RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR

Transkript

1 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR Mustafa Erdem CAN* I. GİRİŞ Geniş anlamda fikrî haklar (Intellectual Property); fikir ve sanat eserlerini yaratan kimselerle, bilimsel ve fenni buluşlar yapan kimselerin, bunlar üzerindeki haklarını koruyan hukuk kurallarının bütünüdür. Yani geniş anlamda fikrî haklar, hem sınaî haklan (Industrial Property) 1 hem de fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakları (Copyright) kapsar. Dar anlamda fikrî haklar ise sadece fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklarla ilgili hususları kapsar. Fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar bakımından 1886 tarihli Bern Birliği Sözleşmesi uluslararası nitelikte önemli bir kaynaktır. Türkiye, Bern Sözleşmesi'nin 26 Haziran 1948 tarihli Bürüksel tadiline katılmıştır 4. Fikir ve sanat eserleri sahiplerinin * Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ticaret Hukuku Ana Bilim Dalı Araştırma Görevlisi. 1. Endüstriyel mülkiyet hakkı; Patent hakkı, markalar (trademarks) üzerindeki haklar ve dizaynlar (designs) üzerindeki hakları kapsamaktadır. 2. CORNISH, W. R., Londoıı School of Economics and Political Science. Intellectual Property, Londoıı 1990, sh.3; ÖZTRAK, İlhan, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Haklar. Ankara 1971, sh.5; CAMCI, Ömer, Marka Patent Tasarım ve Haksız Rekabet Davaları, İstanbul 1998, sh Telif Hakkı Alman Hukuku'nda "Urheberrecht" terimi ile ifade edilmekledir. Amerikan Hukukunda Telif Hakları "The U.S. Copyright Act, 17 U.S.C " da düzenlenmiştir s. K. ile (RG, , s. 7824), Bern Birliği Sözlesmesi'ne katılma hususunda hükümete yetki verilmiş, Bakanlar Kurulu da tarihli ve 3/15589 sayılı kararı ile Türkiye'nin Bern Birliğine katılmasına karar vermiştir.

2 -)()2 MUSTAFA ERDEM CAN haklarını korumak amacıyla Cenevre'de toplanan konferans sonunda, 6 Eylül 1952 tarihli Telif Haklan Evrensel Sözleşmesi imzalanmıştır'. Türkiye, bu sözleşmeye bugüne kadar katılmamıştır. Türkiye* Dünya Fikrî Mülkiyet Te.şkilatf m (OMPI-WIMPO) kuran ve tarihinde Stockholm'da imzalanan anlaşmaya II sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile katılmıştır". 5X46 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ise 5 Aralık 1951 tarihinde kabul edilmiştir. Bu Kanun'un bazı hükümleri X3 tarih ve 2936 sayılı Kanun 7 ile ve tarih ve 4110 sayılı Kanun" ile olmak üzere iki defa değişikliğe uğramıştır. Bu «cnel bilgilerden sonra, radyo ve televizyon yayınları üzerindeki fikrî haklar konusuna bakalım. Radyo ve özellikle de televizyon, günümüzün en etkin ve yaygın kitle iletişim araçlarıdır. Bir kitle iletişim aracı olarak radyo ve televizyon kuruluşlarının hizmetleri, ister kamu kuruluşu isterse özel kuruluş tarafından yürütülsün, bir kamu hizmeti niteliği taşır. Bu sebeple her devlet, radyo ve televizyonun oluşumuna ve yetkılcndırilmesıne büyük bir özen göstermektedir. Radyo ve televizyon kuruluşları bu kamu hizmetini üretecekleri programları yayınlayarak gerçekleştirirler. Her kuruluş kendi personelinin ürettiği eserler yanında kuruluş dışındaki yaratıcı düşünce ürünlerine mutlak bir gereksinim duyar. Fikir ve sanat eserleri, çok sık bir şekilde radyo veya televizyon yayınlarına konu olmaktadır. Kâr sağlamak amacıyla kurulan ve büyük kârlar sağlayan radyo-televizyon kuruluşlarının: eser sahiplerinin, işleme eser sahiplerinin, icracı sanatçıların hatta diğer yayın kuruluşların fikrî ve iktisadî haklarına zarar vermesi kuvvetle muhtemeldir. Bu sebeple, radyo ve televizyon yayınları üzerinde kimlerin hak sahibi olduğu, yayın üzerinde ne tür hakların bulunduğu ve bu haklarının kapsamının nelerden ibaret olduğu hususlarının açığa kavuşturulması büyük önem taşımaktadır. 5 Cniversul Copyright Convcıuion. Ayrıntı için bkz. hup.7/\v\v\\.la\\.ainidl.l-i.lu/ lopil s/a ipvright.html <\ KG. 19.1Û RC S. RC, (ı

