ULUSLARARASI DÜŞÜNCE ve SANATTA MEVLANA Sempozyum Bildirileri

Transkript

1 T.C. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ilahiyat Fakültesi ULUSLARARASI DÜŞÜNCE ve SANATTA MEVLANA Sempozyum Bildirileri INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON MA WLANA JALALADDIN RUMI IN THOUGHT and ART Papers May, Mayıs 2006 Çanakkale Türkiye/Turkey

2 MEFKURECİLİGİMİZDE MEVLANA CELALEDDIN RUMI VE ONUN MESNEVISI PROF. AYDIN CABBAROGLI ABBASOV Azerbaycan Ilimler Akademisi Felsefe Ensitüsü Institute of Philosophy of the Academy of Sciences of Azerbaijan (ÖZET) Bele bir revayet var ki, bir defa gezinti esnasında Mevlanın en sevineli ve onun düşüncelerine en yakın, yaradıcılığını mükemmel bilen mürldlerinden biri Büsameddin Hasan mürşidinin hoş ehvalından yararlanarak ona muracaat edir: En büyük ustat! Olmaz ki, bize söylediklerinizi, bu mukaddas kelamlarınızı siz de Senai ve Attar gibi nezme çekib toplum şeklinde taktim edesiniz. Bu semirni muracaatdan sonra büyük ustad harnan dakikada cebinde saklı tutduğu yazıyı çıkarıp müridine verir. Büsammedin yazıyı okumaya başlayır. Bu yazı gelecekte dünya fikir hazinesinin bir parçasına çevrilecek "Mesnevi"nin prologu olacak "Garnışın neğmesi (şarkısı)" idi. Unutmayak ki, "Mesnevi" aslında bir sosial-sifariş idi. Müellif eserin yaranmasını planlaşdırmamışdı. Pikrimizin başlanğıcında dediyimiz gibi mürürllerinin ondan rica etdiyi gibi onlan bir yönde yöneltmek için mistik felsefenin yaranınası isteyin malısulu idi. Şübhesiz ki, bir müsliman filozofu olarak onun en çok muracaat etdiyi menbe Kuran ve Hadisler idi. Eserde 760 defa Kurandan iktihas getirir. 745 defa hadisiere muracaat edir. Lakin bu iktihaslar onun allekorik fikirlerini tamamlamak maksedine hizmet edir. Burada en önemlisi odur ki, Rumi öz sufi konsepsiyasını, etik-ahlakı görüşlerini insanlara çatdırmak için, onların kamilliye giden yollarının işıklandınlması için bunu mütlek etmeli idi. Müellif bu missiyam yüksek profesionallıkla yerine yetirir. İlk bakışta eser didaktik, samastik toplu gibi görünse de, aslında burada çok güclü bir falsefi ardıcıllık sufillik mövcuddur. Mesnevide her şeyden önce tezis yani mistik postulat koyulur. Sonra tezis yani postutat Kuran ayesi ve ya Hadiste tasdiklenir. Bunun ardınca Pritça ve ya novella illyustirativ şekilde taktim olunur. Sonra ise Sentenasiya, yani sonuc, nasihat formasma gelir. Belelikle Mesnevide Celaledin Ruminin felsefi metodu ile sistemi arasında çok mükemmel bir vehdet yaranır. Bele bir fikir bollugu olan Anadolu diyannda yaşayan büyük humanisı gelecek araştırmacılara mesaj göndererek yazırdı: " Yabanci bilmeyin beni, ben de bu evdenem. Sizin diyarda kendi ocağıını aramaktayım. Düşmen gibi görünsem de düşman deyilim, hindce söyleyirim, ama aslım türktür." Deyirse onun ardıcılları, oğlu Sultan Veledin, büyük söz ustadı Yunus Emrenin bu cür etirafa ihtiyacı yoktur. Onlar büyük ustadları Rumi sufizmini zenginleştirmekle yanakı asnn derinliklerinden gelen güzel türkcemizin hazm melodisini günümüze armağan etmektedirler: Derdi büyük Eyyup ile Gözü yaşlı Yakup ile O Muhammet mahbup ile Koy çağırsın Mevlam seni. MEVLANA JELALEDDIN RUMI AND HERMESNEVI IN OUR IDEA (ABSTRACT) In her Mesnevi, Mevlana refers to such sources as Holy Koran and Hadises. She addresses to Hadises 745 times and to Holy Koran 760 