeksi Enstrümental Günlük Yaşam Ak,viteleri Skalası Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçeği KATZ Günlük Yasam Ak,viteleri Ölçeği Vs

15 GYA Bağımlı Yardım Sınırlı yardım Bağımsız Beslenme 0 Tamamen bağımlıdır. 5 Bir miktar yardıma iht.duyar (et kesme vb işlerde) 10 Tam bağımsız. Yemek yemek için gerekli aletleri kullanır Yatak/ koltuk transferi Kendine bakım Klozete oturup kalkma Banyo yapma Düz yüzeyde yürüme/ tekerlekli iskemle kull. Merdiven inip çıkma Giyinip soyunma Barsak kontrolü Mesane kontrolü Tek başına yataktan oturma pozisyonuna geçebilir ama geçiş için max yardım gereklidir. Tamamen bağımlıdır. 0 Tamamen bağımlıdır. Geçişte min yardım alır veya yapacağı işlerin sırası ha>rla>lır. Tam bağımsız. Tekerlekli sandalye kullanıyorsa frenleri ve ayak dayanaklarını kendisi kullanır 5 Elini yüzünü yıkayabilir, dişlerini Yrçalayabilir, >raş olabilir, makyaj yapabilir Tamamen bağımlıdır. Elbiselerini giyip çıkarmak, tuvalet kağıdını kullanmak için bir miktar yardım ister. Duvardan veya bardan destek alabilir ve tuvalet kağıdını yardımsız kullanabilir Tamamen Hasta yardımsız olarak küveoe yıkanabilir, duş bağımlıdır. alabilir veya keselenebilir Tamamen bağımlıdır. Tamamen bağımlıdır. Yürüyemez ama tekerlekli sandalyeyi en az m kullanabilir. Köşeleri dönebilir, yatağa tuvalete yanaşabilir. Hasta yandakileri yapmak için yardıma veya göze,me ih,yaç duyar. Fakat m yardımla yürüyebilir. Hasta yardımsız metre yürüyebilir. Breys, baston, koltuk değneği, yürüteç kullanabilir. Breys kullanıyorsa kilitleyip açabilir, oturup kalkabilir, mekanik destekleri yardımsız kullanabilir Hasta yukarıdaki işleri yapabilmek için yardıma veya göze,me ih,yaç duyar. Tamamen bağımlıdır. Barthel Günlük Yaşam Ak1viteleri İndeksi Yardımsız ve göze,lmeksizin merdivenlerden inip çıkabilir. Gerekirse trabzanlara tutunabilir. Baston veya koltuk değneği kullanabilir. Merdiven inip çıkarken baston/koltuk değneğini taşıyabilmelidir Bu işler için yardıma iht duyar. İşin en az yarısını kendi yapabilmeli ve uygun sürede tamamlamalıdr Hasta giyinip soyunabilir. Ayakkabı bağlarını çözebilir, bağlayabilir; kemerini bağlayabilir Inkon,nan Bazen (<1/ha{a) al>na kaçırabilir veya suppozituar Inkon,nans yok, suppozituar kullanabilir veya koymak /lavman yapmak için yardıma iht duyar. gerekirse lavman yapabilir Inkon,nan Bazen (<1/ gün) tuvalete ye,şemez/sürgüyü bekleyemez al>na kaçırır ya da yardımcı araç kullanmak için yardıma ih,yaç duyar. Gece ve gündüz mesanesini kontrol edebilir. Gereğinde kateter bakımını bağımsız yapabilir

16 Barthel Günlük Yaşam Ak,viteleri İndeksi Beslenme Banyo Yapma Sabah Temizliği Giyinme Dışkı Kontrolü İdrar Kontrolü Tuvalete Gitme Yatak/koltuk transferi Düz zeminde yürüme Merdiven inip çıkma Bağımsız Yardımla Araç/gereçle Bağımlı

17 Barthel Günlük Yaşam Ak,viteleri İndeksi Tüm dünyada nörolojik özürlü bireylerin rehabilitasyon programlarının planlanması, değerlendirilmesi ve sonuçlarının izlenmesinde yaygın olarak kullanılır puan:tam bağımlı puan: İleri derecede bağımlı puan: Orta derecede bağımlı puan: Hafif derecede bağımlı 100 puan: Tam bağımsız

