12 th INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON ECONOMETRICS STATISTICS AND OPERATIONS RESEARCH. May Denizli -TURKEY SPONSORS

Transkript

1 12 th INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON ECONOMETRICS STATISTICS AND OPERATIONS RESEARCH May Denizli -TURKEY SPONSORS Central Bank of the Republic of Turkey (TCMB) Southern Aegean Development Agency (GEKA) Scientific and Technical Research Council of Turkey (TUBITAK) i

2 PROCEEDINGS OF THE 12 th INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON ECONOMETRICS STATISTICS AND OPERATIONS RESEARCH Editor Bülent GÜLOĞLU Assistant Editor Şaban NAZLIOĞLU Editorial Board Celal KÜÇÜKER Mehmet BALCILAR Aşkıner GÜNGÖR Mehmet İVRENDİ Atalay ÇAĞLAR İrfan ERTUĞRUL Sevcan GÜNEŞ Serdar İSPİR Özcan MUTLU Özgür ALTUNTAŞ Sinem KANGALLI Umut UYAR ii

3 Pamukkale University Denizli, 2011 No part of the material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage and retrieval system, without written permission from the Pamukkale University. Author(s) have right to publish their article elsewhere electronically or in another publication. Printed in TURKEY İmaj Yayınevi Fakülteler Mahallesi Dirim Sk. 23/1 Phone : iii

4 PREFACE The first Symposium on Econometrics, Operations Research and Statistics is organized as a bi-annual national event in Later on, it has been organized as an annual international event. This year, Pamukkale University, Department of Econometrics is hosting the symposium. The symposium takes place on May 2011, in Denizli- Turkey. It is one of the important international events in the area of Econometrics, Operations Research and Statistics. The main objective of the Symposium is to promote theoretical and empirical studies in all areas of Econometrics, Operations Research and Statistics. Symposium also covers, researches analyzing the sensitivity of econometric models to alternative economic policies, international economics, macroeconomics, microeconomics, industrial economics and regional economic issues. The book contains the full texts of the papers presented in the areas of econometrics, operations researches and statistics. The papers not only asked some important questions but also addressed some important issues. We would like to thanks to The Central Bank of the Republic of Turkey (TCMB), the Scientific and Technical Research Council of Turkey (TUBITAK) and the Southern Aegean Development Agency (GEKA) for their financial contributions, to the rector of Pamukkale University, Hüseyin BAĞCI for his friendly effort to facilitate the symposium, to the scientific and organizing committees for their valuable time and to the Symposium secretariat for disciplined and well organized works. Bülent GÜLOĞLU Head of the Organizing Committee iv

5 SAĞLIK TESİSLERİNİN ANP TEKNİĞİ KULLANILARAK PLANLANMASI Turgay ÖZTÜRK, Kasım BAYNAL, Zerrin ALADAĞ, Kocaeli Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendisliği Bölümü 2005 yılında Sosyal Güvelik Kurumu (SSK) hastanelerinin Sağlık Bakanlığı na devri ile bazı hizmet bölgelerinde aynı Bakanlığa bağlı, benzer işlevlere sahip birden fazla kamu hastanesi oluşmuştur. Kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılması adına, bu hastanelerin işlev ve organizasyonlarının yeniden planlanması ve düzenlenmesi gerekmektedir. Bu süreçte öncelikle; sivil toplum örgütlerinin önerileri de dikkate alınarak söz konusu durumdaki hastanelerin tek bir tüzel kişilik altında birleştirilmesi, işlevlerinin değiştirilmesi, mevcut durumun devamı gibi alternatiflerden birinin seçilmesi gerekmektedir. Bu seçimde kaynakların verimli kullanılması tek kriter değildir; toplumsal talepler, kapasite ve teknolojik yeterlilik de dikkate alınmalıdır. Bu çalışmada, sağlık tesislerinin planlanmasında objektif bir çözüm yöntemi geliştirmek amacıyla; söz konusu hastaneler için uygun alternatif senaryolar geliştirilerek, en iyi alternatifi belirlemek amacıyla Analitik Network Proses (ANP) tekniği kullanılmıştır. Sonlu sayıda alternatifin bulunduğu, nitel veya nicel kriterlere sahip çok amaçlı karar problemlerinin çözümünde kullanılan tekniklerden biri olan ANP yöntemi, bu sağlık tesislerinin planlanmasında uygulanmış; elde edilen sonuçlar irdelenmiş ve önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Sözcükler: Çok Amaçlı Karar Verme, Analitik Network Proses, Sağlık Tesisi Planlama 431

