COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (KURS DERS NOTLARI)

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (KURS DERS NOTLARI 1 5 KASIM 2004, ADANA

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (KURS DERS NOTLARI Yrd.Doç.Dr. Tuncay KULELİ 1 5 KASIM, 2004, ADANA

3 ÖNSÖZ Hızlı teknolojik ilerleme, bilgiye dayalı gelişen yeni ekonomik üretim ilişkileri, olumsuz çevresel etkiler, azalan doğal kaynaklar, artan nüfus ve insani talepler neticesinde bu karmaşık süreçlerin en akılcı bir biçimde planlanması ve bilginin karar vermenin her aşamasında etkin bir şekilde kullanılması, yenilenmesi ve saklanması ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS, karmaşık planlama ve karar verme süreçlerinde, farklı kaynaklardan gelen bilgilerin işlendiği, yönetildiği, depolandığı ve bilgiden bilgi üretilmesinde etkin rol oynayan çağdaş teknolojiye dayalı bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu aracın etkili bir şekilde kullanılmasında teknolojik altyapı donanımları, yazılımlar ve sağlıklı veri üretme kaynakları kadar insani ve organizasyonel alt yapı da önemli bir role sahiptir. Ülkemizde, veri üretme, işleme, depolama ve kontrol kadar planlama ve karar verme sürecinde de kamu kurum ve kuruluşları en etkin konumdadır. Bu nedenle kamu kurum ve kuruluşlarımızdaki teknik ve karar vermede etkin idari personelin, Coğrafi Bilgi Sistemleri konusunda bilgili ve eğitimli olması, planlama ve karar verme süreçlerine olumlu etkilerde bulunacaktır. Bu amaçla, çağdaş bir bilgi işleme ve karar destek sistemi olan Coğrafi Bilgi Sistemleri konusunda, Adana Valiliği, Çukurova Üniversitesi ve AYAGEM (Adana Yatırımları Araştırma ve Geliştirme Merkezi tarafından, özellikle farklı kamu kurumlarında idari ve teknik görev üstlenmiş personelin temel bilgiler anlamında eğitimini ve bilgilendirilmelerini sağlayacak böyle bir kurs düzenlenmiştir. Kursta, CBS ile ilgili temel kavramlar, kullanım alanları, CBS nin çalışma şekli ve bileşenleri, CBS nin gerekliliği, veri yapıları ve kaynakları ile ulusal coğrafi bilgi sistemi tasarımı konularında temel bilgiler verilerek, karar ve uygulama sürecinde etkin olan kamu personelinin bilgilendirilmesi hedeflenmiştir. Bu nedenle, kavramlar ve örnekler bilim dilinden sadeleştirilerek ve basitleştirilerek anlatılmaya çalışılmıştır. Temel Coğrafi Bilgi Sistemleri kurs ders notu olarak hazırlanan bu dokümanın yararlı olacağını umarız. Düzenleme Kurulu

4 İÇİNDEKİLER 1. GÜNLÜK HAYATTA CBS NİN YERİ 2. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ NEDİR? 2.1. Tanımı 2.2. Veri Yapısı 2.3. Elemanları 2.4. Genel Fonksiyonları 2.5. Veri Toplama Teknikleri 2.6. Veri Depolama Formatları 2.7. Sorgulama 2.8. Analizler 2.9. Görüntüleme ve Harita Çıktı İşlemleri 3. TEMEL HARİTA BİLGİLERİ 3.1. Harita 3.2. Haritanın Tarihçesi 3.3. Haritalarda Yönler, Sapma Açıları ve Açı Birimleri, Yönler: Sapma Açıları: Harita Açı Birimleri: 3.4. Ölçek 3.5. Harita Projeksiyonları Silindirik Projeksiyonlar: Merkator Projeksiyonu: Transfer Merkator Projeksiyonu: Konik Projeksiyonlar: Polikonik Projeksiyon: 3.6. Harita Referans Sistemleri Coğrafi Koordinat Sistemi: Georef Sistemi Grid Koordinat Sistemi: 4. İVTYS (İLİŞKİSEL VERİ TABANI YÖNETİM SİSTEMİ KULLANIMI 5. TOPOLOJİ 5.1. Topolojik veri depolama yöntemi 5.2. Spagetti veri depolama yöntemi

5 1. GÜNLÜK HAYATTA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNİN YERİ Son otuz yılı aşan sürede, güçlü bir teknoloji insanların bakış açılarını, hayatlarını, komşularıyla ilişkilerini, kasaba ve kentlerde yaşam tarzını değiştirmiştir. Bu teknoloji coğrafi bilgi sistemleridir. Ancak bugün dahi insanların birçoğu iç içe yaşamak zorunda kaldığı bu teknolojiyi henüz tam olarak algılayamamıştır. Oysa CBS teknolojisiyle milyonlarca insan her gün farkında olmasa da birlikte yaşamaktadır. İnsanların yaşamı çok geniş bir perspektifte olsa da, sadece 1 günde yaşanan temel olaylar, CBS nin insan hayatında ne kadar büyük bir paya sahip olduğunu anlatabilmek için yeterlidir. Aşağıda ESRI firmasınca, CBS nin tanıtımına yönelik her kesim tarafından rahatça anlaşılabilecek tarzda hazırlanmış, hayatımızın bir günlük yaşamından basit kesitler verilmektedir. 06:00 Radyo alarmını çalar ve sabahın ilk ışıkları açılır Radyo ve lambaların çalışması elbette elektrik enerjisini gerektirir. Daha önceden binalara tesis edilen elektrik hatları, enerjinin merkezi bir santralden alınarak planlı bir şebekeyle bina içerisine girmesini sağlar. Elektrik firmaları bu şebekelerin bakım-onarım ve milyonlarca kişiye hizmet vermesi için uğraş gösterir. CBS bu uğraşta en önemli destekçidir. Çünkü, karmaşık yapıya sahip enerji nakil hatları, dağıtım şebekeleri, enerjinin binlerce kilometre uzaklardan getirilip binalara dağıtımı, elektrik sayaçlarının denetimi, okunması, fatura edilmesi, gerekli adreslere gönderilmesi, ücretlerin tahsil edilmesi, kaçakların kontrolü, milyonlarca kişiye hizmet vermek üzere binlerce personele duyulan ihtiyaç ve bunların yönetimi; üzerinde elektrik hatlarının cinslerine göre sınıflandırıldığı temel bir şebeke haritasını, geniş bir veritabanını ve bilgisayar desteğini gerektirir. CBS tüm bu işlemlerde etkin rol oynar. 06:15 Mutfakta taze meyvelerden sabah içeceği hazırlanır Meyve ağaçlarının bakımı, tarımla uğraşan kesimlerce düzenli olarak sulanarak devamlı takip gerektiren bir iştir. Sulama için gerekli kanallar uygun bölgelere planlı bir şekilde dağılımı gerektirir. Milyonlarca çiftçi yine binlerce kilometre uzaklardan getirilecek su ile ancak sağlıklı tarım yaparak insanlara taze ürün sunabilecektir. CBS dijital haritalar yardımıyla mühendislere ve tarım uzmanlarına arazi topoğrafyası, su kaynaklarının konumları, arazi yapısı, toprağın geçirgenliği, ürün kalitesi konularında yardımcı olur. 06:30 Çay-kahve hazırlama zamanı Çay-kahve için gerekli en temel madde sudur. Ancak musluktan akan suyun çok uzaklardaki su depolarından belli bir şebekeyle binalara dağıtıldığı düşünülür ise, yine bir şebeke planlaması ve yönetimi gerekmektedir. Su taşıma kanalları, depoların yerleri, boruların emniyeti ve bakımları, suyun kalite kontrolü, sayaç denetimi, ücret tahsili, arıza gibi bir çok detayın kısa bir süreçte hızlı ve sağlıklı olarak yönetilmesi gerekir. CBS, su akış analizleri, depo için en uygun yer seçimi, güzergah tespiti, vana konumlarının belirlenmesi, veritabanında bakım-onarım, finans edinme hususlarında yetkililere oldukça yardımcı olur.

