Güvenilmez Yöntemlerle Güvenilir İktisadi Analizler Yapmak

Transkript

1 25 Şubat 2012 Güvenilmez Yöntemlerle Güvenilir İktisadi Analizler Yapmak Kısaca... Eren Ocakverdi Bölüm Müdürü Analitik Modelleme ve Makroekonomik Araştırma Telefon: +90 (212) E-posta: Murat Can Aşlak Kıdemli Analist Analitik Modelleme ve Makroekonomik Araştırma Telefon: +90 (212) E-posta: Ekonominin genel gidişatını kavramak, riskleri belirlemek ve öngörülerde bulunabilmek için yayımlanan verilerin belli analizlerden geçirilmesi ve ulaşılan sonuçlardan hareketle çeşitli savlar oluşturulması gerekmektedir. Türkiye özelinde ele alındığında, ekonomik verilerin doğası kullanılabilecek yöntem seçimi üzerinde fazlasıyla etkilidir. Türkiye ekonomisine ait olan veriler gelişmiş ülkelere kıyasla daha yüksek bir oynaklığa sahiptir. Hesaplama kolaylığı nedeniyle tercih edilen yöntemlerin dikkatsizce uygulanması sonucunda: ekonominin kaderin bir cilvesi olarak sürekli aşırı ısınma ve aşırı soğuma durumları arasında gidip geldiği, yavaşlamakta olan üretim artışının aslında hızlanma eğilimi gösterdiği, uzun süredir düzelmekte olan cari açığın henüz toparlanma emaresi göstermediği vb. türden ampirik bulgular elde edilmesi kaçınılmazdır. Yanlış yöntem kullanımı önce yanlış bakış açısına, oradan da yanlış teşhise ve de yanlış tedaviye neden olmaktadır. Diğer bir deyişle, steteskop dururken kulağınızı dayamayı tercih etmek bu duruma yakalanma riskinizi artırmaktadır. ANAHTAR KELİ MELER 1 Analiz yöntemleri 2 Eğilim (trend) bileşeni 3 Cari açık 4 Sanayi üretimi

2 2 Ekonomik analiz ile uğraşanların ellerinin altında farklı analizlerde kullanılmak üzere daha önceden edindiği yöntemleri topladığı bir alet çantası olmak zorundadır. Türkiye özelinde ele alındığında, ekonomik verilerin doğası kullanılabilecek yöntem seçimi üzerinde fazlasıyla etkilidir. NE düşünüyoruz... Ekonominin genel gidişatını kavramak, riskleri belirlemek ve öngörülerde bulunabilmek için yayımlanan verilerin belli analizlerden geçirilmesi ve ulaşılan sonuçlardan hareketle çeşitli savlar oluşturulması gerekmektedir. Bu yaklaşım, hiç kuşkusuz, Türkiye ekonomisi ile ilgili olarak çalışan ekonomist, stratejist, analist, köşe yazarı, yorumcu vb. mesleklerin iş tanımlarının gerektirdiği temel faaliyetlerdendir. Ya da en azından öyle olması gerekir... Ekonomik analiz ile uğraşanların ellerinin altında farklı analizlerde kullanılmak üzere daha önceden edindiği yöntemleri topladığı bir alet çantası olmak zorundadır. Bu bağlamda, bir su tesisatçısı gibi düşünülebilirler. Bir durumla ilgili analiz yapmaları gerektiğinde alet çantalarından hangi aleti veya aletleri kullanacaklarına karar vermek durumundadırlar. Burada doğru aleti seçebilmek ve mahir bir şekilde kullanabilme yetilerinin yanında, alet çantasının içindeki çeşit zenginliği ve aletlerin modernizasyonu da belirleyicidir. Aletsiz çalışan bir tesisatçı ne kadar abes ise, sadece ingiliz anahtarı ile çalışmayı tercih eden bir tesisatçı