6 1. GİRİŞ En temel insan hakkı olan sağlık, Dünya Sağlık Örgütü tarafından Yalnızca hastalık ya da sakatlığın bulunmaması değil, aynı zamanda bedensel, ruhsal ve sosyal olarak tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan yola çıkılarak, sağlığı korumak, geliştirmek, hastalananları tedavi etmek ve sakatlananları esenlendirmek amacı ile sunulan hizmetlerin tümü sağlık hizmeti olarak adlandırılmaktadır [1]. Sağlık hakkı, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi nde tıbbi bakım alma hakkı olarak tanımlanmıştır. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ne göre hükümetler; yaş, cinsiyet, ekonomik durum gibi her hangi bir etmene bağlı olmaksızın kendi halklarının sağılından sorumludur [1]. Türkiye de sağlık hizmetleri 1. derecede Sağlık Bakanlığı nın sorumluluğunda yürütülmektedir. Sağlık Bakanlığı; kaydedilen önemli ilerlemelere rağmen sağlık düzeyi bakımından orta gelirli ülkelerin çoğunun gerisinde kalınmasını dikkate alarak 2003 yılında Sağlıkta Dönüşüm Programı nı hazırlamıştır. Bu Programa göre o tarihte mevcut olan sağlık sisteminin bazı eksiklikleri şunlardır [2]: Sağlık hizmetleri sektöründe stratejik yönetim bulunmamaktadır. Karmaşık ve çok başlı bir yapı vardır. Sağlık Bakanlığı, daha çok kendi kurumlarına hizmet vermeye yoğunlaştığından politika geliştirmekte ve sektöre yön vermekte yetersiz kalmaktadır. Sağlık Bakanlığı, SSK, üniversite ve diğer kamu kurumlarının hastaneleri ile özel hastaneler arasında etkili bir koordinasyon olmadığından hizmet ve yatırım planlamaları toplumsal ihtiyaçlarla paralel olarak yapılamamaktadır. Hastane hizmetlerinin sunumunda önemli ölçüde verimsizlik söz konusudur. Emekli Sandığı, Bağ-Kur, SSK üyeleri gibi farklı sosyal güvenlik kapsamı altındaki kesimlerin sadece belirli hastane gruplarından hizmet alabiliyor olması da bu verimsizliği arttırmaktadır. Sağlıkta Dönüşüm Programı halen uygulanmakta olup günümüze kadar bu kapsamda birçok düzenleme yapılmış ve uygulanmıştır sayılı Kanun ile bazı kamu kurum ve kuruluşlarına ait sağlık birimlerinin Sağlık Bakanlığı na devri bu uygulamalardan birisidir sayılı Kanun, Milli Savunma Bakanlığı, üniversiteler gibi istisna tutulanlar haricinde bütün kamu sağlık birimlerinin Sağlık Bakanlığı na devrini kapsamaktadır. Fakat devredilen kurumlar arasında en önemli yeri SSK ya bağlı sağlık birimleri almıştır sayılı Kanun uyarınca SSK nın 144 hastanesi, 11 ağız diş sağlığı merkezi, 217 dispanseri ve 176 sağlık istasyonu tarihinde Sağlık Bakanlığı na devredilmiştir. Söz konusu Kanun kapsamında bulunan sağlık kuruluşlarının Sağlık Bakanlığı çatısı altında toplanması ile şu sonuçların elde edilmesi beklenmektedir [3]: Sağlık hizmetlerinin tek elden planlanması, sağlık politikalarının ülke genelinde aynı şekilde uygulanması ile kurumsal farklılıkların ortadan kaldırılması sağlanacaktır. Sağlık hizmetlerinin sunumunda standardizasyonun teminine yönelik çalışmalar hızlanacaktır. Sağlık kurum ve kuruluşlarının açılış, kapanış ve denetimlerinde de aynı standartlar uygulanabilecektir. Koruyucu sağlık hizmetlerine ağırlık vermek daha kolay hale gelecektir. Eş zamanlı olarak başlatılacak aile hekimliği hizmetleriyle birlikte, etkili bir sevk mekanizmasının oluşturulması mümkün olacaktır. Sağlık hizmetlerinin maliyetlerinin daha iyi kontrol edilmesi sağlanabilecektir. Tıbbi cihaz, ilaç ve diğer tıbbi sarfların temininde ortak yöntemlerin kullanılması sağlanacak ve kaynak kullanımı rasyonel hale gelecektir. Sağlık yatırımları ve sağlık insan gücü planlamasının daha gerçekçi olarak yapılması ve uygulanması temin edilecektir. Sağlık personelinin farklı kurumlarda çalışmalarından kaynaklanan özlük ve diğer mali haklarındaki farklılıklar ortadan kalkacaktır. Ülke genelinde bütün hastaların ayakta veya yatarak tedavileri sırasında kullanacakları ilaçlar aynı standartlarda temin edilecek, geri ödeme mümkün olacak ve bu konuda mağduriyet yaşanmasının önüne geçilecektir. Kurumlara ait binalar ve donanım daha verimli kullanılacaktır. Halkımız sağlık hizmetine daha kolay ulaşmaya başlayacak, daha kaliteli bir hizmeti eşit şartlarda almış olacaktır. Söz konusu devir işlemleri eleştirilmekle birlikte kamu hastanelerinin tek bir çatı altında toplanması halkın çoğunluğu tarafından kabul görmüştür. Fakat yukarıda belirtilen beklentilerin karşılanabilmesi için SSK hastanelerinin ve diğer sağlık tesislerinin Sağlık Bakanlığı na devri tek başına yeterli değildir. Devir sonrasında bazı bölgelerde benzer özelliklere sahip ve aynı bakanlığa bağlı kamu hastaneleri oluşmuştur. Beklentilerin karşılanabilmesi için bu hastanelerin işlev ve organizasyonlarının yeniden planlanması ve düzenlenmesi gerekmektedir. Bu süreçte öncelikle; söz konusu hastanelerin tek bir tüzel kişilik altında birleştirilmesi, işlevlerinin değiştirilmesi, mevcut durumun devamı gibi alternatiflerden birinin seçilmesi gerekmektedir. Bu seçimde hasta 432