times in her Mesnevi. Mevlana confesses that she is Turk. Asa result of it, her students Sultan Veled and Yunus Imre Doesn't need to confess in it. Bele bir revayet var ki, bir defa gezinti esnasında Mevlanın en sevimli ve onun düşüncelerine en yakın, yaradıcılığını mükemmel bilen müridierinden biri Büsameddin Hasan mürşidinin hoş ehvalından yararlanarak ona muracaat edir: En büyük ustat! Olmaz ki, bize söylediklerinizi, bu siz de Senai ve Attar gibi nezme çekib toplum şeklinde taktim edesiniz. mukaddas kelamlarınızı

3 Bu semimi muracaatdan sonra büyük ustad harnan dakikada cebinde saklı tutduğu yazıyı çıkarıp müridine verir. Büsammedin yazıyı okumağa başlayır. Bu yazı gelecekte dünya fikir hazinesinin bir parçasına çevtilecek "Mesnevi"nin prologu olacak "Gamışın neğmesi (şarkısı)" idi. Bu fikir bir kadar efsanevi sesiense de, lakin gerçeklik idi. Çünki Mesnevi C. Ruminin şah eseridir. Onun kendinin de defalarca itiraf ittiyi gibi o şiiri o kadar da sevmezdi. Lakin kendinin sufifelsefi düşüncelerini çatdırmak için başka vesaitler(ünsürler) de bulamadı. Tesevvüfe bu derecede spektrik yanaşmasına bakmayarak eser hakikatan dünya söz hazinesinin incisidir. Tesadüfü de yil ki, Doğu poeziyasının diger kolifeyi Ebdürrehman Cami n ( ) Ruminin " Mesnevi"sini " Farsca yazılmış Kuran" adlandınr. "Hatta o peyğember deyil, amma onun kitabı Semavidir!" cümlesini işledir. Sufi düşüncesini yaşayan ve yaradan binlerce eserler yazılmıştır. Lakin cesaretle deye bilerik ki, onların hiç biri Ruminin "Mesnevi"si kadar dilkkatı çekmemişdir. Bu eserin tadkikine, şerhine, kommentariyasına bu gün ilme malum olan binlerle abideler vardır. İster tarihte, ister günümüzde kendi aktuallığı, dikkat çekiciliyi, sırrlılığiı ile "Mesnevi" ile muikayise olunacak ikinci bir eserin adını çekmek mümkün deyil. Eser beyitden ibaretdir. Klassik Doğu poema sistemine göre çok mükemmel hecm sayılır. Yeri gelmişken dünyada çok populyar olan Yunan şairi Romerin "İliada" ve "Odisey" eserleri ikisi birlikde "Mesneviden" kat-kat küçüktür. Sanatçılık bakırnından istemezdim dahileri yüz-yüze koyam. Müellifin felsefi tefekkürü, entellekti, geniş melumatı, tarihi bölgüsü insanı hayrata getirir. Problemierin koyuluşu, pritçaların yaranışı ve onların okucuya çatdınlması hakikaten insanı hayran edir. Düşünirsen ki, dünya edebiyyatı ile bu kadar yakınlık nerden kaynaklanır. O yüzlerle edebiyyatın adını çekir. Folklora bu kadar azadlık, orta asırlarda yaşamış bir insanın informasiyanın o kadar de gelişmemiş çağında bu insanda nerdendir ( haradandır)? Eserde Musanın "Bibliyasından", Muhammedin "Kuranın"dan başlayarak Senai, Ettar, dokkuzuncu asrda yaşamış görkemli arab mütefekiri Ebu Nüveys, Cafar Barmakid ve digerleri dikkata alınır. Unutınayak ki, eser bir masa arkasında oturuh sistemleşdirilmiş düşüncenin mehsulu yok, bedaheten dikte olunmuş ve mürüdler tarafından harnan kağıza göçürülmüş tafekkürün mehsuludur. Mesnevide güclü improviziyasıya, gerçeklikten gidalanan teheyyül, bir manalı pritçadan sonra diger pritçadakı mantığı ardıcıllık, yumor Sarkazm, aynı zamanda hikmet, didaktika.ve bütövlükte yüksek Sufi-felsefi medeniyyet. Unutmayak ki, "Mesnevi" aslında bir sosial-sifariş idi. Müellif eserin yaranmasını planlaşdırmamışdı. Pikrimizin başlanğıcında dediyimiz gibi mürldlerinin ondan rica etdiyi gibi onları bir yönde yöneltmek için mistik felsefenin yaranınası isteyin malısulu idi. Şübhesiz ki, bir müsliman filozofu olarak onun en çok muracaat etdiyi menbe Kuran ve Hadisler idi. Eserde 760 defa Kurandan iktihas getirir. 