6 06:45 Çay bardağı temizlenerek, artıklar çöpe atılır Altyapı şebekesi, atık suları toplayarak uygun kanallar ile kentten uzaklaştırıp uygun bir yere deşarj etme görevini yerine getirebilecek kapasitede olmalıdır. Kanalizasyon şebekesi, temiz su şebekesinden ayrı olup sağlık açısından herhangi bir risk söz konusu olmamalıdır. Benzer şekilde toplama ve arıtma işlemleri katı atıklar için de geçerlidir. Her türlü çöpün düzenli olarak toplanması, çevreye zararsız hale dönüştürülmesi de yine altyapı planlamasını gerektirir. CBS bu planlama işlemlerinin her aşamasında vardır. 07:00 Sabah gazetesi alınır ve gelişmelerden haberdar olunur Ağaç sadece kağıt üretiminde değil, içinde barındığımız yapıların inşa ve dekorasyonunda da oldukça yoğun olarak kullanılır. Buna karşın ağaç tüketimi, kaynakların korunması açısından oldukça dikkatli yapılmalıdır. Dolayısıyla orman yönetimi, orman sınırlarının tespiti, vejetasyon, toprak analizi, erozyon, özel ve devlet arazilerinin ayırımı, ağaç kesimi, kereste imalatı, yangınlara, zararlı böcek ve hastalıklara karşı korunma tedbirleri, eğim, orman yüzeyleri, su rezervleri gibi birçok bilginin bir arada irdelenerek en doğru kararın verilmesi, planlı orman kullanımı için bir zorunluluktur. CBS tüm bu bilgilerin toplanması ve analiz edilmesine önemli katkılar sağlar. 07:30 Yola çıkıldıktan sonra benzin istasyonuna uğranır Petrol ürünlerinin insan hayatındaki yeri büyüktür. Dolayısıyla insanların bu tür ihtiyaçlarını da giderecek şekilde bir yapılanma gerekir. Benzin istasyonlarının coğrafyaya göre dağılımı, karayollarıyla olan irtibatı, boru hatlarıyla petrol sağlanması, araçların yakıt ihtiyaçlarının karşılanması, petrol boru hatlarının güzergah tespiti, arazi kamulaştırması, çevre ilişkileri, hatların bakım-onarımı, petrolün pompalanması ve dağıtımı, satış noktaları için pazar araştırmaları gibi işlemler için CBS veritabanlarıyla destek sağlar. 07:45 Çocuklar okula bırakılır Eğitimin temeli olan okullar nüfus yapısına uygun olarak coğrafyaya dağılmıştır. Okul bölgeleri mahalle konumlarına göre CBS ile belirlenebilir. Bölgedeki aile sayısı ve potansiyel öğrenci nüfusu, her yıl buna ilave edilmesi gerekli sayının tahmini, ulaşım açısından en uygun mekanın tespiti, okul araçlarının trafikten etkilenmemesi, öğrencilerin spor ve sosyal faaliyetlere katılımlarını sağlayacak alanların sağlanması, hep birer mekansal analiz problemidir. CBS bu noktada gerek grafik bilgiler gerekse veri tabanı desteği ile okul yeri seçimine yardımcı olur.

7 08:00 Artık işe gitme zamanı Rahat bir ulaşım, yol altyapısının kalitesine bağlıdır. Etkin bir ulaşım ağı, insanlara huzur ve güven vereceğinden, ulaşım planlaması yönetimlerce önemle dikkate alınır. Yol yapımı, bakım-onarım, sinyalizasyon, trafik yoğunluğu, kavşak noktalarının tespiti, ulaşım ve taşımacılık faaliyetleri, planlamada dikkate alınması gerekli önemli kriterlerden bazılarıdır. CBS ulaşım hizmetlerini veri toplama, tasarım, inşa, koruma gibi hususlarda destekler. Çünkü %80 civarında bir konum bilgisi, kara, hava, demir ve deniz yollarında kullanılmaktadır. Değişik amaçlı ulaşım ağlarının birbiriyle bağlantıları, yolların mekanlara erişimleri, güzergahların arazide belirlenmesi, yol amaçlı kamulaştırma ve mülkiyet haklarının tespiti gibi bilgiler, ulaşım konusunda yapılacak yatırımlarda doğru karar verebilme açısından büyük önem taşır. 08:15 İşyerine varış İşyerinizin bir telefon firması olduğunu düşünün. CBS lokal telefon firmasına; telefon hizmetlerinin verilmesi, müşteri adres ve bölge tespiti, personelin etkin kullanımı, hatların bakımonarım ve tespitinde, mühendislere proje geliştirmede, mobil telefon istasyonlarına uygun yer bulmada ve yoğun müşteri servis hizmetlerine katkılarda bulunur. Telefon endüstrisi sadece analog değil dijital bilgi aktarımı için de kullanılır. Örneğin İnternet altyapısı için şebeke tesisi, kablolu TV yayın ağı gibi teknolojik haberleşme ağlarının kurulması ve işletilmesi yine birer altyapı işi olduğundan CBS desteği gereklidir. Ayrıca posta hizmetleri de yine konumsal bilgi gerektiren bir işlevdir. Çünkü, posta dağıtımı için adres belirleme, posta hizmetleri için paket kabul servisleri, servis araç güzergahları yine iyi bir ulaşım planlaması gerektirir. 12:00 Öğleden sonra tatil. O halde deniz zamanı CBS; rekreasyon alanlarının tespiti, deniz ve akarsu kıyılarının yönetimi ve korunması, biyolojik kaynaklar, bitki ve hayvanlar, doğal hayat ve çevre ile ilgili pek çok bilginin toplanması ve yorumlanmasına yardımcı olur. Bilimsel araştırmalar ile toplanacak verilerin doğal hayatı koruma amaçlı olarak analiz edilmesi, petrol ve gaz tesislerinin konumları, bunların çevreye etkileri CBS destekli olarak hızlı ve sağlıklı bir şekilde planlanıp belirlenir. İnsanların huzuru, rahatı ve sağlığı açısından gerekli ön tedbirler alınır. 14:00 Piknik zamanı CBS; tarım ürünlerinin pazarda tüketiciye sunulmasına, çiftçilerin ürünlerine pazar bulabilmesi için organizasyonlarına, ürünlerinden daha çok verim almayı ve bunları ihtiyaç duyan insanlara en kısa sürede taze bir şekilde ulaştırmaya yardımcı olur. Ayrıca toprak analizleriyle, ürün kalitesini artırmak için, ziraat mühendislerine veri sağlar. Pazardan satın alınan mamullerin vergilerinin ödenip ödenmediği, yine CBS desteği ile uydudan alınacak görüntüler ile tespit edilebilir. Tüketiciler, pazara gelen ürünün kalite kontrolünden geçtiğinden emin bir şekilde ürünleri satın alabilirler.