da o kadar faydasızdır. Analiz yöntemlerindeki çeşitlenme ve evrim bugün bile tüm hızıyla sürmektedir. Bu evrim sürecinin doğal sonucu olarak, bazı yöntemler diğerlerine üstün gelmekte ve yetersiz kalan yöntemler ıskartaya çekilmektedir. Bu hesap makinelerinin abaküsü tahtından etmesine benzer bir durumdur. Örneğin, hareketli ortalama alma yöntemi, ilk kullanılmaya başlandığında oynaklığın azaltılmasında etkili olduğu ve genel gidişat ile ilgili öngörü sağlamasıyla alet çantasına değerli bir katkı sağlamıştır. Ancak, günümüzde veri kümelerinin karmaşık yapısı karşısında yetersiz kaldığından yerini daha gelişmiş yöntemlere bırakmıştır. Türkiye özelinde ele alındığında, ekonomik verilerin doğası kullanılabilecek yöntem seçimi üzerinde fazlasıyla etkilidir. Ekonomik analiz yöntemlerinin evrimine katkıda bulunan ülkelerin iktisadi verilerine oranla Türkiye ekonomisine ait olan veriler çok daha yüksek bir oynaklığa sahiptir. Bu durum; eğilim (trend), mevsim ve çevrim gibi bileşenlerin sağlıklı bir şekilde ayrıştırılmasına engel teşkil ettiği gibi, çoğu analiz yönteminde açıklanamayan kısımların açıklanabilen kısımlara oranla yüksek kalmasına yol açmaktadır. Buna rağmen, piyasada büyük genellemeler yapan veya yorumlarında kesin yargılarda bulunan ekonomi gurularının sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Metodolojik açıdan ileri düzeyde yöntemler varken, Türkiye ekonomisine yönelik analizlerde görece az gelişkin yöntemleri kullanmak, GPS özelliği taşıyan cihazların mevcut olduğu günümüzde, şehir merkezinde yolunuzu bulmak için cep pusulasını tercih etmeye benzer. Kablosuz ağlar, baz istasyonları, mıktanıs içeren aygıtlar vb. çok sayıda manyetik bozucunun bulunduğu bir ortamda pusula ile yön tayin etmeye çalışmak nafile bir çabadır. Büyük ihtimalle, hiç istemiyor olmanıza rağmen, şehrin daha önce gitmediğiniz yerlerini keşfetmenize yol açacak ve sizi varmak istediğiniz yere ulaşmaktan alıkoymaktan başka bir işe yaramayacaktır. Hesaplama kolaylığı nedeniyle tercih edilen yöntemlerin dikkatsizce uygulanması sonucunda: ekonominin kaderin bir cilvesi olarak sürekli aşırı ısınma ve aşırı soğuma durumları arasında gidip geldiği, yavaşlamakta olan üretim artışının aslında hızlanma eğilimi gösterdiği, uzun süredir düzelmekte olan cari açığın henüz toparlanma emaresi göstermediği vb. türden ampirik bulgular elde edilmesi kaçınılmazdır.

3 3 Türkiye ekonomisi küçülürken veya yavaşlarken halen devasa boyutta bir cari açık yaratacağını beklemek, zayıflayan ya da midesi küçülmekte olan bir bireyin halen aynı iştahla yemeyi sürdüreceğini düşünmekten farksızdır. Yanlış yöntem kullanımı önce yanlış bakış açısına, oradan da yanlış teşhise ve de yanlış tedaviye yol açmaktadır. Burada yapılan hatanın ciddiyetini ve önemini bir başka açıdan da ele almakta fayda var. Bir an için cari açık verilerinin aslında bazal metabolizmanızın gereksindiğinin üzerinde aldığınız aylık kalori miktarını gösterdiğini varsayalım. Kilo