7 memnuniyetinin artırılması tek kriter değildir; verimlilik, maliyet, sürdürülebilirlik, toplumsal talepler, kapasite, teknolojik yeterlilik vb kriterler de dikkate alınmalıdır. Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan hastanelerin birleştirilmesi gibi işlemlerin sivil toplum örgütleri tarafından yakından izlendiği, bir kısmın eleştirildiği, hatta iptal istemiyle yargıya taşındığı görünmektedir. Bu nedenle kararların şeffaf bir şekilde alınması ve paydaşlar arasında uzlaşı sağlanması gerekmektedir. SSK ya ait sağlık tesislerinin, Sağlık Bakanlığı na devrinin sonuçları sendikalar tarafından takip edilmiş [3] ve devrin hizmet kalitesine etkileri üzerine çalışma yapılmıştır [4]. Bu çalışmada ise, sağlık tesislerinin planlanmasında objektif bir çözüm yöntemi geliştirmek amacıyla; yukarıda tanımlanan probleme uygun alternatif senaryolar geliştirilerek en iyi alternatifi belirlemek için Analitik Network Proses tekniği kullanılmıştır. 2. ANALİTİK NETWORK PROSES Karar verme; mevcut tüm seçenekler arasından amaç veya amaçlara en uygun bir veya birkaç seçeneğin seçilmesi, seçeneklerin sıralanması veya sınıflandırılması sürecidir [5]. Her karar süreci farklı özellikler taşımakta olup bu özeliklere göre değişen yaklaşım ve modellerin kullanılması gerekmektedir. Bir karar problemini çözerken kurulan model, gerçek sistemi ne kadar iyi temsil ederse, elde edilen sonuçların güvenilirliği de o kadar artar. Kararların daha gerçekçi olması için modelin niceliksel etkenler ile birlikte niteliksel etkenleri de göz önünde bulundurulması gerekmektedir [6, 7]. Bu nedenle karar vermede, grup veya bireyin önceliklerini dikkate alan, nitel ve nicel değişkenleri bir arada değerlendiren matematiksel tekniklerden olan Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) [8, 9] ve Analitik Network Proses (ANP) [10] teknikleri günümüzde karar problemlerinin çözümünde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu iki yöntem de Thomas L. Saaty tarafından geliştirilmiştir. AHP karar verme problemlerini hiyerarşik bir yapıda tek yönlü olarak modellemekte ve en iyi kararın verilmesine etki eden faktörleri sistematik bir şekilde değerlendirerek faktörlere ilişkin öncelik sıralarını belirlemektedir. Bu süreçte AHP nin en önemli varsayımlarından biri aynı seviyede bulunan faktörlerin birbirinden bağımsız olması ve faktörlerin birbirine olan etkilerinin dikkate alınmamasıdır. Oysa gerçek hayatta karar verme problemlerini etkileyen birçok faktör birbiriyle etkileşim halinde bulunmakta ve en iyi kararın verilmesi faktörler arasındaki bu ilişkilerin dikkate alınmasını gerektirmektedir [11]. Bu tür sorunları çözmek için, AHP yaklaşımının daha genel bir şekli olan, karar verme ölçütleri ve seçenekleri arasında ve kendi içlerinde geri besleme ve bağımlılığa olanak tanıyan, dolayısıyla karmaşık karar çevrelerinin daha doğru bir şekilde modellenebildiği ANP yaklaşımı ortaya konmuştur [12,13]. ANP yaklaşımında karar verme problemi bağımlılıklar dikkate alınarak ağ yapısı ile modellenmektedir. AHP hiyerarşik ilişkileri tek yönlü bir iskelet ile gösterirken, ANP karar seviyeleri ve özellikler arasında daha karmaşık ilişkilerin dikkate alınmasını sağlar. Bu şekilde hiyerarşik yapılar ile modellenemeyen karmaşık problemlerin kolay bir şekilde modellenmesini temin eder. Bir hiyerarşi ve bir ağ arasındaki yapısal farklılık Şekil 1 de gösterilmiştir [14]. ANP üst seviyedeki elemanların alt seviyedeki elemanlardan ya da aynı seviyedeki elemanların birbirlerinden bağımsız oldukları gibi varsayımlara ihtiyaç duymaz [15]. Şekil 4: Bir ağ ile bir hiyerarşi arasındaki yapısal fark: (a) hiyerarşi (b) ağ ANP ile karar problemlerinin çözümü dört ana adımda gerçekleştirilir: Adım 1: Problemin Tanımlanması ve Modelin Kurulması: Bu aşamada karar verme problemi açık bir şekilde tanımlanmalı ve ağ şeklinde rasyonel bir biçimde ayrıştırılmalıdır [14]. Bu ağ modelini oluşturmak için öncelikle benzer nitelikleri taşıyan elemanların bir arada bulunduğu kümeler belirlenir. Kümeler ve her bir 433