3 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 293 I. Bölüm RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAK TÜRLERİ VE HAK SAHİPLİĞİNİN KOŞULLARI 1. FİKRÎ HAK TÜRLERİ Radyo-televizyon yayınının kendisi bir fikir ve sanat eseri olabileceği gibi, ele aldığı konu da bir fikir ve sanat eseri olabilir. Eser üzerindeki haklar manevi ve mali haklar olarak ayrıma tabi tutulmaktadır ancak bu yapay bir ayrımdır. Zira bu hakların kullanılması çoğu kez birbirine bağlı olduğu gibi, bunlardan birine yapılan tecavüz kaçınılmaz biçimde diğerini de etkilemektedir. Bununla birlikte, öğretide olduğu gibi biz de bu ayrıma uyacağız. I. ESER ÜZERİNDEKİ MANEVİ HAKLAR Manevi haklar eser sahibinin şahsi ve manevi menfaatlerini korur'". Bunlara münhasıran şahsa bağlı unsurlardan oluşması nedeniyle değil daha ziyade şahsa bağlı unsurlardan oluşması sebebiyle manevi haklar adı verilmiştir 11. Manevi haklar esas itibariyle eser sahibinin şahsına bağlıdır. FSEK m.l8'e göre eser sahibi gerçek kişiyse yaşadığı müddetçe 1 -, tüzel kişiyse tüzel kişiliği devam ettiği müddetçe FSEK m. 14, 15 ve 16'ıncı maddeler gereği sahip olduğu hakları kullanabilir. Sınırlı ehliyetsizler bu hakları kullanmada kanuni temsilcilerinin iznine muhtaç değildirler. Eser sahibinin şeref ve itibarına ilişkin konularda manevi haklardan feragati caiz değildir. Şayet manevi hak 9. A YİTER, Nûşin, Hukukta Fikir ve Sanat Ürünleri, Ankara sh. 109: ARS- LANLI, Halil. Fikri Hukuk Dersleri, İstanbul 1954, sh. 79; EREL. Şafak N.. Türk Fikir ve Sanat Hukuku. B.2, Ankara 1998, sh ARSLANLI, sh. 80; EREL, sh. 113; BEŞİROOLU. Akın, Düşünce Ürünleri Üzerindeki Haklar. Ankara 1999, sh I. HİRŞ, Erncst, Fikrî ve Sınaî Haklar, Ankara sh I 2. FSEK m. 19. bazı manevi hakların eser sahibinin ölümünden sonra da belli kişiler tarafından kullanılabileceğini açıklamaktadır.

4 294 MUSTAFA ERDEM CAN bu vasıfta değilse; feragat mümkün olduğu gibi tahdit ve devir de edilebilir 1 '. A. Eseri Kamuoyuna Sunma Yetkisi Eserin hayatında en önemli aşama, eserin kamuya açıklanması 11 (publication)'dır. Çünkü eser açıklanmakla fikir ve sanat dünyasının bir parçası haline gelir ve eser üzerindeki hakimiyet de az çok tahdide uğrar'\ Eser sahibi, eseri kamuya sunma yetkisini kendisi kullanabileceği gibi, bu hakkın kullanılmasını eser üzerindeki malî hakkı devrettiği bir sahsa da bırakabilir. Özelikle eseri yayma, temsil, radyo ve televizyonla yayınlama gibi mali haklar kendisine devredilen.şahıs aynı zamanda eseri kamuya sunma yetkisine de sahip sayılır 1 ". Eserin kamuya sunulması veya yayımlanma tarzı, eser sahibinin şeref ve itibarını zedeleyecek nitelikteyse 17 ; eser sahibi, önceden izin vermiş olsa bile eserin umuma tanıtılmasını veya yayımlanmasını menedebilir. Eser sahibinin sözleşmeyle bu haktan vazgeçmesi hüküm ifade etmez (FSEK m. 14/111). Alenileşmemiş eser, sahibine ait bir sır niteliğindedir 1 \ Tamamı veya önemli bir kısmı umuma tanıtılmayan bir eserin muhtevası hakkında ancak o eserin sahibi malumat verebilir (FSEK m. 14/11). 13. ARSEANEİ. sh. 88; Buna karşılık BELGESAY. Mustafa Reşit, bikir \e Sanal Eser lerı Kanunu Şerhi. İstanbul sh. 5()'de kanunun i/.iıı verdiği halici" dışında manevi haklardan feragat edilemiyeceği gibi, onları tahdit çimenin de muteber olmayaeağı görüşündedir. 14. Ingilı/ Hukuku'na göre, eserin yayınlanması, kamuya arzı "pııhlication" an kımındudır ( 1988 tarihli "Copyright, Designs and Patents Acl"). Buna göre; mıı/ık. edebiyat ve tiyatro eserleri ile diğsr artistik eserlerin radyo-tclcvı/yon ile kamuya ar/ı. eserin yayınlanması niteliğindedir. 15. ARSEANEİ. sh. 80; AYİTER. sh ARSEANEİ. sh. 81,83; EREL, sh. 1 15; ÖZTRAK. sh Umuma ar/ ve yayımlama eser sahibinin şeref ve itibarını objektif olarak ihlal etmelidir. Aynı yönde bkz. ARSLANL1, sh. 82; EREL. sh. 115; ÖZTRAK. sh. 55. AYİTER. sh BELGESAY. sh. 51; ÖZTRAK, sh. 55.