sorununuz için gittiğiniz doktorun bu grafiğe bakıp, oniki aylık toplam kalori alımınızın 77 bin düzeyinde olduğunu, bunun dokuz ay önce kendisine ilk başvurduğunuz tarihte 59 bin düzeyinde bulunduğunu ve dolayısıyla da hiçbir ilerleme kaydedemediğiniz sonucuna ulaştığını düşünelim. Oysa ki, dokuz ay önce başlamış olduğunuz bir diyet programı var ve siz de elinizden geldiği kadar buna sadık kalmaya çalışıyorsunuz. Türkiye ekonomisinin cari açık sorunsalını yukarıdaki örnek üzerinden sürdürmek mümkün. Kalori elde etmek amacıyla önce besinleri tüketip, satın almak üzere parasını sonra ödeyebildiğimiz (veresiye) bir dünyada yaşamadığımıza göre, beslenmemizi de bulabildiğimiz kaynakla sınırlamak durumundayız. Bu mantıkla, Türkiye ekonomisi küçülürken veya yavaşlarken halen devasa boyutta bir cari açık yaratacağını beklemek, zayıflayan ya da midesi küçülmekte olan bir bireyin halen aynı iştahla yemeyi sürdüreceğini ve kalori alımında kaydadeğer bir değişme olmayacağını düşünmekten farksızdır. Türkiye ekonomisinin kapasitesinin mevcut durumu kaldırmayacağı ve bunun iktisadi sistemde ciddi dengesizlik yaratacağı beklentileri de yukarıdaki çerçevede ele alınabilir. Bütün gününü masa başında yerinden kalkmadan çalışarak geçiren birisiyle, tüm gün oradan oraya koşuşturan birinin kalori grafikleri aynı olabilir. Metabolizması daha hızlı olan ikinci kişi için bu pek bir sorun teşkil etmezken, hareketsiz bir yaşam tarzı olan birinci kişinin sadece 2011 yılında yaklaşık 10 kilo aldığı anlamına gelmektedir. Büyüme, cari denge, bütçe dengesi, enflasyon ve döviz kuru gibi göstergeler üzerinden değerlendirildiğinde, Türkiye ekonomisi bu iki uç durumun arasında, ancak kalp krizi riski taşımayan güvenli bölgededir. Merkez bankasının son faiz indirimi de bu çerçevede ele alınabilir. Kararın gerekçesinde, ekonomideki dengelenmenin devam edeceği ve cari açığın azalma eğilimini sürdüreceği dile getirilmiştir. Dolayısıyla da, politika yapıcı olarak, enflasyonun aşağıya ineceğini öngördüğü en olası senaryoda faizleri, mevcut esnekliği ve temkinli duruşu sekteye uğratmayacak şekilde, bir miktar aşağıya çekmenin uygun olduğu sonucuna varmıştır. Şimdi kritik soru şu: Acaba, kararlarını güvenilir yöntemler kullanarak elde ettiği sonuçlara göre yapan TCMB mi, yoksa güvenilirliği kuşku götürür yöntemler kullanarak analiz yapmayı tercih edenler (ya da herhangi bir yöntem kullanmaya tenezzül bile etmeyenler) mi daha ikna edicidir? Sonuç olarak, yanlış yöntem kullanımı önce yanlış bakış açısına, oradan da yanlış teşhise ve de yanlış tedaviye yol açmaktadır. Buradaki temel eleştirilerimiz doğrudan yöntemlerle ilintili olmayıp, uygun olmadıkları koşullarda bunları kullanmakta ısrar edenlere yöneliktir. Diğer bir deyişle, steteskop varken kulağını dayamayı tercih edenlere yöneliktir. Aksi halde, oturduğu yerden kalkma zahmetine bile katlanmadan uzaktan bakmak yoluyla teşhis koymaya çalışanlar için zaten söyleyecek fazla bir söz yok...