8 kümede bulunacak elemanlar (kümenin cinsine göre kriter, amaç, alternatif gibi elemanlar olabilir) belirlendikten sonra, tüm elemanlar arasındaki ilişkiler tespit edilir [16]. Bu yapı, beyin fırtınası gibi metotlarla karar vericilerin fikirlerinden yararlanılarak elde edilebilir. Adım 2: İkili Karşılaştırma Matrisleri ve Öncelik Vektörleri: ANP de, AHP de olduğu gibi ikili karşılaştırma esasına dayanır ve ikili karşılaştırmalarda Saaty'nin 1-9 ölçeği kullanılır [17]. Karar vericiler ikili karşılaştırmalarda seri şekilde bir takım sorulara cevap vererek iki faktörü aynı zamanda karşılaştırır ve bunların hedefe olan katkılarının nasıl olduğunu belirler. Böylelikle faktörlerin önem ağırlıkları belirlenir [18]. İkili karşılaştırma matrisleri yapılırken, her bir matrisin tutarlılığı kontrol edilir. Adım 3: Süpermatris Oluşumu: Süpermatrisin genel yapısı Markov zinciri prosesine benzerdir. Birbirine bağımlı etkilerin bulunduğu bir sistemde global önceliklerin elde edilmesi için, lokal öncelik vektörleri süpermatris olarak bilinen bir matrisin kolonlarına tahsis edilerek yazılır. Sonuç olarak bir süpermatris gerçekte parçalı bir matristir ve buradaki her bir matris bölümü bir sistem içindeki iki faktör arasındaki ilişkiyi gösterir [14]. Elemanların birbiri üzerindeki uzun dönemli nispi etkileri, süpermatrisin satır ve sütunları durağanlaşana kadar yüksek bir kuvveti alınarak belirlenir. Oluşturulan bu yeni matrise limit süpermatris adı verilir [16]. Adım 4: En İyi Alternatifin Seçilmesi: Limit süpermatris ile alternatiflere veya karşılaştırılan faktörlere ilişkin önem ağırlıkları belirlenmiş olur. Seçim probleminde en yüksek önem ağırlığına sahip olan alternatif en iyi alternatif, ağırlıklandırma probleminde ise en yüksek önem ağırlığına sahip olan faktör karar sürecini etkileyen en önemli faktördür [18]. ANP, özellikle sonlu sayıda seçeneğin bulunduğu problemlerde en iyi seçeneğin belirlenmesi için kullanılmaktadır. Ayrıca, diğer seçenekler için de birer göreli önem değeri elde edildiğinden bu değerler, bir bütçenin elde edilen ağırlıklar oranında seçeneklere dağıtılması gibi kararlar da kullanılabilir [17]. ANP tekniği; savunma sanayinde silah seçimi [19], Irak sorununda en iyi politikanın belirlenmesi [20], en uygun enerji kaynağının belirlenmesi [21, 22], en iyi tedarikçi ve lojistik firması seçimi [23-25], stratejik ortak firma seçimi [26] ve finansal kriz tahmini [27] gibi pek çok karar probleminde uygulama olanağı bulmuştur. Ayrıca ANP nin hata türü ve etkileri analizi [28], hedef programlama [29] gibi yöntemlerle birlikte kullanıldığı uygulamalar da bulunmaktadır. 3. ANP İLE SAĞLIK TESİSLERİNİN PLANLANMASI Sağlık tesislerinin planlanmasında kullanılabilecek objektif bir çözüm önerisi geliştirmek için uzman görüşlerinden faydalanılarak geliştirilen aşağıdaki senaryo kullanılmıştır. Türkiye nin büyük kentlerinden birinin bir ilçesinde bulunan 300 yataklı SSK hastanesi Sağlık Bakanlığına devredilmiştir. İlçede Sağlık Bakanlığına bağlı 100 yataklı bir devlet hastanesi daha bulunmaktadır. İki hastane de ikinci basamak yataklı tedavi kurumu olup benzer işlevlere sahiptir. SSK dan devredilen X hastanesi ile daha önce de Sağlık Bakanlığı na bağlı olan Y hastanesi arasında 2 km den daha kısa bir mesafe bulunmaktadır. X hastanesin kapalı alını Y ninkinden 3 kat daha fazladır. Fakat Y hastanesinin sahip olduğu açık alan X inkinden 5 kat daha fazladır. Ayrıca Y hastanesinin çevresinde kamulaştırılabilinecek boş arsa da bulunmaktadır. Bu yeni durum karşısında Bakanlık yetkilileri aşağıdaki alternatiflerden birini seçmek zorundadır. a. Mevcut durumun devamı: X ve Y hastaneleri farklı tüzel kişilikler altında hizmet sunmaya devam edebilir. b. Birleştirme: X ve Y hastaneleri tek bir tüzel kişilik altında birleştirilerek var olan binalarda hizmet sunumuna devam edebilir. c. İşlev değişikliği: X hastanesi eğitim araştırma hastanesine dönüştürülebilir; Y hastanesi ise şu anki konumunda hizmet vermeye devam edebilir. d. Sağlık kampüsü yapımı: Sağlık Bakanlığı büyük şehirlerde genel hastane ve birkaç devlet hastanesinin bir arada bulunduğu sağlık kampüsleri inşa etmeyi planlanmaktadır. Y hastanesinin bulunduğu bölgeye 1000 yataklı bir kampüs inşa edilebilmektedir. Bu durumda Y hastanesi kapatılacak, X hastanesi kampüs inşaatı bitene kadar mevcut binasından hizmete devam edecektir. Kampüs inşaatı bittiğinde ise X hastanesi mevcut binasından kampüse taşınarak genel hastane olarak kentin tamamına hizmet verecektir. Alternatifler arasında seçim yaparken dikkate alınması gereken karar kriterleri aşağıda açıklanmıştır: 1. Maliyet: Yapılan seçimin maliyetleri düşürmesi istenilmektedir. Bu kümede; bakım ve yenileme maliyeti, işletme maliyeti ve yatırım maliyeti olmak üzere 3 kriter bulunmaktadır. Sağlık kampüsü yapımı tercih edilirse yüksek miktarda yatırım maliyetine katlanılmalıdır. 2. Sosyal faktörler: Bu kümede halk memnuniyeti ve personel memnuniyeti olarak iki kriter tanımlanmıştır. 3. Kapasite ve yeterlilik: Kaliteli bir hizmet sunumu için hastanelerinin kapasitesinin ve alt yapısının yeterli olması gerekir. Bu kümede personel sayısı ve niteliği, yatak sayısı, teknolojik alt yapı ve otopark alanı olmak üzere 4 kriter değerlendirmeye alınmıştır. 4. Ulaşım: Sağlık tesislerine ulaşımın rahat olması istenilmektedir. Ulaşım hem hasta ve yakınlarının hem de personelin memnuniyetini etkilemektedir. Problemimizde X ve Y hastaneleri ulaşım açısından aynı olanaklara 434