5 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 295 Eseri yayma hakkının (malî hak) başkasına devredilmesi halinde; yayım sözleşmesinde kararlaştırılan süre içinde veya halin icabına göre gerekli olan süre içinde eser kamuya sunulmazsa, eser sahibi sözleşmeden cayabilir 19 (FSEK m.58/1). B. Eserde Adını Belirtme Hakkı Eser, sahibinin yaratıcı düşüncesinin ürünü olduğuna göre; eserin topluma sahibinin adıyla sunulması doğaldır. Eser sahibi, eseri üzerine adını koyarak veya koymayarak yahut müstear ad koyarak umuma arzetme veya yayımlama hususunda karar verme yetkisine sahiptir (FSEK m. 15/1). Eser sahibinin izni olmadıkça; eser sahibinin adında kısaltma, ekleme veya değiştirme yapılamaz (FSEK m. 16/1). Eser üzerinde sahibinin adının belirtilmesi, her eser kategorisi için o kategoriye has özelliklere göre olur. Bilim ve edebiyat eserlerinde çoğaltılmış nüshalar üzerine yazılması; müzik eserlerinde uygun vasıtalarla dinleyicilere duyurulması ve plak, kaset vb. üzerine konulması; sinema eserlerinde ise filmin jeneriğinde yer alması şeklinde olur. FSEK m.l5/iv hükmüne göre; eser niteliğinde olan mimari yapılarda, yazılı istem üzerine eserin görülen bir yerine, eser sahibinin uygun göreceği bir malzeme ile silinmeyecek şekilde eser sahibinin adı yazılır. Eser sahibinin izni ile çoğaltılan bir güzel sanat eserinin kopyaları üzerine, eser sahibinin adı konmalı ve eserin kopya olduğu belirtilmelidir (FSEK m. 15/11). Yine, bir fikir ve sanat eserinin işlenmesi halinde; işleme eserin aslı veya çoğaltılmış nüshaları üzerine, asıl eser sahibinin 2 " ad veya alameti konmalı ve eserin işleme eser olduğu açıkça belirtilmelidir (FSEK m. 15/11). 19. Kanaatimizce burada cayma, "sözleşmeden dönme" anlamında kullanılmıştır. 20. Kanaatimizce burada işleme eser sahibinin adı da konmalıdır. Çünkü FSEK m. 15/11 hükmü, işletmenin aslı veya çoğaltılmış nüshaları üzerine asıl eser sahibinin adının konması gerektiğini ifade etmektedir. Ancak ARSLANLI, sh. 83'de; işleme eser sahibinin adının yanına asıl eser sahibinin adının da konması gerektiğini belirtmektedir.

