KAYITDIŞI İSTİHDAM TÜRLERİNDEN ÇOCUK İŞGÜCÜ VE HANE HALKI GELİRİNE ETKİLERİ

Transkript

1 T.C. ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ĠKTĠSAT ANABĠLĠM DALI ĠK- YL KAYITDIŞI İSTİHDAM TÜRLERİNDEN ÇOCUK İŞGÜCÜ VE HANE HALKI GELİRİNE ETKİLERİ Ġzmir Ġli Sanayi Sektöründeki Çocuk ĠĢçiler Üzerine Bir ÇalıĢma HAZIRLAYAN GülĢah ERBEY TEZ DANIġMANI Yrd. Doç. Dr. Aslı YENĠPAZARLI AYDIN- 2012

2 T.C. ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ĠKTĠSAT ANABĠLĠM DALI ĠK-YL KAYITDIŞI İSTİHDAM TÜRLERİNDEN ÇOCUK İŞGÜCÜ VE HANE HALKI GELİRİNE ETKİLERİ Ġzmir Ġli Sanayi Sektöründeki Çocuk ĠĢçiler Üzerine Bir ÇalıĢma HAZIRLAYAN GülĢah ERBEY TEZ DANIġMANI Yrd. Doç. Dr. Aslı YENĠPAZARLI AYDIN- 2012

3 T.C. ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Ġktisat Ana Bilim Dalı öğrencisi GülĢah Erbey tarafından hazırlanan Çocuk ĠĢgücü ve Hane Halkı Gelirine Etkileri baģlıklı tez,.. /.. /... tarihinde yapılan savunma sonucunda aģağıda isimleri bulunan jüri üyelerince kabul edilmiģtir. Unvanı, Adı ve Soyadı :Kurumu :Ġmzası : Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu yüksek lisans tezi, Enstitü Yönetim Kurulunun sayılı kararıyla.. /.. /... tarihinde onaylanmıģtır. Unvanı, Adı Soyadı Enstitü Müdürü

4 Bu tezde görsel, iģitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu çalıģmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. Adı Soyadı : GülĢah Erbey Ġmza :

5 YAZAR ADI- SOYADI: GülĢah ERBEY BAġLIK: KAYITDIġI ĠSTĠHDAM TÜRLERĠNDENÇOCUK ĠġGÜCÜ VE HANE HALKI GELĠRĠNE ETKĠLERĠ Ġzmir Ġli Sanayi Sektöründe ÇalıĢan Çocuk ĠĢçiler Üzerine Bir ÇalıĢma ÖZET KayıtdıĢı ekonomi ülkelerin ekonomik yapısını tehdit eden faaliyetlerdir.bu faaliyetler ülkenin vergi kaybına uğramasına ve mali disiplinin bozulmasına neden olmaktadır. ĠĢverenlerin, vergi ve sigorta primi ödemekten kaçınmaları, yüksek ücretler vermekten çekinmeleri kayıtdıģı istihdama olan yönelimi arttırmaktadır. Çocuk iģçi çalıģtırmak da kayıtdıģı istihdamın önemli bir kısmını oluģturmaktadır.çocuk iģgücü dünyada ve Türkiye de oldukça yaygın görülen sosyoekonomik bir sorundur. Bu çalıģmada öncelikle kayıtdıģı ekonomi ve kayıtdıģı istihdam kavramları detaylıca açıklanmıģtır. KayıtdıĢı faaliyetlerin dünyadaki ve Türkiye deki durumuna değinilmiģ; tablo, Ģekil ve çeģitli veriler yardımıyla, bu açıklamalar desteklenmiģtir. Gerekli tanım ve terimler açıklandıktan sonra çocuk iģgücü ve çocuk iģgücünü etkileyen faktörler belirtilmiģ, çocuk çalıģanlarla ilgili yapılan yasal düzenlemelere yer verilmiģtir. Konuyla ilgili literatür taraması yapıldıktan sonra, çocuk iģçilere uygulanan anket çalıģmasına yer verilmiģtir. Ġzmir ili sanayi sektöründe çalıģan 100 çocuk iģçiye 21 soruluk anket uygulanmıģtır. Anketten elde edilen veriler SPSS 16.0 programı yardımıyla analiz edilmiģtir. Analizlerde çeģitli istatistiksel testlerden yararlanılmıģ, çocuk iģçilerin elde ettiği gelirin hanehalkı gelirine olan etkileri açıklanmıģ, çocuk iģgücünün hane halkı geliri içerisinde önemli bir payı olduğu ortaya konulmuģtur. ANAHTAR SÖZCÜKLER çocuk iģgücü, kayıtdıģı ekonomi, kayıtdıģı istihdam