9 sahiptir. Fakat kampüs yapımına karar verilmesi halinde şehrin diğer ilçelerine de hizmet verileceğinden ulaşım kriterinin önemi artmaktadır. 5. Genişletilebilirlik: yapılan seçim; ilerleyen yıllarda nüfus artışı gibi faktörlere bağlı olarak ihtiyaç halinde ek tesis yapımına imkân vermelidir. Değerlendirme sürecinde kullanılacak olan faktörler belirlendikten sonra bu faktörler arasındaki bağımlılıklar araştırılmıştır. Uzman görüşü ile tespit edilen bağımlılıklar Tablo 1 de verilmiştir: Tablo 16: Faktörler arasındaki bağımlılıklar Kriter Bağlı olduğu kriterler Halk memnuniyeti Personel memnuniyeti Yatırım maliyeti Bakım ve yenileme maliyeti İşletme maliyeti Teknolojik kapasite Ulaşım Personel memnuniyeti, kapasite ve yeterlilik, alternatifler, ulaşım Otopark, personel sayısı, teknolojik kapasite, alternatifler, ulaşım, halk memnuniyeti Otopark, yatak, teknolojik kapasite, alternatifler Yatırım maliyeti, alternatifler Personel sayısı, teknolojik kapasite, yatak, alternatifler Yatırım maliyeti, alternatifler Alternatifler Alternatifler Tüm kriterler Faktörler arasındaki bağımlılıklar da belirlendikten sonra Super Decisions programı kullanılarak problemin Şekil 2 de verilen ağ modeli kurulmuştur. Karar probleminin çözümü için aynı program kullanılmıştır. İkili karşılaştırmalar doğrudan program üzerinde yapılmıştır. Program tanımlanan bağımlıklara göre ikili karşılaştırma sorularını hazırlamakta ve verilen cevaplara göre öz vektörleri hesaplamaktadır. Daha sonra hesaplanan öz vektörler program tarafından süpermatrise aktarılmakta ve limit matris hesaplanmaktadır. Programdan elde edilen süpermatris Ek 1 de, ağırlıklandırılmış süpermatris Ek 2 de ve limit matris Ek 3 te verilmiştir. Şekil 5: Karar problemine ait ağ yapısı Seçim problemlerinde en yüksek önem ağırlığına sahip olan alternatif en iyi alternatif olarak seçilir. Önem ağırlıkları ise limit matristeki değerlerdir. Tablo 2 de alternatiflerin ve kriterlerin limit matris değerleri büyükten küçüğe sıralanarak verilmiştir. 435