4 4 NEDEN böyle düşünüyoruz... Hareketli ortalama kullanmanın en temel sakıncası, geçmiş ile bugünü ilişkilendirme aşamasında ortaya çıkmaktadır. Basit hareketli ortalama, seçilen dönem uzunluğu içerisindeki tüm gözlemlere eşit ağırlık vermektedir. Örneğin, üç aylık basit hareketli ortalama kullandığınızda, Haziran ayına ait bir gözlem Nisan ve Mayıs aylarına ait geçmiş değerler ile birlikte değerlendirilir ve Haziran ayının içerdiği bilginin yalnızca üçte biri kullanılmış olur. Bu tarz bir analiz, serinin dinamiklerinde önemli değişimlere yol açabildiğinden, yanıltıcı ya da yanlış çıkarımlara neden olabilecektir. Dolayısıyla, her zaman her durumda kullanılması tavsiye edilmemektedir. Hareketli ortalamaların ne kadar sakıncalı olabileceği konusuna en güzel örnek cari açık rakamları üzerinden verilebilir (bkz. Çizim 1). Çizim 1. Aylık cari açık rakamları ve 12 aylık hareketli ortalama Basit hareketli ortalamalar serinin dinamiklerinde önemli değişimlere yol açabildiğinden, yanıltıcı ya da yanlış çıkarımlara neden olabilmektedir. Çizimden de görüleceği üzere, cari açık rakamlarında 2011 yılının Mart ayından itibaren belirgin bir iyileşme eğilimi ortaya çıkmıştır. Ancak, piyasada yaygın olarak kullanılan 12 aylık hareketli ortalama yöntemiyle bakıldığında, cari açıktaki iyileşme yalnızca 2011 yılı Kasım ayı itibarıyla ortaya çıktığı ve de çok sınırlı gerçekleştiği görülmektedir. Kesikli çizgiler, cari açığın gidişatında Mart ayından itibaren herhangi bir değişim olmasaydı izleyeceği patikayı (ayna görüntüsü olarak) göstermektedir. Bu durumda, 12 aylık hareketli ortalama ana eğilimi görece daha doğru temsil edecekti ve ciddi boyutta bir yanılgıya yol açmayacaktı. Ama elbette, böyle bir durumda cari açığın da 138 milyar dolara ulaşması gerekecekti! Özetle, hareketli ortalamanın bilinçsizce kullanıldığı hallerde gerçekte olan biteni ıskalama riski sanıldığından daha yüksektir. Eğilim analizlerinde, hareketli ortalamalardan sonra, uygulamada yaygın olarak bilinen/kullanılan yöntem Hodrick-Prescott (HP) filtresidir. Bu yöntemin sakıncaları üzerine yeterli sayıda araştırma yapılmış olmasına rağmen, piyasada yapılan analizlerde halen dikkatsizce kullanıldığı gözlenmektedir. Türkiye özelinde bu durumun yarattığı sakıncaları daha önce Hareketli ortalamanın bilinçsiz kullanıldığı hallerde gerçekte olan biteni ıskalamak riski sanıldığından daha yüksektir.

5 5 çeşitli çalışmalarımızda dile getirmiştik. Ayrıca, bu konu üzerine TCMB bünyesinde yapılmış faydalı çalışmalar da mevcut. Dolayısıyla, burada konuyu biraz daha farklı bir bakış açısıyla ele almakta fayda var. İlk olarak, mevsimsellikten ve takvim etkisinden arındırılmış milli gelir rakamlarının zaman serisi özelliklerini taşıyan ve eğilim bileşeni tamamen HP ye uygun hareket eden yapay seriler (10,000 adet) türetilmiştir. Daha sonra bu serilerin içerdiği eğilim bileşeni HP yöntemiyle ayrıştırılarak, gerçek eğilim bileşenini ne kadar doğrulukla tespit edebildiği ölçülmeye çalışılmıştır. Çizim 2a. HP yönteminin eğilim bileşenini ayrıştırma performansı HP yöntemi ile yapılan eğilim analizleri Türkiye ye yönelik uygulamalarda ciddi sakıncalar barındırmaktadır. Çizim 2a, ideal durumda sıfıra çok yakın çıkması gereken bir performans ölçütü kullanarak yöntemin başarı derecesini ortaya koymaktadır. Yöntemin dayandığı varsayımlara uygun bir eğilim bileşeni mevcut olsa dahi, bunu ayrıştırma performansının zayıf kaldığı görülmektedir. Çizim 2b. HP yönteminin eğilim bileşenini ayrıştırma performansı Tüm sakıncalarına rağmen, piyasada yapılan analizlerde halen HP yönteminin dikkatsizce kullanıldığı gözlenmektedir.