6 WRITER NAME- SURNAME: GülĢah ERBEY TITLE: AS TYPES OF INFORMAL EMPLOYMENTCHILD LABOUR AND EFFECTS TO THE HOUSEHOLD INCOME A Study On Child Labour Working In Industry Sector Of Izmir ABSTRACT Informal activity is an activity that threats the economical structure of countries. These activities cause to the tax loss and breakdown of fiscal discipline. The avoidance of employers from paying tax and insurance premium, and giving high wages, cause to enhancement of informal employment. Employing child workers also forms an important part of informal economy. Child Labor in the world and in Turkey is fairly common socio-economic problem. In this study, firstly, the terms of informal economy and informal employment are explained in detail. The situations of informal activities in the world and Turkey is mentioned; also, these explanations are supported by the help of tables, schedules and various data. After the explanation of necessary descriptions and terms, child labour and the factors effecting child labour are specified, the legal regulations about child workers are ranked. After the literature review about this issue; the survey study that was performed on child workers is ranked. The survey that has got twenty one question is performed on one hundred child workers employed in the industry sector of Ġzmir. The data achieved from the survey are analysed by the help of SPSS 16.0 program. In the analyses, various statistical tests are utilised; effects of the child worker s income to the household income are explained. As a conclusion child labour takes an important part of household income. KEYWORDS child labour, informal economy, informal employment

7 ÖNSÖZ Bu çalıģmada kayıtdıģı ekonomi sonucu ortaya çıkan kayıtdıģı istihdam faaliyetlerinden biri olan çocuk iģçiliği sorunu ve Türkiye de çocuk iģçiliğe neden olan faktörler ele alınmıģtır. Ġzmir ili sanayi sektöründe çalıģan çocuk iģçilerle yapılan anket çalıģması ile araģtırma sonuçlandırılmıģtır. Tez çalıģmalarım boyunca yardımlarını esirgemeyen değerli danıģman hocam Yrd. Doç. Dr. Aslı YENĠPAZARLI ya ve değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. Necmiye CÖMERTLER e ve Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZÇAĞ a teģekkürlerimi sunarım.

8 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv EKLER LĠSTESĠ... x ÇĠZELGELER LĠSTESĠ... xi ġekġller LĠSTESĠ... xiii KISALTMALAR VE SĠMGELER LĠSTESĠ... xiv ÖZGEÇMĠġ... xvi GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAYITDIġI EKONOMĠ VE KAYITDIġI ĠSTĠHDAM 1.1. KAYITDIġI EKONOMĠ TANIMI KayıtdıĢı Ekonomi Nedenleri KayıtdıĢı Ekonomi Etkileri KayıtdıĢı Ekonomi Tahmin Yöntemleri KayıtdıĢı Ekonomi Doğrudan Tahmin Yöntemleri KayıtdıĢı Ekonomi Dolaylı Tahmin Yöntemleri Dünyada ve Türkiye de KayıtdıĢı Ekonomiye Genel BakıĢ Dünya Ülkelerinde KayıtdıĢı Ekonomiye Genel BakıĢ Türkiye de KayıtdıĢı Ekonomiye Genel BakıĢ KAYITDIġI ĠSTĠHDAM KayıtdıĢı Ġstihdam Nedenleri... 22

9 KayıtdıĢı Ġstihdam Olumlu ve Olumsuz Etkileri KayıtdıĢı Ġstihdamın Olumlu Etkileri KayıtdıĢı Ġstihdamın Olumsuz Etkileri KayıtdıĢı Ġstihdam Türleri ÇalıĢmalarını Hiç Bildirmeyenler ÇalıĢmalarını Eksik Bildirenler Türkiye de KayıtdıĢı Ġstihdamın Boyutları ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE DE ÇOCUK ĠġGÜCÜ 2.1. ÇOCUK VE ĠġGÜCÜ KAVRAMLARI Çocuk Kavramı ĠĢgücü Kavramı Türkiye de ĠĢgücü Yapısına Genel BakıĢ ÇOCUK ĠġGÜCÜ KAVRAMI ÇOCUK ĠġÇĠLĠĞĠNE NEDEN OLAN FAKTÖRLER Yoksulluk ĠĢsizlik Eğitim ile Ġlgili Nedenler Göç Denetim Yetersizliği ve Mevzuat ĠĢveren Talebi TÜRKĠYE DE ÇOCUK ĠġGÜCÜ ĠSTĠHDAMI Çocuk Ġstihdamının Genel Görünümü ÇalıĢan Çocukların ÇalıĢma Nedenleri ÇalıĢan Çocukların Sektörel Dağılımı Sokakta ÇalıĢan Çocuklara Genel BakıĢ ÇalıĢan Çocukların ĠĢteki Durumu... 70