10 Tablo 17: Alternatifler ve kriterlere ait limit matris değerleri Alternatifler Kriterler Alternatif/kriter Limit değeri Öncelik sırası B: Birleştirme 0, D: Kampüs 0, A: Mevcut durum 0, C: İşlev değişikliği 0, İşletme Maliyeti 0, Teknolojik Kapasite 0, Halk memnuniyeti 0, Yatırım Maliyeti 0, Personel Sayısı 0, Personel memnuniyeti 0, Bakım ve yenileme maliyeti 0, Ulaşım 0, Genişletilebilirlik 0, Yatak 0, Otopark 0, Tablo 2 incelendiğinde en iyi alternatifin X ve Y hastanelerinin birleştirilmesi (B:Birleştirme) olduğu anlaşılmaktadır. En iyi ikinci alternatif ise sağlık kampüsünün yapılmasıdır. X hastanesinin eğitim araştırma hastanesine dönüştürülmesini ve mevcut durumun devamını ön gören alternatifler ise hemen hemen aynı önem ağırlığı ile 3. ve 4. sırada yer almışlardır. En iyi alternatifin belirlenmesinde, en önemli kriterlerin; işletme maliyeti, teknolojik kapasite, halk memnuniyeti ve yatırım maliyeti olduğu anlaşılmaktadır. Elde edilen sonuç uzman görüşü ile örtüşmektedir. İki hastanenin birleştirilmesi ile işletme maliyetlerinin düşmesi beklenmekte ve iki hastanenin birleştirilmesi için yeni yatırım gerekmemektedir. Ayrıca halkın memnuniyet düzeyinde ve teknolojik kapasitede bir gerileme olmayacaktır. Aksine iki hastanenin kaynaklarının ortak kullanımının artan verimlik ve kalite nedeniyle hasta ve hasta yakınlarının memnuniyetini arttırması beklenmektedir. Sağlık kampüsü yapılmasının ikinci sırada kalmasında bu alternatifin seçilmesi halinde işletme ve yatırım maliyetlerin artması büyük rol oynamaktadır. Sağlık kampüsü yapılması alternatif halk memnuniyeti acısından X ve Y hastanelerinin birleştirilmesine göre daha iyi bir seçenektir. Bakanlık yetkilileri şehrin genelinin ihtiyacını dikkate alarak artan maliyetlere katlanmayı kabullenirse sağlık kampüsü yapımı iyi bir alternatif olabilir. Bu durumda Bakanlık yetkilileri öncelikle ayrı bir çalışmayla sağlık kampüsü için en uygun yerin Y hastanesin bulunduğu yer olup olmadığını belirlemelidir. 4. SONUÇ Sağlık yöneticileri sürekli olarak hasta memnuniyetinin arttırılması ve maliyetlerin düşürülmesi gibi birbiri ile çelişen amaçlar içeren karar problemleri ile karşılaşmaktadır sayılı Kanunun ile SSK hastanelerinin Sağlık Bakanlığı na devri soncunda aynı nüfusa hizmet veren, benzer işlevlere sahip birden çok Sağlık Bakanlığı hastanesinin oluşması da bu türden bir dizi kararın verilmesini gerektirmektedir. Bu tür problemlere, şeffaf ve kolay açıklanabilir yöntemler kullanılarak paydaşlar açısından uzlaşık çözümler üretilmelidir. Bu çalışmada öncelikle SSK hastanelerinin Sağlık Bakanlığı na devrinin amaçları ile devir sonrasında oluşan durum incelenmiştir. Daha sonra birden çok kamu hastanesi olan bölgelerdeki hastanelerin planlanmasında kullanılabilecek objektif bir yöntem geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla uzman görüşlerinden faydalanarak yukarıda tanımlanan duruma uygun örnek bir senaryo oluşturulmuştur. Bu senaryoda; aynı bölgedeki hastanelerin birleştirilmesi, bu hastanelerin mevcut hali ile hizmete devam etmesi, hastanelerden birinin işlevinin değiştirilmesi ve bölgeye yeni bir sağlık kampüsü yapılması alternatiflerinden birinin seçilmesini öngören bir karar problemi tanımlanmıştır. Daha sonra tanımlanan problem ağ şeklinde modellenmiştir. Bu modelde alternatiflerin ve karar kriterlerinin önem derecelerinin belirlenmesi için ANP tekniği kullanılmıştır. Çalışma sonucunda; aynı bölgede bulunan hastanelerin planlanmasında dikkate alınması gereken en önemli kriterlerin sırasıyla işletme maliyeti, teknolojik kapasite, halk memnuniyeti ve yatırım maliyeti olduğu belirlenmiştir. Alternatifler arasında yapılan değerlendirmede ise özellikle işletme ve yatırım maliyetlerindeki belirgin üstünlüğü nedeniyle hastanelerin birleştirilmesinin en iyi alternatif olduğu tespit edilmiştir (Tablo 3). 436