8 17:00 Eve dönerken yolda alışveriş yapılır Ticaret insan yaşamında devamlı olarak önemli bir yer tutmuştur. İnsanların günlük ihtiyaçlarını karşılayacak, onlara hizmet sunacak bilumum ticari mekanların uygun yerlerde bulunması büyük önem taşır. Yatırım yapacak iş adamları, kuracağı iş merkezi için en uygun mekan araştırması yaparak, yörenin nüfus yapısı, gelir düzeyi, ulaşım, hizmet, ticaret potansiyeli, müşteri takibi gibi bir çok konuda bilgiye ihtiyaç duyar. Bilgisayar-destekli iş hizmetleri yanında en ideal pazar yeri tespiti için, harita bilgisine de ihtiyaç vardır. Belli meslek gruplarının bölgeye dağılımı, yöneticilerin bunları denetlemesi, sigortacılık sektörü ve risk taşıyan binaların tespiti yine haritaya, dolayısıyla da CBS ye ihtiyaç duyar. 19:00 Alış-veriş bitti. Peki aracınız dogru yerinde mi? İnsanların huzur ve güvenliği kent yöneticilerinin bölgeyi iyi tanımalarına, kuralların takibine ve bunların yeterince uygulanmasına bağlıdır. CBS suç haritaları ve analizlerinin yapılmasıyla, yöneticilere önemli ölçüde destek sağlar. Bölgelerdeki karakol konumları, kontrol amaçlı devriye gezileri, kaza riski olan bölgelerin tespiti, suç oranı fazla olan bölgelerde daha fazla emniyet tedbirlerinin artırılması gibi hususlar ile insanlara daha güvenli bir ortamda yaşama olanağı sunulur. Daha ileri gidilerek, kent demografik hareketleri izlenip nüfus yapısı, etkin durum, gelir-gider düzeyi, yasal kayıtların güncellenmesi, güvenlik birimlerinin yerleşim alanlarına dağılımı, yoğunluğu dikkate alınarak harita üzerinden sağlanan bilgiler ile daha sağlıklı analizler yapılabilir. Yorucu bir günün ardından sonunda huzurlu bir şekilde eve varılır. Sadece bir günlük yaşantımızda CBS nin katkısının ne kadar büyük olduğu yukarıda açıklanan örnekle çok dahi iyi anlaşılmaktadır. Dolayısıyla insan ve coğrafya arasındaki ilişki var olduğu sürece CBS insan hayatında devamlı olarak yer alacaktır. Bu teknolojinin insan hayatına daha fazla hizmet edebilmesi için CBS nin tüm sektörlerce etkin olarak kullanılması yönünde gayret gösterilmelidir.

9 2. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ NEDİR? Günlük yasamdaki her karar, Coğrafi olgular tarafından etkilenmekte, sınırlanmakta ve yönlendirilmektedir. 2.1.Tanımı Karmaşık planlama ve yönetim sorunlarının çözülebilmesi için tasarlanan; mekandaki konumu belirlenmiş verilerin kapsanması, yönetimi, islenmesi, analiz edilmesi, modellenmesi ve görüntülenebilmesi işlemlerini kapsayan donanım, yazılım ve yöntemler sistemidir. Daha basit bir ifade ile, dünya üzerindeki bölgeleri tarif eden, verileri saklayan ve kullanan bilgisayar sistemi olarak da tanımlanabilir. COGRAFI BILGI SISTEMLERI, Mekansal verilere bağlı sözel bilgileri entegre bir şekilde depolayan bir yapıya sahiptir. COGRAFI BILGI SISTEMLERI, problemlerin çözümünde etkin bir koordinatördür Veri Yapısı Coğrafi veri Yapısı temel olarak Mekansal ve Tanımlayıcı Bilgiler olmak üzere iki gruba ayrılır. Mekansal veriler, özelliklerin yerini, seklini ve diğer mekansal veriler ile ilişkilerini belirler. Tanımlayıcı bilgiler ise özelliklere ait bilgilerin veri tabanında tutulmasıdır. Grafik Veriler Grafik Olmayan (Sözel Veriler

10 Özellik tipleri temel olarak Nokta, Çizgi ve Çokgen olmak üzere üç gruba ayrılır. Bunlardan noktasal olanlar lokasyon belirler (tepe noktaları, elektrik direkleri, kuyu gibi. Sekli ve sınırları çok küçük olan birimlerin tanımlanmasında kullanılırlar. Çizgisel özellikler birbirini takip eden ve alan olarak gösterilemeyen birimler için kullanılır.(örnek: yol ve nehir,elektrik hattı gibi. Çokgen özelliklere ise ayni özelliğe sahip alanların gösteriminde ihtiyaç duyulur ( Örnek yerleşim sınırları, göller gibi. Bu özellikler gösterildikleri semboller ile harita üzerinde birbirlerinden farklı anlamlar ifade ederler. Bu ayrımlar veri tabanı bilgileri yardımıyla yapılır. Veri tabanına girilmiş olan bilgiler vasıtasıyla ayni özellik grubuna giren mekansal veriler birbirlerinden renk ve sembol olarak ayırt edilir. Böylece harita üzerinde farklı bilgiler sunulmuş olur. Bu modelin temelinde, her biri, nehirler, yollar, jeolojik oluşumlar, büyük toprak grupları, orman türü, yerleşmeler gibi coğrafi bilgiler ve özelliklerden oluşan verilerin birbirinden bağımsız olarak tanımlanmış tabaka veya kapsamlar olarak soyutlanması bulunmaktadır Coğrafi Bilgi Sisteminin Elemanları Coğrafi bilgi sisteminin kurulabilmesi için gerekli olan elemanları: yazılım, donanım,veri tabanı, yöntemler ve insanlardır. Ancak, sistemin basarisi bu teknolojileri kullanacak personel ve yöneticilerin eğitimine bağlıdır ve en önemli faktör bu konuda yetişmiş insan dır.

11 2.4. Coğrafi Bilgi Sisteminin Genel Fonksiyonları Coğrafi Bilgi Sistemlerinde amaç Coğrafi bilginin; üretimini, yönetimini, analiz ve network üzerindeki dagıtık veri tabanlarından Coğrafi verileri tüm insanların paylaşabileceği profesyonel bilgi sistemi teknolojisini sunmaktır Veri Toplama Teknikleri Coğrafi Bilgi Sisteminde x,y koordinatlarına bağlı (sayısal format verilerin sisteme aktarılmasında farklı yöntemler uygulanır. Mevcut farklı ölçeklerdeki haritalar, uydu görüntüleri, hava fotoğrafları ve yersel ölçmeler ile elde edilen koordinat bilgileri ile açı mesafe değerleri veri kaynakları olarak tanımlanabilir. Bir çok CBS teknolojisinde, sayısallaştırıcı tabletler, ekran üzerinden, ascii text dosyalarından ve farklı ortamlarda üretilmiş ve manyetik ortamda bulunan verilerin gerekli dönüşümleri yapılarak veri üretimi gerçekleştirilir Veri Depolama Formatları Coğrafi Bilgi Sisteminde yeryüzüne ait bilgiler, vektör ve raster formatlarda birbirlerinden soyutlanmış farklı tabakalar seklinde depolanırlar. Coğrafi Bilgi Sisteminde bu iki format, Coğrafi analizlerde ve sorgulamalarda etkin bir biçimde kullanılır. Bu sorgulama ve analizlerde, Vektör ve Raster formatların birbirlerine göre üstün ve zayıf yönleri vardır.