10 ÇalıĢan Çocukların ÇalıĢma Süreleri Hane Halkı Sayısının Çocuk ĠĢgücüne Etkileri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUK ĠġGÜCÜ ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI DÜZENLEMELER 3.1. ÇOCUK HAKLARI EVRENSEL BĠLDĠRGESĠ BĠRLEġMĠġ MĠLLETLER (BM) EKONOMĠK VE KÜLTÜREL HAKLAR SÖZLEġMESĠ AVRUPA SOSYAL ġarti ÇOCUK HAKLARINA DAĠR SÖZLEġME ULUSLAR ARASI ÇALIġMA ÖRGÜTÜ (ILO) NÜN ÇALIġAN ÇOCUKLAR ĠLE ĠLGĠLĠ KABUL ETTĠĞĠ BAZI SÖZLEġMELER Asgari ÇalıĢma YaĢı Ġle Ġlgili SözleĢmeler Sanayi ĠĢlerinde En Az ÇalıĢma YaĢı ile Ġlgili SözleĢmeler Tarım ĠĢlerinde En Az ÇalıĢma YaĢı ile Ġlgili SözleĢmeler SAYILI KÖTÜ ġartlardakġ ÇOCUK ĠġÇĠLĠĞĠNĠN YASAKLANMASI VE ORTADAN KALDIRILMASINA ĠLĠġKĠN ACĠL ÖNLEMLER SÖZLEġMESĠ ÇOCUKLARIN SAĞLIK VE GÜVENLĠĞĠNE ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI ÇALIġMA ÖRGÜTÜ (ILO) SÖZLEġMELERĠ SAĞLIK KONTROLLERĠNE YÖNELĠK ULUSLARARASI ÇALIġMA ÖRGÜTÜ (ILO) SÖZLEġMELERĠ ÇOCUK ĠġGÜCÜ ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL DÜZENLEMELER Anayasası Sayılı ĠĢ Kanunu ĠĢe BaĢlamada Asgari YaĢ Ücretli Ġzin Sağlık Muayeneleri ÇalıĢtırma Süreleri ve Yasaklar... 83

11 Çocuk ve Genç ĠĢçi ÇalıĢtırılma Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik Sayılı Ġlköğretim ve Eğitim Kanunu...89 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ĠZMĠR ĠLĠ ÇEVRESĠNDE ÇEġĠTLĠ SANAYĠ KOLLARINDA ÇALIġAN ÇOCUKLAR ĠLE YAPILAN ANKET UYGULAMASI 4.1. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ ARAġTIRMANIN AMACI, HĠPOTEZĠ VE YÖNTEMĠ ARAġTIRMANIN BULGULARI Demografik Özellikler Sosyo-ekonomik Özellikler ÇAPRAZ TABLOLAR Cinsiyet ile Eğitim Durumunun Ġncelenmesi Cinsiyet ile Eğitim Düzeyinin Ġncelenmesi Cinsiyet ile YaĢ Dağılımının Ġncelenmesi Cinsiyet Ġle ÇalıĢılan Sanayi Sektörü Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi Ailenin Aylık Geliri Ġle ÇalıĢma Nedeni Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi KardeĢ Sayısı Ġle Ailede ÇalıĢan Bireyler Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi Çocuk ĠĢçinin Ġlk MaaĢı ile ġimdiki MaaĢı Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi Ailenin Aylık Geliri Ġle Çocuk ĠĢçinin ġimdiki MaaĢı Arasındaki ĠliĢkinin Ġncelenmesi SONUÇ VE ÖNERĠLER KAYNAKÇA EKLER