11 Elde edilen sonuçlara göre hastanelerin birleştirilmesinin diğer alternatifler karşında belirgin bir üstünlüğü bulunmaktadır. Fakat sağlık kampüsü yapımı teknolojik kapasite ve halk memnuniyeti açısından hastanelerin birleştirilmesine göre daha üstün bir alternatif olarak düşünülebilir. Bu alternatif, maliyetlerin (işletme maliyeti, yatırım maliyeti) yüksek olması nedeniyle ikinci sırada yer almıştır. Daha geniş bir bölgenin ihtiyacı göz önünde bulundurularak artan maliyetlere katlanılması halinde sağlık kampüsü yapımı tercih edilebilir. Tablo 3: Etkili Alternatifler ve kriterler Alternatif/kriter Limit değeri Alternatifler B: Birleştirme 0, D: Kampüs 0, İşletme Maliyeti 0, Kriterler Teknolojik Kapasite 0, Halk memnuniyeti 0, Yatırım Maliyeti 0, Çalışmada kullanılan model ve belirlenen kriterler örnek senaryoya özgü olmakla birlikte, kurulan ağ modeli küçük değişikliklerle gerçek problemlerde kullanılabilir. Bunun için modelin planlama yapılacak bölgeye uyarlanması ve ikili karşılaştırma sorularının o bölgenin şartlarına göre tekrar cevaplanması yeterlidir. ANP tekniği ile; incelenen problemde yer alan alternatiflerin ve kriterlerin göreli ağırlıkları elde edilmekte (Tablo 2), böylece sonucun ortaya çıkmasında hangi alternatif ve kriterlerin ne ölçüde payı olduğu belirlenebilmektedir. ANP nin bu özelliği sayesinde anlaşılabilir ve şeffaf çözüm yöntemleri geliştirilebilmektedir. ANP yaklaşımı; grup veya bireyin önceliklerini dikkate aldığı, nitel ve nicel değişkenleri bir arada değerlendirebildiği ve sonuçları açık ve yorumlanabilir olduğu için sağlık sektöründe de çok sayıda karar probleminin çözümünde kullanılabilir. Bu nedenle ANP tekniği ile; sağlık tesisi yeri seçimi, en uygun hastane projesinin belirlenmesi, hastaneler için ortak performans kriterlerinin belirlenmesi ve tıbbi cihaz seçimi gelecek çalışmaların konusu olmaya adaydır. KAYNAKÇA 1. Pala, K., 2007, Türkiye İçin Nasıl Bir Sağlık Reformu,[online], Bursa, (Ziyaret tarihi: 18 Nisan 2011). 2. T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlıkta Dönüşüm, T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara, 4-14, (2003). 3. Tozan,C., SSK Sağlık Tesislerinin Sağlık Bakanlığı na Devrinden Sonraki Uygulama Sonuçları, TÜRK-İŞ, Ankara, 4, (2006). 4. Tayyar, N., ve Bektaş, Ç., SSK Hastaneleri nin Sağlık Bakanlığına Devrinin Hizmet Kalitesine Etkileri, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, 45 (524), 73, (2008). 5. Pamukçu, B., Analitik Ağ Süreci ve Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 4, (2004). 6. Felek, S., Yuluğkural, Y., Aladağ, Z., Mobil İletişim Sektöründe Pazar Paylaşımının Tahmininde AHP ve ANP Yöntemlerinin Kıyaslaması, Endüstri Mühendisliği Dergisi, 18 (1), 6-22, (2007). 7. Kocakalay, Ş., Sağır Özdemir, M. Işık, A., Analitik Serim Süreci Tekniği ile Pazar Payı Tahmini, YA/EM' Yöneylem Araştırması/Endüstri Mühendisliği - XXIV Ulusal Kongresi, Gaziantep Adana, Haziran (2004) 8. Yüksel, İ. ve Dağdeviren, M., Sosyo-Teknik Sistemlerde Hatalı Davranış Riskini Belirlemeye Yönelik Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 21 (4), , (2006). 9. Saaty, T.L., The Analytic Hierarchy Process, McGraw-Hill, New York, A.B.D., (1980). 10. Saaty, T.L., Decision Making with Dependence and Feedback: The Analytic Network Process, RWS Publications, Pittsburgh, A.B.D., (1996). 11. Okul, D., Analitik Ağ Süreci ve Bulanık Mantık Kullanımıyla Kalite Fonksiyon Yayılımının Mobilya Sektöründe Uygulanması, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 40, (2007). 12. Muşdal, H., Tıbbi Atıkları İşleme ve Bertaraf Etme Teknolojisi Seçme Problemine Bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi ve Bulanık Analitik Ağ Prosesi Yaklaşımı, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 69, (2007). 437

12 13. Yuluğkural, Y., Felek, S. Aladağ, Z., Mobil İletişim Sektöründe Pazar Paylaşımının Anp Yöntemi ile Tahminlenmesi / Pazar Payı Arttırma Amaçlı Strateji Öneri Süreci, V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul Ticaret Üniversitesi, İstanbul, 89-93, Kasım (2005) 14. Dağdeviren, M., Dönmez, N., Kurt, M., Bir İşletmede Tedarikçi Değerlendirme Süreci İçin Yeni Bir Model Tasarımı ve Uygulaması, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 21 (2), , (2006). 15. Göze, E.A., Analitik Ağ Süreci ile Sürdürülebilir Bir Üçüncü Parti Lojistik Servis Sağlayıcısı Seçimi, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 64, (2008). 16. Cengiz, M., Türkiye deki Mevcut Koşulların Bulanık Analitik Ağ Süreciyle Değerlendirilerek Uygun Tersane Yeri Seçimi, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 15-16, (2007). 17. Üstün, Ö., Sağır Özdemir, M., Aktar Demirtaş, E., Kıbrıs Sorunu Çözüm Önerilerini Değerlendirmede Analitik Serim Süreci, Endüstri Mühendisliği Dergisi, 16 (4), 2-13, (2005) 18. İnan, U. H., Kalite Yönetim Sistemlerinde Tetkik Performansının Bulanık Mantık ile Analitik Hiyerarşi Süreci ve Bulanık Analitik Ağ Süreci Kullanılarak Ölçülmesi, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 54-55, (2008). 19. Aytürk,, S., Askeri Savunma Sistemlerinde Analitik Hiyerarşi ve Analitik Şebeke Prosesi İle Hafif Makineli Tüfek Seçimi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1-88, (2006). 20. Simunich, B., In the Fall of 2002, the ANP had shown a better way to deal with Iraq, Mathematical and Computer Modelling, 46, , (2007). 21. Köne, A. Ç., ve Büke, T., An Analytical Network Process (ANP) evaluation of alternative fuels for electricity generation in Turkey, Energy Policy, 35, , (2007). 22. Şeker, V., Türkiye nin Elektrik Enerjisi Üretiminde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının ANP ile Modellenmesi ve Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1-122, (2010). 23. Keçeci, U., Tedarikçi Seçim Probleminde Analitik Ağ Süreci, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 1-68, (2006). 24. Jharkharia, S. ve Shankar, R., Selection of logistics service provider:an analytic network process (ANP) approach, Omega, 35, , (2007). 25. Aslan, N., Analitik Network Prosesi, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1-85, (2005). 26. Liou, J. J. H., Tzeng, G. H., Tsai, C. Y., Hsu, C. C., A hybrid ANP model in fuzzy environments for strategic alliance partner selection in the airline industry, Applied Soft Computing, 11, , (2011). 27. Niemira, M. P., ve Saaty, T. L., An Analytic Network Process model for financial-crisis forecasting, International Journal of Forecasting, 20, , (2004). 28. Canbolat, R., Hata Türü ve Etkileri Analizi nde Analitik Ağ Süreci ve Bulanık Mantık Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1-66, (2008). 29. Wey, W. M., ve Wu, K. Y., Using ANP priorities with goal programming in resource allocation in transportation, Mathematical and Computer Modelling, 46, , (2007). 438