12 Vektörel Veri, Formatında konuma ait veriler; nokta, çizgi ve alan özellikleri x,y koordinat değerleriyle depolanırlar. Nokta özelliği tekbir x,y koordinat çifti ile temsil edilen verilerdir (Elektrik Direkleri, Yangın Muslukları, Kuyular gibi. Çizgi özelliği, bir başlangıç ve bir bitiş noktası olan x,y koordinatlar dizisi ile temsil edilirler (Dereler, Yollar, Elektrik Hatları gibi. Alan özelliği ise, başlangıç ve bitiş noktası ayni olan x,y koordinatlar dizisi ile temsil edilirler. (Parseller, Binalar, Arazi Kullanımı gibi Raster Veri, Formatında konuma ait veriler ise; hücrelere bağlı olarak temsil edilir. Ayni boyuttaki hücrelerin bir araya gelmesi ile oluşurlar. En küçük birim piksel olarak tanımlanır. Raster verilerde verinin hassasiyeti piksel boyutuna göre değişen çözünürlük (resolution özelliği ile tanımlanır. Raster veride her piksel bir değere sahiptir. Bu değer bazen Coğrafi bir özelliğe ait kod değeri olarak tanımlanabilir ve renk aralığında bir değeri taşır. Aralarındaki Farklılıklar Raster verilerin veri depolama hacmi vektör verilere göre oldukça büyüktür. Bazı konumsal analizler (Bindirme analizleri, Alan hesaplamaları ve yakınlık analizleri gibi raster veri Formatında daha kolaydır. Verilerin hassasiyeti raster verilerde piksel size ile orantılı olduğunda hassas çalışmalarda veri kayıplarına neden olabilir. Vektörel veri Formatında grafik objeleri tanımlayan öznitelik bilgilerine ulaşma, güncelleme ve günleme mümkün ve daha kolaydır Sorgulama Coğrafi Bilgi Sistemi grafik ve grafik olamayan verilerin birbirleri ile bütünleşik olarak sorgulanmasına olanak tanır. Buna göre grafik veriden sözel verilere, sözel verilerden de grafik (konumsal veriye verilere hızlı bir erişim sağlanmış olur. Coğrafi Bilgi Sisteminde depolanmış bir yol objesinin tanımlanması ile, o yolun uzunluk, adi, tipi, vb bilgilere hızlı bir erişim sağlanmış olur. Bir parsel tanımlandığında o parselin alan, çevre, ada

13 ve parsel numarası gibi veritabanına girilmiş bilgilere erişim sağlanmış olur. Veri tabanından mantıksal ifadeler kullanılarak grafik verilere ulaşılmış olur. Mahalle adi tanımlanarak o mahalledeki tüm parseller ekranda görüntülenebilir. Birbirlerinden soyutlanmış farklı tabakalarda ve ayni Coğrafi düzlemde depolanmış verilerin (Yol,Mahalle Sınırları, Parseller, Okullar, İlçe Sınırları gibi birbirleri ile ilişkilendirilmesidir. Örneğin bir mahalle içine giren parsellerin, okulların seçilmesi, D750 karayolunun geçtiği ilçelerin seçilmesi, bir sanayi alanına belli bir mesafede olan yerleşim yerlerinin belirlenmesi gibi mekansal sorgulamalar yapılabilmektedir. Pınarhisar Santrali, 25 km lik Etki Alanında Kalan Yerleşimler 2.8. Analizler Coğrafi Bilgi Sistemi nde depolanan veriler üzerinde konuma dayalı kararlar verebilme Coğrafi verinin sorgulanması, görüntülenmesi ve analizler ile mümkün olmaktadır. Konumsal analiz işlemlerinde, mevcut girdilerden yararlanılarak, yeni bilgi kümeleri üretilir. Tampon Bölgeleme (Buffer, Bindirme Analizleri (Overlay, yakınlık Analizleri (Proximity, Yoğunluk analizleri (Density Analysis Adres Haritalama (Adress Geocoding, Dinamik Bölümler (Dynamic Secmentation Kısa yol ve Altyapı Yönetim Analizleri (Network Analysis, Yüzey Analizleri (3D, Aspect, Slope, Elevation, Visibility, Line of Site, Cut&Fill,

14 2.9. Veri Görüntüleme ve Harita Çıktı İşlemleri Sistemde depolanan vektör veriler, veritabanı bilgilerine göre sınıflandırılarak farklı özelliklerde görüntülenebilirler. Sistemde yer alan semboloji kütüphanesi ile, vektör verilere çizgi tipleri, tarama, renk ve grafik semboller atayarak ilgili yönetmeliklere göre harita görüntüleme işlemleri hızlı bir şekilde gerçekleştirilir. Vektör verilerin görüntülenmesinde, Single Symbol, Unique Values, Graduated Colors, Graduated Symbols, Dot Density, Pie Chart, Bar/Cloumn, Stacked gibi özellikler kullanılır. Bu fonksiyonlar ile yönetmeliklere dayalı tematik haritalama, standart topografik kadastral ve özel amaçlı harita üretimleri esnek ve hızlı bir yapıya kavuşmuştur. Veri Görüntüleme ve Harita Çıktı işlemlerinde (Layout kullanılan semboloji kütüphaneleri ArcGIS de Vektor ve Raster veri görüntüleme özelliklerinin yanisira veri tabanı bilgilerinin Etiketlenmesi, Raporlanmasi ve Grafikler ile gösterimleri de mümkündür.

15 3. TEMEL HARİTA BİLGİLERİ Haritalar Dünyanın Grafik sunumudur Harita Dünya yüzeyine ait herhangi bir kısmin veya bir parçanın, kuşbakışı görüntüsünün matematik yöntemlerle belli bir ölçeğe göre küçültülerek özel işaretleriyle bir düzlem üzerine çizilmiş bir örneğidir Haritanın Tarihçesi, İlk harita, insanların kendi arazilerini belirleme ihtiyacından ortaya çıkmıştır. Başlangıçta haritaların yerine basit krokiler kullanılmıştır. Bilinen ilk kroki MÖ 4000 yıllarında tuğla üzerine yapılan Basil şehrinin planlarıdır. Nirengi esasına dayalı harita ise 1615 yılında Sinellius tarafından yapılmıştır. Uydu keşfi ve bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler, son 30 yıl içerisinde harita ve görüntü istihbaratında devrim niteliğinde değişiklikler meydana getirmiştir. Sayısal veri teknolojisi diye isimlendirilen bu devrim ile, klasik haritacılık dönemi geride kalmış ve yerine Sayısal haritacılık dönemi başlamıştır. Ülkemizde haritacılık Piri Reis dönemine kadar dayanmaktadır. Türkiye yi içerecek tarzda yapılan ilk harita serisi; 1: ölçeğinde, Bonne projeksiyon sistemine göre yapılmıştır. 123 paftadan oluşan bu seri harita, Ayasofya Camisi nin kubbesini başlangıç meridyeni olarak kabul ederek, yılları arasında üretilmiştir. İlk 1: ölçekli haritalar, yıllarında Bonne projeksiyon sistemine göre oluşturulmuştur. Takiben yılları arasında, Mese dağı mebde (orijin noktası alınarak, Gauss Kruger projeksiyon sistemi ile, 6 derecelik paftalar meydana getirilmiştir yılında ise, ED50 datum una geçilmiştir Haritalarda Yönler, Sapma Açıları ve Açı Birimleri, Haritalarda; Kuzey, Güney, Doğu ve Bati olarak isimlendirilen 4 ana yön bulunmaktadır. Harita üzerindeki herhangi bir yer, başlangıç yönüne ve istikamet açısına göre tanımlanmaktadır Yönler: Kuzey ana yönüne dayalı olarak herhangi bir yerin tanımlanması; Gerçek Kuzey, Manyetik Kuzey ve Grid Kuzeyi olarak adlandırılan üç ana yöne göre yapılmaktadır. Gerçek Kuzey: Coğrafi kuzey veya harita kuzeyi olarak da ifade edilen gerçek kuzey, yeryüzündeki herhangi bir noktadan kuzey kutbuna yönelen doğrultudur. Tüm meridyen (boylam dairelerinin yönü gerçek kuzey doğrultusunda olup, bu da genelde bir yıldıza oryante edilmiştir. Manyetik Kuzey: Yeryüzündeki herhangi bir noktadan manyetik kutba yönelen veya pusula ibresinin gösterdiği doğrultudur. Grid Kuzeyi: Harita üzerinde dikey grid çizgilerinin gösterdiği istikamettir. Dünyanın sekli bir küreye benzediğinden, meridyen daireleri