745 defa hadisiere muracaat edir. Lakin bu iktihaslar onun allekorik fikirlerini tamamlamak maksedine hizmet edir. Burada en önemlisi odur ki, Rumi öz sufi konsepsiyasını, etik-ahlaki görüşlerini insanlara çatdırmak için, onların kamilliye giden yollarının işıklandınlması için bunu mütlek etmeli idi. Müellif bu missiyam yüksek profesionallıkla yerine yetirir. İlk bakışta eser didaktik, samastik toplu gibi görünse de, aslında burada çok güclü bir felsefi ardıcıllık sufillik mövcuddur. Mesnevide her şeyden önce tezis yani mistik postulat koyulur. Sonra tezis yani postulat Kuran ayesi ve ya Hadisle tasdiklenir. Bunun ardınca Pritça ve ya novella illyustirativ şekilde taktim olunur. Sonra ise Sentenasiya, yani sonuc, nasihat formasma gelir. Belelikle Mesnevide Celaledin Ruminin felsefi metodu ile sistemi arasında çok mükemmel bir vehdet yaranır. Doğrudur, bir sıra Rumişünaslar, hüsusile Batı Avrupa tadkikatçılan onu bazen sistemsizlikde eleştirirler. Guya ki, stroktur bakırnından "Mesnevi" nin mistikası Attarın "İlahiname" sine benzeyir. Yani orjinallıktan bir kadar uzaktır. Bu fikir hüsusile Batı Doğu araştırmaçısı Y. Boldikin munasibetinde özünü biruze verir. Burada Baldik Celaleddinin özünün ireli sürdüyü idrakta üç marheleni esas götürür. Birinci, hissi idrak, yeni duyğuların yaratdığı ihtirasdır ki, Allaha yöneldiyinen hakikatdir. İkinci ise birinciden doğar. Hakikat marhelesinde Melek Şeytanı yoldan çıkarır, yani onu evez edir, bir sözle idrakta mantiki marhele, ağıl ön plana geçır. Üçincü merhelede vahdeti vücud yaranır. Mütlek varlıkla mümkün varlık hem aynılaşdınlır ve hem de varllık inkar olunur. Burada Mütlek ruhun varlığının miztik konsepsiyası yaranır. Bütün varlıklar, o cümleden insan özü Allahın varlığında eriyir, yani hezm olunur. Sonueta Şeyhin özü de Mütlek ruha çevrilir. Mütlek ruhun derk olunması yolundakı bu troika-üçlük sistemi aslında eski yunan filozofu Platonun Dünyevi Ruh, Dünyevi Ağıl ve onun vahdeti mütlek ruhundan gelir. Lakin biz cesaretle deye biletik ki, bu avrupalı alimin subyektiv fikridir. Bizim düşüncemize göre C. Rumi Platonun felsefesini ve 232

4 Ettann yaradıcılığını çok mükemmel bilmesine bakmayarak onun üçlük konsepsiyası bir müselman sufi filozofu olmakla birinci növbede Kurana, ikinci müsilman Doğusunda geniş yayılmış pritça ve letifelere, üçincü ağırlığını ve mesuliyyetini çiyinlerinde daşıdığı tarihi gerçekliklere söykenirdi. C. Ruminin "Meshevi" sinde her hankı bucakdan yanaşılır yanaşılsın dünyanın her yerinde yayılmış en meşhur eserdir. Ona göre yok ki, bu eser mistik felsefinin nezeriyyesi ile praklikanın bitgin konsepsiyasını yaratrnışdır. Onun en güzel meziyyeti ondadır ki, bu felsefeni çok ince, selis, aydın bir dilde ve metodla okucuya çatdırmışdır. O sözün asl manasında dahidir. Tefekkür sistemi tekrarsızdır. Doğu felsefi fikir araşdıncılan bir manalı olarak Ruminin "Mesnevi"sini sufi poeziyasının zirvesi adlandınlrar. Didaktika jannnda bu eser en yüksek nümune hesab olunur. Aynı zamanda mistik felsefinin ensiklopedisıdır. Yakın ve orta Doğunun bir sıra ülkelerinde, hüsusile (özellikle); İranda, Hindistanda, Pakistanda, Afkanıstanda, Azerbaycanda milli medeniyyetin bir parçasına çevrilmişdir. Türküyede ise bu eser ve onun müellifi hüsusi statusa maliktir. Son günlere kadar bu eseri okumak ve milletin iştirakma çevirmek için her bir okucu kütlesinin rahatlığı için Mevlana binalan tikilmişdi. Türküstanda ise eserin deyeri o kadar yüksekdir ki, "Nakşibendi" mükaddes ocaqlannın üzvüleri en azı yedi yüz beyti Mesneviden azber bilmeli idi. Rumi " Mesnevi" de yalnız Sufi felsefesini yaratmakda kifayetletımemişdi. Bu eser ensiklopediliyi ile de mehdudlaşrnır. Rumi bu eserde yaşadığı dövrün, xüsusile Anadolu şeher mühütünün politrasını, rengareng sosial mühitini yaratrnışdır. Oradakı pritçalara dikkat yetirsen, mesela "Bağban ve oğru". " Dörd hindus hakkında"," Dörd seyyah ve üzüm efsanesi", "Fil hakkında düşünce", ''Oğru ve fellah", " Tutukuşu", " Özüne oyama düzelden gezvinli" ve.s.ve.i.a. Bütun bu rengareng pritçalar orta asır Doğu- Anadolu şeher düşüncesine inikiasdır. Bu allegoru yazılan oxuyan her bir kes çox güzel bilirdi ki, müellifin tekdim etdiyi fil, at,eşşek, tilki, şir, serçe, tavşan, ve. s anlayışlannın arkasında dayanan kimlerdir. Büyük ideallada yaşayan Sufi- filozofun eleştiri obyekti hiç şübhesiz ki, mövcud iktidar idi. Lakin okuculann bir tabakası için bu felsefi düşünce, bir tabakası için gülüş doğuran yumor, bir tabakası için ise zerif, ince şiir, dil medeniyyeti idi. Konunun seçimi, pritçalann takdimatı yüksek sosial profisanılmızın mehsuldur. Memur özbaşnalığı, dini fınldak, reiyyet tabeçiliyi, kul mütiiliyi, yalaklık, manaviyyatsızlık, ikiyüzlülük ve.s bu gibi nekativ hallar onun tenkit -eleştri objesidir. Bütün bu konu zenginiiyi ile C.Rumi "Mesnevi" de orta asr Sufi felsefesini aslında " Entellektuel" ve "Prakmatik" sufizm seviyyesine kaldırrnışdır. Bununla yanaşı bütüvlükde Batı filosoflanndan çok-çok önce felsefede, Doğuda geniş yayılmış poeziyada o insan amilini en yüksek mertebeye kaldırrnışdır. Onun için en güzel varlık kamil insan gözelliyidir. İnsanın inarnı şekli mükemmeliyidir. Mevcud kötülükden kurtulmanın bir yolu varsa o da insanın kamilleşib Allaha yaklaşması dır. Cihanın da kurtuluşu bundadır. Tesavvüf- Sufi felsefesi ile o cümleden de C. Ruminin "Mesnevi" si ile tanışlık ilk bakışta ele tesevvür yaradır ki, guya burada bir pessimizm ve ya terki dünyaçılık vardır. Lakin bu getiyyen böyle deyil çox ince kalblii ve şair tebietli Rumininin hayatı kadar sevdiyi insanların ölümünden sonra, misal için hocası ve ustat saydığı Sems Tebrizinin 1247 yılında müammalı ölümü, 1258 yılda sevimli öyrencisi (şeyirdi) İzlahattİn Lezkubsanın ölümü görün onun dilinde nece seslenir: Güneş söndü, ama Ay yüksekti, fakat onu da kara bulutlar ağuşuna aldı." Sanki müellif pessimizme kapılır. Lakin daima ireliye doğru yürüyen ve Allahın bütün kararlarını nikbin kabul eden Rumi diger öyrencisi Hüsameddin Hasanın simasında yeni yıldız yarandı demekle hayat devam edir nikbinliyine söykenir. Onun yaradıcılığının ana hattı Vahdet fikridir. Kainatın en küçük zerreciyi de tamdan aynianda hiçden odunda yanır. Batun bunlar yüksek poetik seviyyede ilhamla tasvir olunur. O selefierinden farklı olarak yalnız sözle mehtudlaşrnır, dediklerini canlı müzikle ve dans ile müşaiyet edirdi. Buna en güzel nümune yukanda adını çekdiyimiz "Garnışın şarkısı" dır. Ney