13 EK 1: SÜPERMATRİS Alternatifler Kapasite ve yeterlilik Maliyet Sosyal A: Mevcut durum B: Birleştirme C: İşlev değişikliği D: Kampus Genişletilebilirlik Otopark A: Mevcut durum 0,000 0,000 0,000 0,000 0,107 0,179 0,158 0,056 0,051 0,144 0,166 0,274 0,168 0,276 0,1 B: Birleştirme 0,000 0,000 0,000 0,000 0,411 0,480 0,668 0,186 0,278 0,676 0,685 0,552 0,135 0,101 0,6 C: İşlev değişikliği 0,000 0,000 0,000 0,000 0,090 0,090 0,107 0,152 0,047 0,061 0,104 0,141 0,236 0,483 0,0 D: Kampus 0,000 0,000 0,000 0,000 0,393 0,251 0,068 0,606 0,624 0,119 0,045 0,033 0,461 0,141 0,1 Genişletilebilirlik 1,000 1,000 1,000 1,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Otopark 0,169 0,150 0,079 0,049 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Personel Sayısı 0,366 0,372 0,598 0,394 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Teknolojik K. 0,352 0,372 0,255 0,371 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 1,000 0,000 0,000 0,0 Yatak 0,113 0,106 0,068 0,185 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Bakim ve yenileme M. 0,297 0,320 0,625 0,286 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 1,000 0,000 0,000 0,0 İşletme M. 0,540 0,558 0,238 0,571 0,000 0,000 0,889 0,100 0,500 0,000 1,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Yatırım M. 0,163 0,122 0,137 0,143 0,000 1,000 0,111 0,900 0,500 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Halk memnuniyeti 0,667 0,667 0,667 0,667 0,000 0,250 0,500 0,500 1,000 0,000 0,000 0,000 0,000 1,000 0,5 Personel memnuniyeti 0,333 0,333 0,333 0,333 0,000 0,750 0,500 0,500 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,5 Ulaşım 1,000 1,000 1,000 1,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,0 Personel Sayısı Teknolojik K. Yatak Bakim ve yenileme M. İşletme M. Yatırım M. Halk memnuniyeti Personel memnuniyeti EK 2: AĞIRLIKLANDIRILMIŞ SÜPERMATRİS Alternatifler Kapasite ve yeterlilik Maliyet A: Mevcut durum B: Birleştirme C: İşlev değişikliği D: Kampus Genişletilebilirlik Otopark Personel Sayısı Teknolojik K. Yatak Bakim ve yenileme M. İşletme M. A: Mevcut durum 0,000 0,000 0,000 0,000 0,107 0,036 0,032 0,011 0,010 0,144 0,083 0, B: Birleştirme 0,000 0,000 0,000 0,000 0,411 0,096 0,133 0,037 0,055 0,676 0,343 0, C: İşlev değişikliği 0,000 0,000 0,000 0,000 0,090 0,018 0,021 0,030 0,009 0,061 0,052 0, D: Kampus 0,000 0,000 0,000 0,000 0,393 0,050 0,014 0,121 0,125 0,119 0,023 0, Genişletilebilirlik 0,070 0,070 0,070 0,070 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, Otopark 0,066 0,058 0,031 0,019 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, Personel Sayısı 0,142 0,144 0,232 0,153 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, Teknolojik K. 0,137 0,144 0,099 0,144 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, Yatak 0,044 0,041 0,026 0,072 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, Bakim ve yenileme M. 0,060 0,065 0,126 0,058 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, 439

14 İşletme M. 0,109 0,113 0,048 0,115 0,000 0,000 0,607 0,068 0,342 0,000 0,500 0, Yatırım M. 0,033 0,025 0,028 0,029 0,000 0,683 0,076 0,615 0,342 0,000 0,000 0, Halk memnuniyeti 0,178 0,178 0,178 0,178 0,000 0,029 0,058 0,058 0,117 0,000 0,000 0, Personel memnuniyeti 0,089 0,089 0,089 0,089 0,000 0,088 0,058 0,058 0,000 0,000 0,000 0, Ulaşım 0,074 0,074 0,074 0,074 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0, EK 3: LİMİT MATRİS Alternatifler Kapasite ve yeterlilik Maliyet A: Mevcut durum B: Birleştirme C: İşlev değişikliği D: Kampus Genişletilebilirlik Otopark Personel Sayısı Teknolojik K. Yatak Bakim ve yenileme M. İşletme M. A: Mevcut durum 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,0 B: Birleştirme 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,136 0,1 C: İşlev değişikliği 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,048 0,0 D: Kampus 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,088 0,0 Genişletilebilirlik 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,022 0,0 Otopark 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,014 0,0 Personel Sayısı 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,051 0,0 Teknolojik K. 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,113 0,1 Yatak 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,015 0,0 Bakim ve yenileme M. 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,037 0,0 İşletme M. 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,155 0,1 Yatırım M. 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,098 0,0 Halk memnuniyeti 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,108 0,1 Personel memnuniyeti 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,041 0,0 Ulaşım 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,024 0,0 440