16 kutuplarda birleşecek tarzdadır, yani birbirlerine paralel değildir. Bu nedenle, değişik meridyen daireleri üzerinde bulunan noktaları birleştiren doğruların her iki ucundaki gerçek kuzey istikametleri de birbirine paralel değildir. Harita üzerindeki grid çizgileri ise birbirine paraleldir. Dünyanın manyetik kuzeyi ile gerçek kuzey ayni mevkide değildir. Manyetik kuzey, Dünyanın dönüş ekseninden takriben 11 derece farklıdır. diğer bir deyişle manyetik kutup 710 Kuzey 960 Batıdadır Sapma Açıları: Grid-Manyetik Sapma Açısı ve Manyetik Sapma Açısı olarak tanımlanmış 2 tip sapma Açısı bulunmaktadır. Grid-Manyetik Sapma Açısı: Manyetik kuzey ile grid kuzeyi arasındaki açıdır. Manyetik Sapma Açısı: Gerçek kuzey ile manyetik kuzey arasındaki açıdır. Grid-manyetik sapma Açısı (a ve manyetik sapma (b Açısı Manyetik sapma Açısı, gerçek kuzeyin doğusuna veya batısına göre belirtilir. Haritalar üzerinde ise kesik hatlar halinde Örneğin 30 E veya 150 W tarzında gösterilirler. Bu açılar, Bazı ülkelerde hem Doğu hem de batiyi içermektedir. Türkiye de ise daima doğusaldır. Harita üzerinde ölçülen istikametler hakiki başı, uçak ile uçulan istikametler ise manyetik başı ifade eder. Eğer hakiki başın ölçüldüğü yer Doğu sapma değerini içeriyorsa, bu değer hakiki bas değerinden çıkarılır. Hakiki başın ölçüldüğü yer bati sapma değerini içeriyorsa, bu değer hakiki bas değerine eklenir. Kuzey Amerika ya ilişkin manyetik sapma Açıları Harita Açı Birimleri: Ülkemizde üretilen haritalarda Derece, Grad ve Milyem Açı değerleri kullanılmaktadır. (1 Derece: En çok kullanılan bir Açı birimidir. Bir daire çevresinin 360 eşit parçaya bölünmesiyle meydana gelen yayı, dairenin merkezinden gören açıya, bir derece denir. 1 derece=60 dakika, 1 dakika=60 saniye, keza 1 derece=3600 saniyedir. (2 Grad: Bir daire çevresinin 400 eşit parçaya bölünmesiyle meydana gelen yayı, dairenin merkezinden gören açıya, bir grad denir. Bir dik Açı ( grad dir. 1 grad / 100= grad dakikası, 1grad dakikası / 100=grad saniyesidir. (3 Milyem:

17 Bir daire çevresinin 64 eşit parçaya bölünmesiyle meydana gelen yayı, dairenin merkezinden gören açıya bir TAM, bu tamın yüzde birine ise bir milyem denir. Bir daire 6400 milyemdir Ölçek Ölçek, harita üzerinde belli iki ayrıntı arasında ölçülen uzunluğun, bu iki noktanın arazi uzunluğuna oranıdır. Genel olarak bir kesirle ifade edilir. Örneğin 1/25000 ölçekli bir harita dendiğinde 1 rakamı birim değeri ifade eder ve haritadaki iki nokta arasındaki uzunluktur. Arazide bu iki noktanın uzunluğu bu birim değerin kati demektir.diğer bir ifade ile; Ölçek = Harita uzunluğu/arazi uzunluğu demektir Harita Projeksiyonları Küresel şekildeki Dünyanın, bozulmaksızın düz bir satıh üzerinde gösterilmesi olanaksızdır. İdeal bir harita; doğru SEKILLERI, SAHALARI, MESAFELERI ve ISTIKAMETLERI içeren özelliklere sahip olmalıdır. Bu özelliklerin bazılarını kapsayan haritalar muhtelif projeksiyon uygulamaları ile üretilmiştir. Genel olarak 3 tip harita projeksiyonu bulunmaktadır. Projeksiyon Tipleri

18 Silindirik Projeksiyonlar: Merkator Projeksiyonu: Merkezinde bir ışık kaynağı bulunan küresel Dünyanın, ekvatoruna teğet olarak geçirilen bir silindir vasıtasıyla harita elde edilmesini sağlayan bir projeksiyondur. Merkator projeksiyonuna sahip olan haritalarda sadece ekvatora yakın olan bölgelerde doğru sonuçlar alınır. Kutuplara doğru gittikçe şekiller bozulur. Örneğin mil karelik bir sahaya sahip Güney Amerika ile mil karelik Gronland adası ayni büyüklükte görünür. Küçük bir sahada (1 derecelik kare herhangi bir sekil bozulması meydana gelmez. Merkator projeksiyonu ile yapılan haritalar aşağıda belirtilen özelliklere sahiptir: Meridyenler, birbirine paralel, eşit aralıklı ve düz çizgiler seklindedir. - Paraleller, birbirine paralel olmasına rağmen kutuplara doğru gittikçe araları açılır. 60 derece paralelindeki, paralel dairelerinin birbirinden olan uzaklıkları ekvatordakilerin iki mislidir. Ekvatorda 1: ölçekli olan harita, 60 ncı paralel dairesinde 1: ölçeklidir. 80 nci paralel dairesinde ise ölçek, 6 katına çıkar. Bu nedenden, 80 nci paralel dairesinden kutuplara kadar olan kısmin haritaları yapılmaz.

19 - Meridyenler ve paraleller birbirine diktir. - Meridyenleri ayni Açı ile kesen hatlara Kerte hattı denir. Meridyenler birbirine paralel olduğu için kerte hattı doğrudur. - Büyük daire ekvator hariç eğridir. - Mesafeler ve sahalar dolayısıyla şekiller, kutuplar civarında aşırı derecede bozuktur.

20 Transfer Merkator Projeksiyonu: Herhangi bir meridyen dairesine teğet olarak geçirilen silindir ile elde edilen projeksiyondur. Buna Gauss-Kruger projeksiyonu da denir. Ülkemizde de kullanılan ve özellikle topografik haritaların üretiminde tercih edilen bir projeksiyondur. teğet meridyeninden uzaklaştıkça hata oranı artmaktadır. Örneğin bir meridyenden 1.5 derece (130 Km. uzaklıkta bulunan yer sathi üzerindeki 1000 metrelik bir uzunluğun silindir üzerindeki iz düşümü biraz büyüyerek m. olur. 3 derece uzaklıkta ise bu değer, metreye çıkar. diğer bir deyişle 83 santimlik bir hata meydana gelir. Daha fazla hatayı önlemek için haritalar, arazi parçaları 3 ve 6 derecelik dilimler halinde izdüşümleri çıkarılarak yapılır. 1: ve daha küçük ölçekli haritalarda dilim genişlikleri 6 derecedir. Büyük mikyaslı haritalarda ise 3 derecedir. Bu projeksiyon tipi UTM GRID referans sisteminin esasidir. Transfer merkator projeksiyonu ile yapılan haritalar aşağıda belirtilen özelliklere sahiptir: - Silindirin teğet olduğu meridyen, silindir ve dünyada ortak olduğundan, uzunlukta bir değişme meydana gelmez yani ölçek her yerde aynidir. - Merkez meridyenin yani silindire teğet olan meridyenin sağında ve solundaki saha kapsamındaki (3 veya 6 derecelik dilim şekiller normaldir. - açılar doğru olup, kerte hattı kavislidir. - Yönler doğrudur Konik Projeksiyonlar: Polikonik Projeksiyon: Ekseni, koninin tepe noktasına gelecek şekilde dünya küresi üzerine geçirilen muhtelif koniler vasıtasıyla yapılan projeksiyondur. Polikonik projeksiyonu ile yapılan haritalar, aşağıda belirtilen özelliklere sahiptir: - Ekvator ve merkezi meridyen birbirine dik ve düz hatlar halindedir. - Merkezi meridyenin her iki tarafındaki meridyenler, içe büken kavisli olup, ekvatordan kutuplara doğru birbirlerine birleşecek şekildedir. - Merkezi meridyen üzerinde, paralellerin aralıkları birbirine eşit fakat kavislidir. - Merkezi meridyenin her iki tarafında 560 millik bir saha içinde, ölçekte ve saha üzerindeki hatalar %1 i asmaz. - Yönler doğrudur. - Kerte hattı eğridir Lambert Komformal Konık Projeksıyon: Dünya küresinin iki standart paraleli arasının bir koni vasıtası ile yapılan projeksiyonudur. Ölçek hata limitini en asgariye indirmek ve hakiki doğruluğu sağlamak için, standart paraleller arası 20 dereceyi geçmemelidir. Standart paraleller üzerinde ölçek tamamen doğru olup Aralarındaki ölçek ise, muayyen bir derecede küçülür. Standart paraleller dışında ölçek gittikçe büyür. Lambert