6 6 İkinci olarak ise, mevsimsellikten ve takvim etkisinden arındırılmış sanayi üretimi verilerinin eğilim bileşenini iki yıl geriden başlayarak bugüne gelinceye kadar HP yöntemi kullanarak ayrıştırılmış ve çakışan tarihlere ait sonuçlarda herhangi bir farklılık olup olmadığı belirlenmeye çalışılmıştır. Çizim 2b, ideal durumda yaklaşık olarak üst üste çıkması gereken ve farklı dönemlere ait eğilim bileşenlerini birlikte resmetmektedir. Ayrıca, son iki yıllık döneme ait analiz sonuçları bile tıpkı bir yelpazenin kanatları gibi sıralanmışlardır. Burada yeri gelmişken mevsimsellik konusuna da kısaca değinmek gereklidir. Yukarıda ikinci alıştırmada yapılana benzer şekilde, sanayi üretimi verileri yaygın olarak kullanılan X12-CENSUS yöntemi ile mevsimsellikten arındırılmış ve elde edilen mevsimsel faktörler çakışan döneme göreli olarak (Ocak 2005 Aralık 2009 dönemi 1 e eşit olacak şekilde) birlikte çizdirilmiştir (bkz. Çizim 3). İdeal durumda, çizimde gösterilen mevsimsel faktörlerin 1 in etrafında çok az bir dalgalanma göstermesi beklenmektedir. Ancak, burada söz konusu farklılıkların %5 in bile üzerine çıkabildiği gözlenmektedir. Arındırma işlemi bu şekilde yapıldığında, aslında mevsimsel bir hareket olmamasına rağmen yöntem tarafından ayrıştırılamadığı için bazı gözlemler analiz dışında kalmaktadır. Bu durum, kaçınılmaz olarak bilgi kaybına yol açmaktadır. Çizim 3. Mevsimsel Faktörler (Ocak 2005 Aralık 2009 = 1) Bizzat dayandığı varsayımlara uygun bir eğilim bileşeni mevcut olsa dahi, HP yönteminin bunu ayrıştırma performansı yetersizdir. Analizlerin bu kadar tutarsız sonuçlar vermesi aslında beklenen bir durumdur. Bahsi geçen iktisadi değişkenler zaman içerisinde önemli değişimler geçirmiş ve dolayısıyla da istikrarlı ya da durağan bir seyir izlememiştir. Ancak, bu durum yalnızca bu verilerle sınırlı olmayıp, Türkiye ye yönelik iktisadi değişkenlerin çoğu için geçerlidir. Dolayısıyla, oynaklığın yüksek olduğu, kırılmaların sıkça meydana geldiği makroekonomik göstergelerde, bu tarz analizler sonucunda elde edilen bulguların azami dikkatle yorumlanması elzemdir. Oynaklığın yüksek olduğu, kırılmaların sıkça meydana geldiği makroekonomik göstergelerde, bu tarz analizler sonucunda elde edilen bulguların azami dikkatle yorumlanması elzemdir.

7 7 Geçmiş Yayınlar Makro Sentez yayın arşivine şu adresten ulaşabilirsiniz: ÇEKİNCE Bu raporda yer alan bilgi ve veriler, araştırma grubumuz tarafından güvenilir olduğuna inanılan kaynaklardan derlenmiş olup doğrulukları ayrıca araştırılmamıştır. Bu nedenle, bu bilgilerin tam veya doğru olmamasından, kullanılan kaynaklardaki hata ve eksik bilgilerden dolayı doğabilecek zararlar konusunda kurumumuz ve kurumumuz çalışanları herhangi bir sorumluluk kabul etmez. Bu rapor yatırımcıların bilgi edinmeleri amacıyla hazırlanmış olup, yatırımcıların yatırıma ilişkin kararlarını verirken bu rapordaki bilgilerden yararlanmaları, ancak bu rapordan etkilenmeyerek kararlarını vermeleri beklenmektedir. Bu raporun ticari amaçlı kullanımı sonucu oluşabilecek zararlardan dolayı kurumumuz ve her ne akitle bağlı olursa olsun her türlü çalışanı hiçbir sorumluluk üstlenmemektedir. Bu rapor hiç bir şekilde menkul değerlerin satın alınması veya satılması için bir teklifi veya aracılık teklifini içermemektedir. Bu raporun tümü veya bir kısmı Yapı Kredi Yatırım Menkul Değerler A.Ş. nin yazılı izni olmadan çoğaltılamaz, yayınlanamaz veya üçüncü kişilere gösterilemez.