18 Enstrümental Günlük Yaşam Ak,viteleri Skalası

19

20 Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçümü (FBÖ/FIM) GYA gerçekleş,rmedeki fiziksel ve bilişsel yetersizlikleri, yardım ih,yacını ve bakım yükünü ölçmektedir. Al> fonksiyon alanını değerlendiren kendine bakım, sfinkter kontrolü, mobilite, hareket, ile,şim ve sosyal bilişsellik 18 maddeden oluşmakta Bu maddeler: motor-fbö (13 madde) ve bilişsel FBÖ (5 madde)

21 Fonksiyonel Bağımsızlık Ölçümü (FBÖ/FIM) Motor FBÖ: Barthel indeksi esas alınarak hazırlanmış>r. Bilişsel maddeler; sosyal etkileşimi, problem çözme ve hayzayı değerlendirmekte Her madde yardım miktarını belirten 7-puanlı Likert skalasında değerlendirilir 1=total yardım, 7=total bağımsızlık. Değerlendirme gözleme dayalıdır ve yaklaşık 20 dakika sürmektedir. FBÖ nün Türkçe uyarlaması mevcuour. Gosman-Hedström ve Blomstrand tarayndan oluşturulan Modifiye 5-düzeyli FBÖ de 7 yerine 5 düzey kullanılmasının daha kolay olduğu ve duyarlılıkta herhangi bir kayba yol açmadığı ileri sürülmüştür.

22 KATZ GÜNLÜK YASAM AKTİVİTELERİ ÖLCEĞİ Temizlik Evimi temizlerken v.b temizlik isleri yapamıyorum Evimi temizlerken v.b temizlik isleri yardım alarak yapıyorum Evimi temizlerken v.b temizlik isleri yardımsız yapabiliyorum Alış Veriş Mağazaya gitme, eşyaları taşıma, merdivenleri çıkma v.b. yapamıyorum Mağazaya gitme, eşyaları tasıma, merdivenleri çıkma v.b. yaparken yardım alıyorum Mağazaya gitme, eşyaları tasıma, merdivenleri çıkma v.b.yapabiliyorum Ulaşım Toplu taşıtlara ait duraklara gidemiyorum, otobüs, tren, dolmuş v.b. binemiyorum Toplu taşıtlara ait duraklara giderken yardım alıyorum, otobüs, tren, dolmuş v.b. binerken yardım alıyorum Toplu taşıtlara ait duraklara gidebiliyorum, otobüs, tren, dolmuş v.b. binebiliyorum Yemek hazırlama Mutfağa gidip kendi yemeğimi hazırlayamıyorum Mutfağa gidip kendi yemeğimi hazırlarken yardım alıyorum Mutfağa gidip kendi yemeğimi hazırlayabiliyorum Yıkanma Kendi basıma yıkanamıyorum Yıkanırken yardım alıyorum Kendi basıma yıkanabiliyorum Giyinme Kendi basıma giyinemiyorum Giyinirken yardım alıyorum Kendi basıma giyinebiliyorum Tuvalet ihtiyacı Tuvalet ihtiyacımı karşılayamıyorum Tuvalet ihtiyacımı karsılarken yardım alıyorum Tuvalet ihtiyacımı karşılayabiliyorum Transfer Yatağa girip çıkmak, sandalyeye oturmak v.b. işlevleri yapamıyorum Yatağa girip çıkmak, sandalyeye oturmak v.b. işlevleri yaparken yardım alıyorum Yatağa girip çıkmak, sandalyeye oturmak v.b. işlevleri yapabiliyorum Kontinans Mesane ve barsak boşaltımımı kontrol edemiyorum Mesane ve barsak boşaltımımı kontrol edebilmek için araç v.b yardım alıyorum Mesane ve barsak boşaltımımı kontrol edebiliyorum Beslenme Yemeğimi kendi basıma yiyemiyorum Yemeğimi yerken yardım alıyorum Yemeğimi kendi basıma yiyebiliyorum Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( ) Bağımlı ( ) Kısmen bağımlı ( ) Bağımsız ( )