21 komformal konik projeksiyonun baslıca özellikleri şunlardır: - Meridyenler kutuplarda kesişen düz doğrulardır. - Paraleller merkezi ayni olan yay parçalarıdır. - Standart paraleller boyunca ölçek sabittir. Bu paraleller arasında bütün istikametler takriben doğrudur. - Büyük daireler oldukça düz hatlar halindedir. (uzun mesafelerde kavislidirler - Kerte hattı hafifçe eğridir Düz Projeksiyonlar: Düz projeksiyonlardan en popüleri Gnomonik projeksiyonlardır. Yeryüzü üzerinde seçilmiş olan herhangi bir noktaya teğet olarak düz bir satıh konularak elde edilirler. Bu projeksiyon ile elde edilen haritada teğet noktasından uzaklaştıkça, büyük bozulmalar meydana gelir. Projeksiyonun en önemli özelliği büyük dairenin düz bir hat seklinde olmasıdır. Bu özellik, dünya üzerindeki 2 nokta arasında, en kısa mesafeyi verir. Bu nedenle kutuplara yakın olan uçuşlarda, bu tip projeksiyonla yapılmış haritalar kullanılır. Sathin dünya üzerine teğet olarak konduğu noktaya göre Gnomonik projeksiyonlar; Kutbi Gnomonik (satıh kutuplara teğet, Ekvator Gnomonik (satıh ekvatora teğet ve Eğik Gnomonik (satıh dünya küresine Eğik durumda ve herhangi bir noktaya teğet olarak adlandırılırlar. Gnomonik projeksiyonların baslıca özellikleri şunlardır: -Meridyenler düz bir hat halindeki doğrulardır. -Paraleller eşit aralıkta olmayıp; kutbi gnomonikte daire, ekvator ve Eğik gnomonikte ise kavisli şekildedir. -Büyük daireler düz hat halindedir. Kerte hattı eğridir. -Teğet noktasından uzaklaştıkça sekil ve sahalar fazlaca bozulur.

22 3.6. Harita Referans Sistemleri Harita üzerindeki noktaların ve sahaların yerlerinin belirtilmesi için kullanılan metotlara referans sistemleri denir. Bir referans sistemi, genel olarak bir seri harf ve rakamı içerir. 3 tip harita referans sistemi bulunmaktadır Coğrafi Koordinat Sistemi: Coğrafi koordinat sisteminde bir mevkinin belirtilmesi için meridyen ve paraleller kullanılır. Meridyen, bir paralel boyunca ana meridyenin (Greenwich sıfır meridyeni doğusuna veya batısına, paralel ise bir meridyen boyunca ekvatordan itibaren kuzey veya güneye doğru ölçülür. Meridyen ve paralellerin değeri kutbi ve ekvatora göre meydana gelen Açı değeridir. Haritada bir noktanın tarifi; ekvatorun kuzeyindeki paralel (K veya G, N veya S ve ana meridyenin doğusundaki veya batısındaki meridyen (D veya B, E

23 veya W belirtilerek yapılır. Bu paralel ve meridyenler harita üzerinde genel olarak 1 er derecelik kareler halindedir. Her bir derece hattı üzerinde 1 er dakikalar işaretlenmiştir. (1 derece 60 dakika, 1 dakika 60 saniye Her 5 dakikada bir uzun çizgi konulmuştur. Bir yerin bildirilmesinde, paralel ve meridyenin kesişme noktası alınarak önce paralel değeri sonra meridyen değeri yazılır. Paralel değerinden sonra K veya G harfleri, meridyen değerini takiben ise D veya B harfleri konur. Karışıklığa neden olmamak için harfler arasına nokta ve virgül gibi işaretler konmaz. Paraleller 2 haneli, meridyenler ise 3 haneli rakamla gösterilir. Dakika ve saniye değerleri 2 haneli rakamla belirtilir Georef Sistemi Rapor etme ve tespit için, paralel ve meridyenleri uygun bir form içinde gösteren bir sistemdir. Dünya coğrafik grid i diye de anılan bu sistem, projeksiyon tipi düşünülmeksizin paralel ve meridyenleri içeren herhangi bir haritaya uygulanabilir. Bu sistem hava savunması ve geniş alanlardaki hava harekatları için kullanılmak üzere meydana getirilmiştir. Keza kara ve deniz kuvvetleri için de yardımcı ilave bilgileri kapsamaktadır. Bu sistemde dünya yüzeyi sistematik olarak Bazı bölgeler hariç 15 derecelik dörtgenlere bölünmüştür. 15 derecelik bu dilimler; 180 derece meridyeninden başlayarak doğuya doğru A - Z harfleri ile (I, I, O, Ö, Ü harfleri hariç, 80 derece güney paralelinden başlayarak 80 derece kuzey paraleline doğru A - M harfleri ile (I ve I harfleri hariç tanımlanmıştır. Arazinin buzul ile kaplı olması nedeniyle, bu bölgelerde arazi 5 derecelik dilime (80 derece güney - 75 derece güney, 80 derece kuzey 75 derece kuzey ayrılmıştır. Böylece dünya doğuya doğru 24, kuzeye doğru 12 dilim olmak üzere 288 dörtgene bölünmüştür. Bu dörtgenlerden her biri önce doğuya, takiben kuzeye doğru okunan 2 harf ile temsil edilmiştir. Sekil-10 da taranmış olan dörtgen, doğuya doğru (sağa M diliminde, kuzeye doğru (yukarı G dilimindedir. Böylece dikdörtgen bölge, MG harfleri ile belirtilir. Her 15 derecelik dörtgen, ayrıca 1 er derecelik 15 dörtgene bölünmüştür. Bu dörtgenlerde, doğuya ve kuzeye doğru A Q harfleri (I, I, O, Ö harfleri hariç ile belirtilmiştir. Böylece 1x1derecelik dörtgenlerde, 2 harf grubu ile tanımlanmıştır. 1x1 derecelik dörtgenin tanımı, 15 dereceyi temsil eden harf grubunun da ilavesi ile 4 harf grubu tarafından yapılmaktadır. Dünya üzerindeki 1 dakikalık herhangi bir mevkinin tespiti 4 harf ve 4 rakam ile mümkün olmaktadır. Harflerden sonra gelen ilk iki rakam mevkiin bir derecelik dörtgen içinde doğuya doğru kaçıncı meridyen dakikasında, son iki rakam ise bir derecelik dörtgenin güney paralelinden itibaren kuzeye doğru kaçıncı paralel dakikasında olduğuna işaret eder. Eğer daha fazla bir doğruluk istenirse, her 1 dakikalık dörtgen doğuya ve kuzeye doğru ondalıklı tali kısımlara ayrılır. Böylece 4 harf ve 6 rakam gurubu ortaya çıkar ki, bu bir mevkiin 1/10 dakikasını belirtir. Çok daha hassas mevkii tayininde dakikanın 1/100 üne kadar inilebilir. Bu hassasiyet 4 harf ve 8 rakam ile ifade edilir Grid Koordinat Sistemi: 1947 yılından önce dünyada, standart bir grid sistemi yoktu. yapılan çalışmalar sonucunda 80 derece kuzey ve 80 derece güney paralelleri arasında kalan bölge için UNIVERSAL TRANSVER MERKATOR (UTM grid sistemi meydana getirilmiştir. Grid sistemi, harita üzerine çizilmiş dikdörtgenlerden oluşan bir koordinat sistemidir. Dikdörtgenler birbirine dik ve eşit mesafeli 2 ser paralel hattan oluşmuştur. Hatlar arasındaki mesafe umumiyetle harita ölçeğindeki metre veya yarda gibi kati bir sayıyı gösterir. Bir grid, arazi üzerinde bulunan iki nokta arasındaki mesafe ve azimuth u süratle tespit etmeye olanak sağlar. Bazı haritalar birden fazla grid i kapsarlar bu durumda her grid, farklı bir renk ile gösterilir. Bu sistemde dünya; 6x8 derecelik dilimlere, takiben ve metrelik karelere bölünmüştür. Burada dikkat edilecek husus, önce sağa takiben yukarı değerlerin okunmasıdır.