12 EKLER LĠSTESĠ: EK.1. ANKET FORMU EK.2. SPSS TABLOLARI

13 ÇĠZELGELER LĠSTESĠ Çizelge 1.1: SGK ya kayıtlılığa göre istihdam edilenler Çizelge1.2: SGK ya kayıtlılığı ve iģteki durumuna göre istihdam edilenler Çizelge1.3: SGK ya kayıtlılığa ve iktisadi faaliyet koluna göre istihdam edilenler Çizelge 1.4: Tarım tarım dıģı istihdamda SGK ya kayıtlılığa göre istihdam edilenler Çizelge 1.5: Kırsal bölgede SGK ya kayıtlılığa ve eğitim durumuna göre istihdam edilenler Çizelge 1.6: Kentte Sosyal Güvenlik Kurumu na kayıtlılığa ve eğitim durumuna göre istihdam edilenler Çizelge 1.7: Mevsim etkilerinden arındırılmamıģ temel iģgücü göstergeleri Çizelge 2.1: Türkiye de iģgücü ve iģgücüne katılım oranları Çizelge 2.2: 2012 bütçe tasarısında Milli Eğitim Bakanlığı na ayrılması öngörülen miktar Çizelge 2.3: 2012 bütçe tasarısında Yüksek Öğrenime ayrılması öngörülen miktar Çizelge 2.4: Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi veri tabanına göre Türkiye deki kiģilerin eğitim durumlarının cinsiyete göre dağılımı Çizelge 2.5: ÇalıĢan kesimin sınıflandırılması Çizelge 2.6: YaĢ gruplarına, cinsiyet ve sektörüne göre ekonomik faaliyetlerde çalıģan çocuklar Çizelge 4.1: Cinsiyet Çizelge 4.2: YaĢa göre dağılım Çizelge 4.3: Eğitim düzeyi Çizelge 4.4: Eğitim durumu Çizelge 4.5: KardeĢ sayısı Çizelge 4.6: Ailede çalıģan sayısı Çizelge 4.7: Çocuk iģçinin ne kadar zamandır çalıģtığı Çizelge 4.8: ÇalıĢma Ģartlarından memnuniyet

14 Çizelge 4.9: ÇalıĢma Ģekli Çizelge 4.10: Ġlk alınan maaģ miktarı Çizelge 4.11: ġimdi alınan maaģ miktarı Çizelge 4.12: Normal dağılım tablosu (One-Sample Kolmogorov- Smirnov Test) Çizelge 4.13: Cinsiyet ile eğitim durumu analizi (Ki- Kare testi) Çizelge 4.14: Cinsiyet ile eğitim düzeyinin dağılımı (Çapraz tablo) Çizelge 4.15:Cinsiyet ile eğitim düzeyinin dağılımının incelenmesi (Kruskal-Wallis Test) Çizelge 4.16: Cinsiyet ile yaģ dağılımı Çizelge 4.17: Cinsiyet ile sanayi sektörü dağılımı Çizelge 4.18: Cinsiyet ile çalıģılan sanayi sektörü arasındaki iliģki(kruskal-wallis Test) Çizelge 4.19: Ailenin aylık geliri ile çalıģma nedeni arasındaki iliģki (Kruskal- Wallis testi) Çizelge 4.20: Ailenin aylık geliri ile çalıģma nedeni arasındaki iliģki (One- Way Anova) Çizelge 4.21: Ailede ÇalıĢan Bireylerile KardeĢ Sayısı Arasındaki ĠliĢki (Kruskal- Wallis) Çizelge 4.22: Ġlk maaģ ile Ģimdiki maaģ arasındaki iliģki (Wilcoxon Signed- Ran Çizelge 4.23: Ġlk maaģ ile Ģimdiki maaģ arasındaki iliģki (Regresyon Analizi) Çizelge 4.24: Ġlk maaģ ile Ģimdiki maaģ miktarları arasındaki iliģki (Paired- sampled t testi) Çizelge 4.25: Ailenin aylık geliri ile çocuk iģçinin Ģimdiki maaģı arasındaki iliģki (Basit korelasyon analizi) Çizelge 4.26: Ailenin aylık geliri ile çocuk iģçinin Ģimdiki maaģı arasındaki iliģki (Kruskal-Wallis testi) Çizelge 4.27: Ailenin aylık geliri ile çocuk iģçinin Ģimdiki maaģı arasındaki iliģki (Spearman sıra korelasyonu)