23 Ye,-yi,mi Ölçülmesi ve İzlenmesi Akut tedavi endikasyonlarının belirlenmesi Hastanın çıkış gereksinimlerinin belirlenmesi Tedavi girişimlerinin etkinliğinin belirlenmesi

24 Rankin Dizabilite Skalası Skor Bulgular 0 Hiç semptom yok Ölüm Belirgin defisit yok; semptomlara rağmen hasta günlük ak,vitelerini ve görevlerini yerine ge,rebiliyor Hafif defisit; geçmişte yaptığı bütün ak,viteleri yapamıyor ama yardım olmaksızın kendi işlerini yapabiliyor Orta derecede defisit; kısmen yardıma ih,yacı var, ama kendi başına yardımsız yürüyebiliyor Ağır defisit; yardımsız yürüyemiyor ve yardımsız bedensel ih,yaçlarını karşılayamıyor Çok ağır defisit; yatağa bağımlı, inkon,nan ve sürekli hemşire bakımına muhtaç

25 Rankin Dizabilite Skalası Bağımlılığı saptamada ve fonksiyonel durumu değerlendirmede kullanılır. 1 ve 2 puan alanlar bağımsız 3 ve üzerinde alanlar bağımlı olarak yaşamayı devam e rir.

26 İnme, Bireylerde; motor kayıplara, konuşma güçlüğüne ya da kaybına, motor ve duyu kayıplarına, bilişsel bozukluklara ve psikososyal problemlere Kişilerin yaşam kalitesinin düşmesine neden olmaktadır ( Diniz ve Ketenci, 2000; Topçu ve Pınar, 2012).

27 İnmeli hasta aileleri Çok sahiplenen Hasta pasif durumda Aile her şeyi üstleniyor Duyarsız olan Hasta beklen,de Ailede beklen,de Ka>lımcı olan Hasta ak,f Aile ak,f

28 İnme geçiren hastaların günlük yaşam ak,vitelerini yerine ge,rmesinde ve yaşam kalitesinin yüksel,lmesinde, sağlık ekibinin etkisinin önemli olduğunu gösteren çalışmalar bulunmaktadır ( Nor et al., 2005; Kollen et al., 2009; Ali, 2013; Karakurt ve Kaşıkçı, 2008).

29 Ancak; Hasta ka>lımının olmadığı durumlarda sağlık profesyonellerinin yaşam kalitesini yükseltme çabaları yetersiz kalmaktadır, Bu nedenle; Hastanın kendine inancını gösteren, gelecekte karşılaşabileceği güç durumların üstesinden gelmede başarılı olmasını sağlayan öz-bakım ve öz- etkililik yönlerinin desteklenmesi güçlendirilmesi önemlidir (Bandura, 1982).

30 İnme Öz- Etkililik Ölçeği (The Stroke Self-Efficacy Scale ) Jones ve ark. (2008) inme sonrası hastaların yürüme, giyinme, yatak içi konfor gibi fonksiyonel işlevlere ilişkin öz-yeterlilik durumunu belirlemek amacı ile geliş,rilmiş Hastalar her bir maddeden 0-10 arası puan 13 sorudan oluşan ölçekten alınabilecek en yüksek puan 130 Jones F 1, Partridge C, Reid F.The Stroke Self-Efficacy QuesDonnaire: measuring individual confidence in funcdonal performance ayer stroke. J Clin Nurs Apr;17(7B):

31 GYA Kazanılması ve Sürdürülmesi Fonksiyonel bağımsızlığın kazanılması ve yaşam kalitesinin yüksel,lmesi için İnme geçiren birey Aile ve bakıcı Sağlık ekibi İşbirliği içinde çalışmalı Hasta ve bakıcısını ü Bilgilendirmeli ü Cesaretlendirmeli ü Desteklemeli Beslenme Boşalcm Pozisyonlama ve transfer İle1şim Hijyen vb gibi konularda

32 TEŞEKKÜR EDERİM