24 (a 6 X 8 Derecelik Dilimler: Dünya küresinin 80 derece güney ve 80 derece kuzey paralelleri arasında kalan saha; Doğu-bati istikametinde 6 derecelik, güney-kuzey istikametinde ise 8 derecelik dilimlere (zone bölünmüştür. 6 derecelik dilimlerin başlangıç meridyeni 180 derece olup 1-60 rakamları ile, 8 derecelik dilimlerin başlangıcı 80 derece güney paraleli olup C-X (I, I, O, Ö harfleri hariç harfleri ile tanımlanmıştır. Böylece 6 x 8 derecelik bir dilim, 1 veya 2 rakam ve 1 harf ile belirtilmiştir (Sekil-12. Örneğin; 5N tanımında, 5 rakamı 6 derecelik dilimi, N harfi ise 8 derecelik dilimi, 34S tanımında ise, 34 rakamı 6 derecelik dilimi, S harfi ise 8 derecelik dilimi belirtmektedir. (b Metrelik Kareler: Her 6 x 8 derecelik dilim, sağa ve yukarı doğru metrelere bölünmüştür. Meydana gelen her bir kare iki harf ile ifade edilir. Alfabetik sıra dahilinde başlangıç meridyeninden itibaren doğuya doğru her metre, A ve Z (I, I, O, Ö harfleri hariç harfleri ile belirtilir. Bu 18 derecelik bir sahayı kapsar. Alfabetik sıra her 18 derecede yeniden baslar. ayrıca güneyden kuzeye doğru her metre A ve V (I, I, O, Ö harfleri hariç harfleri ile belirtilir. Alfabetik sıra her 18 derecede yeniden baslar. Bu harflendirmede tek numaralı dilimlerin baslangıcı ekvator olup A V harfleri ile tanımlanmışlardır. Çift numaralı dilimlerde ise, başlangıç noktası ekvatorun metre güneyinde kabul edildiğinden ekvatora F harfi isabet etmektedir. Kısaca tek numaralı dilimlerde harflendirme A dan, çift numaralı dilimlerde ise ekvatordan kuzeye doğru olmak üzere F den baslar. (c Metrelik Kareler: Kenarları metre olan karelerde, 10 eşit kısma bölünerek sıfırdan dokuza (0-9 kadar numaralandırılmıştır. Böylece meydana gelen metrelik kareler, harita üzerinde umumiyetle mavi çizgilerle gösterilmiştir. Bu kareler içindeki herhangi bir noktanın mevkii, 10 kısma bölünmüş olan ve her biri 1000 metreyi gösteren şeffaf template Kullanımı ile belirlenir metrelik template kareleri içine düsen bir noktanın tespiti, Haritanın ölçeğine bağlı olarak göz kararı ile 100, 10, 1 metreye kadar yapılabilir. 4. İVTYS (İLİŞKİSEL VERİ TABANI YÖNETİM SİSTEMİ KULLANIMI Çok kullanıcılı GIS, IVTYS ve Coğrafi verilerle birlikte çalışan güçlü GIS araçlarına ihtiyaç duyar. Organizasyonunuz geliştikçe, mekansal veri tabanınız boyut ve kullanıcı şayisi olarak büyür. IVTYS kullanmak, veri yatırımlarınızı korumanın ve paylaşmanın pratik anlamıdır. Sunu itiraf etmek gerekir ki, GIS te IVTYS kullanıcıları çok fazla yayılmamıştır. Yıllarca, dosya formatları, coverages, shapefiles, grids, TIN s, CAD drawings ve birçok raster formatları kullanılarak yönetim ve bilgi alışverişinde kullanılmıştır. Bunun Bazı çok açık avantajları olmuştu. Öncelikle, kolay ve ucuzdu. Herkes verilerini bu yolla güncelleyebiliyor ve yönetebiliyordu. IVTYS yatırımına gerek yoktu. ayrıca, IVTYSler daha büyük ve daha kompleks veri tiplerindendi, bunun yanında GIS tarafından gereksinim duyulan işlem desteklerinden yoksundu. (Örneğin, belli bir harita üzerinde birkaç bin özellik getirmek için yapılan bir sorgulama veya uzun işlem kullanılarak yapılan özellik güncelleme, günlerce hatta haftalarca sürebiliyordu. IVTYS, kompleks veri objelerini destekleyen, daha geniş sorgulamaları, daha güçlü işlem desteklerini içeren çok daha güçlü bir teknolojiye geçtiğinden beri Coğrafi veri yönetiminde Kullanımı çok daha pratik bir hale gelmiştir. Çok kullanıcılı GIS lerin büyük bir kısmi bugün verilerini IVTYS içerisinde yönetiyor ve bazıları da Coğrafi bilgilerini IVTYS içerisine geçirmeye başladılar. Bu dosya bazlı veriden IVTYS ye geçiş önümüzdeki yıllarda da devam edecektir. Organizasyondaki diğer bilgi kaynakları gibi, GIS verisi de IVTYS in eklentisinden fayda sağlayabilir. GIS bilgi kaynaklarını, ilişkisel verilerinizin bir parçası olarak yönetmek iyi bir is