kesilip garnışlardan aynidığı için şikayet edir, özezeliiçin üzülür, onu eşitmeyi başaranlarla ilahi ittifak ve ve ebedi mutluluk hakkında söhbet edir. Onun esas derdi tekliktir, teklik ise felakettir. Ona göre de ilahi aşk yolu ile ümumiyyetle Allaha kavuşmak lazımdır. Mutluluk da budur. Doğu, özellikle Türk felsefesi deyerlerinin mükemmel bilicisi büyük alman şairi Hotenin Rumi hakkında söylediyi "Reallığın şübheli ve etibarsız esasa dayanması Celalettin Ruminin yüreyince deyil, o iç ve dış olayların sımnı enenevi bakımdan müeyyen etmeye can atır, onlan iti ağılla hell etmek isteyir. Ona göre de onun yaratıcılık mehsulu yeni tapmacalar ireli sürür, onları da öz növbesinde hell etmek ve izah etmek telep olunur. Sonda o bütün varlığın allah olduğu hakkında telime muracat etmeye mecbur olur." Bütünlükte C.Rumi yukanda dediyimiz gibi dünyanın bir çok bölgelerinde en çok okunan ve araştınlan şahsiyyatdır. Yakin Batı dünyasında o daha çok XVIII yüzyıldan başlayarak öyrenilmişdir. Avrupanın, Amerikanın, Rusyanı yüzlerle mütefekkir filozoflan Mevlana yaradıcılığını -araştırmış, onun eserlerine şerh vennişler. Onların arasında Hegel, Höte, Nikolson, Boldir, Arberi, Bertels gibi 233

5 şahsiyyatlar, hatta Motrart, Bethoven gibi muzik korijegleri var. Her iki alman dalıisi etiraf edir ki, kendi yaradıcılıklannda Mevlevi tarikat müziyinden maksimum faydalanmışlar. Görkemli Holland ressamı Rembrant hint-türk dövrü hakkında özünün kompazisiyasının birinde C. Ruminin tesvirini yaratmıştır. Modem Batı Pop müziyinin yıldızlan Maykl Cekson, Madonna ve bir çokları onun yaradıcılığından geniş yararlanmıştır. Pikrimizin sonunda bir meseleni de, özel olarak öne çıkarmak isteyirik. Dünyada mövcud olan araştırmaların büyük ekseri M.C.Ruminin "Mesnevi"sini fars klasik fikrinin mehsulu saysalar da biz bunu geti olarak sethi ve sehf(hatalı) hesab edirik. Doğrudur, Mesnevi Farsca yazılmıştır. Lakin eserin bütün meziyyeti, müellifin düşünce tarzı ve gerçekliye münasibeti türk düşüncesinin mehsuludur. Bele ki, onu dikkada araştırdıkta çok aydın görünür ki, Türk tefekkürüne hind, çin, fars, arap, hristianlık askefresi demek olar ki, tesir göstermeyip. İslam prinsipinlerine esaslanan, türk milli enenelerınden, hatta şamanizınden faydalanan türk tefekkürü kendine mahsus hüsusiyyetleri ile farklanır. İlahi aşk türklerde hemide daha çok göstermektedir. Türkler arasında tesavvüf türklerde üç şekil almaktadır: Birinci Anınet Yasevi ile bağlıdır. Burada eski Türk ilahi düşüncesine islam ilahiyyat fikirlerini guraşmışdır. İkincisi, Hace Behaeddin Nakşibendinin yaratdığı Nakşibendilikde Şeriat asas götürülüp. Üçincü, ise Hacı Bektaş Velinin Alevilik koludur. Bele bir fikir bollugu olan Anadolu diyannda yaşayan büyük humanist gelecek araştırmacılara mesaj göndererek yazırdı: " Yabanci bilmeyin beni, ben de bu evdenem. Sizin diyarda kendi ocağıını aramaktayım. Düşmen gibi görünsem de düşman deyilim, hindce söyleyirim, ama aslım türktür." Deyirse onun ardıcıllan, oğlu Sultan Veledin, büyük söz ustadı Yunus Enırenin bu cür etirafa ihtiyacı yoktur. Onlar büyük ustadları Rumi sufizmini zenginleştirmekle yanakı asrın derinliklerinden gelen güzel türkcemizin hazm melodisini günümüze armağan etmektedirler: Derdi büyük Eyyup ile Gözü yaşlı Yakup ile O Muhammet mahbup ile Koy çağırsın Mevlam seni. 234