15 ġekġller LĠSTESĠ ġekil 1.1: KayıtdıĢı ekonominin büyüklüğü ve ülkeler arası karģılaģtırma ġekil 1.2: Emek faktörünün yoğun kullanıldığı ülkeler ġekil 1.3: Dünyada çocuk iģçiliğinin sektörel dağılımı ġekil 1.4: Sosyal Güvenlik Kurumu na kayıtlılığı ile tarım- tarım dıģı istihdama göre erkek iģgücü ġekil 1.5: Sosyal Güvenlik Kurumu na kayıtlılığı ile tarım- tarım dıģı istihdama göre kadın iģgücü ġekil 1.6: KayıtdıĢı istihdam oranları ve tarım dıģında kayıtdıģılık oranları ġekil 2.1: Son çalıģılan iģteki durumuna ve yıllara göre iģsizler ġekil 2.2: ĠĢteki durumuna göre istihdam edilenler ġekil 2.3: 2006 (Ekim- Kasım- Aralık) çocuk iģgücü anketine göre ekonomik faaliyetlerde çalıģan çocukların iģteki durumlarına göre dağılımı ġekil 2.4: Kadının eğitimi ve doğurganlığı arasındaki iliģki ġekil 4.1: YaĢa göre dağılımı ġekil 4.2: Anne ile babanın eğitim düzeyi ġekil 4.3: Anne ile babanın mesleği ġekil 4.4: Ailenin aylık geliri ġekil 4.5: ÇalıĢılan sanayi sektörü ġekil 4.6: ÇalıĢma nedeni ġekil 4.7: Sosyal Güvence ġekil 4.8: Günlük çalıģma süresi ġekil 4.9: Gelecek beklentisi

16 KISALTMALAR VE SĠMGELER LĠSTESĠ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika BirleĢik Devletleri AKAVA : Confederation of Unions for Academic Professional and Managerial Staff in Finland Bağ-Kur : Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız ÇalıĢanlar Sigorta Kurumu BM : BirleĢmiĢ Milletler ÇĠA : Çocuk ĠĢgücü Anketi DĠE : Devlet Ġstatistik Enstitüsü DPT : Devlet Planlama TeĢkilatı GSMH : Gayrisafi Milli Hasıla GSYH : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla ILO : International Labour Organisation- Uluslararası ÇalıĢma Örgütü IPEC : International Programme on the Elimination of Child Labour- Çocuk ĠĢçiliğinin Ortadan Kaldırılmasına ĠliĢkin Uluslararası Program IR : Inland Revenue of United Kingdom- BirleĢik Krallık Yurtiçi Gelir Dairesi IRS : Internal Revenue Service United States Department of Treasury- Amerika BirleĢik Devletleri Milli Vergi Bürosu KDV : Katma Değer Vergisi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development- Ekonomik Kalkınma ve ĠĢbirliği Örgütü OKA: Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı SGDP : Sosyal Güvenlik Destek Primi SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu SPSS : Statistical Package for the Social Sciences SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu

17 TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TĠHV: Türkiye Ġnsan Hakları Vakfı TĠSK : Türkiye ĠĢveren Sendikaları Konfederasyonu TL : Türk Lirası TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu TÜSĠAD : Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği

18 ÖZGEÇMĠġ KiĢisel Bilgiler Adı Soyadı : GülĢah Erbey Doğum Yeri ve Tarihi : Ġzmir Eğitim Durumu Yüksek Lisans : Adnan Menderes Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi- Ġktisat Anabilimdalı Lisans: Adnan Menderes Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi Bildiği Yabancı Diller : Ġngilizce Bilimsel Faaliyetleri : -Ġsabeyli YerleĢkesindeki Üniversite Öğrencilerinin Tüketim Tercihlerini EtkileyenFaktörlerin Belirlenmesi ( Organizasyon ve Yönetim Bilimleri Dergisi Cilt 2, Sayı 2, 2010 ISSN: ) (Online) 87 - ĠMKB ve Forex Piyasasına GiriĢ Eğitimi ( yedi gün ) -NLP Uzmanlık ve Eğitimenlik Eğitimi ( iki ay ) -Hızlı Okuma ve Hafıza Teknikleri Uzmanlık ve Eğitmenlik Eğitimi ( iki ay ) -Ġleri Düzey Ġngilizce Eğitimi (bir yıl) ĠĢ Deneyimi ÇalıĢtığı Kurumlar : Tek Lider Dershanesi, Nazilli AYDIN ( ) Verdiği Dersler: -Ġktisada GiriĢ -Uluslararası Ġktisat -Ġktisat Tarihi -Devlet Bütçesi -Yönetim Organizasyon -Ġktisadi Kalkınma ve Büyüme -Uluslararası Mali ĠliĢkiler Bilgivizyon Eğitim Kurumları, Buca ĠZMĠR ( ) -Ġngilizce ĠletiĢim e-posta Adresi : gulsah.usta@stu.adu.edu.tr