25 anlayışı sağlar. İlişkisel veri kullanmanın Bazı nedenleri diğer bilgiler için geçerli olduğu kadar GIS için de geçerlidir: Çok kullanıcılı ortamda concurrancy yönetim Yedekleme (backup, kurtarma (recovery ve yenileme (replication gibi standart veri yönetimi pratikleri. Her sayıda kullanıcı için performans Yönetilmiş ve organize edilmiş veri ihtiyacı Boyut limiti olmadan ölçeklendirilebilir veri hacimleri Veri için merkezileştirilmiş, sistem ve şirket kapsamında erişilebilirlik Personel değişikliklerine ve donanım/yazılım yükselticine yayılan uzun zaman dönemi üzerinde veri onarımı Sistem çökme/kurtarma mekanizmaları Gerçek istemci/sunucu ve Internet mimarisi 5. TOPOLOJİ Vektör veri, noktalara (x,y bağlı olarak temsil edilir. Konuma ait verilerin, nokta, çizgi ve alan özellikleri x,y koordinat değerleriyle depolanır. Nokta özelliği, tek bir x,y koordinat çifti ile temsil edilen verilerdir. (Elektrik Direkleri, Yangın Muslukları, Kuyular gibi. Çizgi özelliği, bir başlangıç ve bir bitiş noktası olan x,y koordinatlar dizisi ile temsil edilirler. (Dereler, Yollar, Elektrik Hatları gibi. Alan özelliği ise, başlangıç ve bitiş noktası ayni olan x,y koordinatlar dizisi ile temsil edilen verilerdir. (Parseller, Binalar, Arazi Kullanımı gibi Vektör yapıdaki veriler için iki temel depolama yöntemi vardır. Bunlar; Spagetti ve Topolojik veri modelleridir Topolojik veri depolama yöntemi Topolojik yöntemde, detaylar arasındaki komşuluk, yön, çakışma, bağlantı gibi mekansal ilişkiler tanımlanır. ayrıca komşu, çakışan, kesişen detayların ortak nokta ve Kenarları bir kez daha depolanarak, spagetti yönteminde karşılaşılan binme, boşluk, kopukluk, tasıma gibi geometrik hatalar elemine edilir. Bu yöntemde nokta detay, düğüm olarak; çizgi detaylar, başlangıç ve bitiş noktası düğüm seklinde tanımlı olup noktalar dizisinden oluşan kenar olarak; alan detaylar ise, kenarlardan oluşan poligonlar seklinde depolanır. ayrıca kenarların sol ve sağındaki poligonlar da tanımlıdır Spagetti veri depolama yöntemi Spagetti yöntemde; nokta, çizgi, alan türündeki vektör veriler, temsil ettikleri detayı oluşturan nokta ya da noktalar kümesi seklinde detayı tanımlayan tek anlamlı bir kod (detay kodu ve detay türü (nokta, çizgi, alan ile birlikte depolanır. Ayni ya da farklı detayların çakışması ya da komşu olması durumlarında ortak kenar ve/veya noktalar her detay için tekrarlanarak depolanır. KAYNAK 2. ve 5. bölümler arası, ArcGIS 8.3 Uygulama Dokümanından alınarak derlenmiştir (Ekim 2004

26 !"#!"$"%&'$(*%+,-.(!-&-#-.(/-/,+.-(,+.+&(!-&0-&+1-( 2(3( 0-1-#( 67&7/789,:.&2"&'";<.&2"&'";(& /7'%.=,- >"%'";(< ="B(2(< C,0;, %?;D&/"2(< 7;,-./.8',&/,2.< >"=0"& 0, $.-%. -7;',;.&.& 9"E('(/'";( ";"&"& D'"#('"$.'/,2. 0, $D C,#.-'. $.;";"9"0,$.;$.;',;.=',.'.#%.'.?'/"/"'";(0,$,'.;'.$.;978,&.C,;.2.&9,$D'D&/"/"'";( C?% 2"=(9"%. 9?%7/"&(& %D''"&/" =?'D&9" C?% 0,;.',;9,&.2-,&,&',;.&.& -,% =" >"'.&9, C?% %(2" $.; 27;,9, ";"&(B $D'D&"$.'/,2.< =,;=787 $7-7& 0,;.',;.& >,/ 9, 2"9,I, 0";?'"& 9">" >(8'( D'"#/"% "/"I(='" %D''"&('"& @+2-,;/.#-.;F 67&7/789,< 9,2-,%'. 2.2-,/',;.< 7'%,&.& 2.0.' 0, "2%,;. =+&,-./ 2.2-,/',;.&9,< %"/D -"/"/(&9"< $.'./ 9"''";(&9"< +8,' %D''"&('/"%-"9(;F !45

27 L,%.'F!451"=(2"'$.;I?E;"A.0,;.9,$"#0D;D&?%-"'";(M !4K

28 4(3( 5671"8-(!-&0-(/-/,+.-( @.$..#',/',;. ="B"$.',I,% ="8('(/< 9?&"&(/ 0, $D&'";( B'"&'"="I"% D8/"&.&2"& -D-"$.',&$.'.#./2.2-,/.?'";"%9"-"&(/'"&(;F 1D%"=&"%'";(< J?B?E;"A.%="B(2(< V;"8.&.&%D''"&(/#,%'.< V'-="B(2(< J?B;"%I.&2.< O"99,',;< 0, 0";'(%'";( -"&(/'"="& ="8('( 2.2-,/.&9,$.;";"="-?B'"&";"%$.;$.;',;.=',.'.#%.',&9.;.'.;F!D;"9"< 0,;.',;< 2.2-,/.& %D''"&(/ ";"8. -?B'D'"#-(;/" B;?G,2.&9, $+=', $.; 2.2-,/9,& =";";'"&/"%.C.& B;?G,=,".-: H"9"2-;"'9D;D/< X"'.>"8(;9D;D/< V;"8.9,E,;>";.-"'";(< *,;',#./B'"&'";(< Y7'%.=,-0,;.',;.< 9(3( 5671"8-(!-&0-(/-/,+.-($:1."(-;,-"5'( 6,'.#/.#7'%,',;.&%"/D0,+8,'2,%-+;',;.<O!10,;.-"$"&(.C.&$7=7%/.%-";'";9" ="-(;(/="B/"%-"9(;'";F6,',I,E,=+&,'.%-">/.&',;<+&7/789,%.=(''";9"<$D%?&D'";9" 9" +&,/'.2.<.&2"&'"; I?E;"A. C,0;,&.& 0, $.; %?&D9" %";"; 0,;.;%,&< I?E;"A. C,0;,&.& $D%";";'";9",-%.2.&.& $7=7%?'9DED&D+&B'"&""'/(#'";9(;F !4N

29 Y,;%,8.>7%7/,-',;<=,;,'=+&,-./',;,="-(;(/="B"$.'/,',;..C.&&7AD2'"?;"&-('( +9,&,%',; 0,;/,%-,9.;',;F $,'.;',&/,2. "/"I(='" @,&.#',-.',$.'.;',;F *.&, +;&,%',;', =,-,;.&I, >";.-"I('(% C"'(#/" "'"&'";(< %"9"2-;"' 0, -?B?E;"A.% >";.-"I('(%<-,/"-.%%";-?E;"A="<I?E;"A="<%?&D/2"'9,E,;',&9.;/,',;.C.&/"-,/"-.%2,' C"'(#/"'";< -?B;"% $.'./',;.< +'C/, 0, %(;2"' 0, %,&-2,' B'"&'"/"< "'-="B( 9.2.B'.&',;< $+=', $.; 2.2-,/. %D;/"% "/"I(='" C"'(#/"'"; ="B/"'(9(;'";F %,& ,/',;.&. %D;/"%.C.& "=&(.#',/ "9(/'";(&( *"&.< 0,;. -?B'"/"<.2-,&.'9.E. 8"/"& 0,;.=. 97&=" 0";'(%'";(&9"&,'9,,9.',& %?&D/2"' 0,;.',;.& @,;C,%',#-.;,I,% C"'(#/"'";( ="B/"'(9(;'";F!.;$.;',;.=', ="%(& C"'(#/" "'"&'";(?'"& 9.2.B'.&',;.& >"8(;'"9(%'";( 2.2-,/',;.& $.;$.;',;.=',.'.#%.',&9.;.'/,2.=', 9, $.;C?% "/"I" <(3( 5671"8-(!-&0-(/-/,+.-%-%(0+%+&("='/'( 1.2-,/.&.2-,&.',& #,%.'9, C"'(#"$.'/,2..C.& $D 7C +E,&.& Veri Girişi Sorgulama Coğrafi Veri Tabanı Dönüşüm Görüntüleme ve Sunma !4]