6 296 MUSTAFA ERDEM CAN FSEK m.80/5.4, f.iii hükmü uyarınca; İcracı sanatçılar, koro ve orkestralarda şef ve solistler, tiyatro gruplarında şeflik eden veya başrol alan aktör (ve aktristiler, temsil ve icralarının radyo \e\a televizyonda (naklen, canlı veya banttan) yayınlanması halinde adlarının belirtilmesini isteyebilirler. C. Eserde Değişiklik Yapılmasını Önleme Hakkı Fikir ve sanat eseri, hem içerik hem de şekil bakımından bütünlük ar/eden yaratıcı bir fikri çalışma ürünüdür 2. Eser sahibi, eser üzerinde münhasır hak sahibi olup onun üzerinde değişiklik yapılmasını yasaklayabilir 22. Ancak buradan böyle bir yasağın olmaması durumunda eser üzerinde değişiklik yapılabileceği sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü FSEK m. 16/1 hükmü; eserde ekleme ve değiştirme yapılabilmesi için. eser sahibinin izninin alınması gerektiğini belirtmektedir. Bu izin bazı hallerde ise kanunla verilmektedir. Eser sahibi, izin alınmaksızın eserde değişiklik yapılmasını mahkeme kararıyla engelleyebilir". Ayrıca izin alınmaksızın eser üzerinde değişiklik yapılması ve bunun radyo ve televizyonda yayınlanması durumunda; hukuka aykırı davranan kişi ve kuruluşların FSEK m hükümleri çerçevesinde hukuki ve cezai sorumlulukları sözkonusu olur. FSEK m. 16/11 hükmüne göre; kanunun veya eser sahibinin izniyle bir eseri işleyen, umuma arzeden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir şekilde yayan kimse; işleme, çoğaltma, temsil veya yayım tekniği icabı zaruri görülen değiştirmeleri eser 21. HIRS. sh. 189: ÖZTRAK, sh İncili/ Hukukunda da: edebiyat, '.iyalro ve müzik eserlerinin, hak.sahihinin ı/nı ı»l ıııaksı/ın herhangi bir şekilde uyarlanması (adapting). yasaklanmıştır ı I9SS tarihli "Copyright, Desıgns and Patents Act"). 23. BFFCFSAY. sh. 54: "Bir eserin değişiklik yapılmaksızın gösterilmesini ihtiyati tedbir yoluyla islemek mümkündür".

7 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 297 sahibinin hususi bir izni olmaksızın da yapabilir 4. Örneğin gazeteye gönderilen bir makalenin, ayrılan sütuna sığdırılması için bazı kısımlarının çıkartılması; radyo-televizyon tekniği icabı bazı tadiller yapılması 25. Kanun bu hallerde hususi bir izin aramamış, müsaadenin zımnen verildiğini kabul etmiştir 26. Eser sahibi, zarurinin üzerine çıkan değişiklikleri kabul etmek zorunda değildir. Eser sahibi eserde her türlü değişikliğin yapılabileceği hükmünü koymuş olsa bile şeref veya itibarını zedeleyen yahut eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değişikliğe muhalefet hakkını muhafaza eder. Bu haktan sözleşmeyle vazgeçmek hükümsüzdür (FSEK m. 16/111). Kanaatimizce; Eser sahibinin eser üzerinde her türlü değişikliğe izin vermesi halinde dahi şeref ve itibarını zedeleyen değişikliklere muhalefet hakkım muhafaza etmek yerindedir ve bu MK m.23 hükmünün bir uygulamasıdır. Ancak eser sahibinin eseri yaratan, eser üzerinde münhasır hak sahibi olan kişi olduğu düşünülürse; eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan değişikliklere izin verme yetkisini de ona tanımak gerekir. Burada eseri değil, eser sahibinin sözleşme özgürlüğünü korumak gerekmektedir. D. Eser Sahibinin Malik ve Zilyede Karşı Hakları Fikir ve sanat eserlerine konu olan şey genellikle bir maddi mal olarak karşımıza çıkar. Fikir ve sanat eseri, üzerinde cisimlendiği bu maddi maldan ayrı bir hukuki varlığa sahiptir. Hakikaten FSEK, asıl veya çoğaltılmış nüshalar üzerindeki mülkiyet 24. TUNÇOMAĞ, Kenan. Türk Borçlar Hukuku, Özel Borç İlişkileri. C.ll, B.3. İstanbul sh. I 145'dc FSEK m.lö'nın BK m.376'ya göre daha geniş bir düzenleme yaptığını belirtmektedir. Ayrıca FRANKO, Nişim, Türk Borçlar Kanunu'na Göre Yayın Sözleşmesinin Hükümleri, Ankara sh. 149'da TUNÇOMAĞ'ın fikrini destekler yönde; değişiklik yapma yasağının, sadece fikri özde değil biçimde de var olduğunu ileri sürmekledir. Hakikaten BK m. 376/1'e göre; yayınlayan, eser üzerinde hiçbir kısaltma, ilave ya da değişiklik yapma yetkisine sahip değildir. Oysa FSEK m. 16/11 hükmüne göre; çoğaltan kimse, eser sahibinin izni olmaksızın eser üzerinde çoğaltma tekniğinin zorunlu kıldığı değişiklikleri yapabilir. 25. ARSLANLI, sh. 85; TOPÇUOĞLU, Hamide, Fikrî Haklar Ders Notları, Ankara sh ARSLANLI, sh. 85.

8 298 MUSTAFA ERDEM CAN hakkının devrinin, aksi kararlaştırılmış olmadıkça, fikrî hakların devrini ihtiva etmeyeceğini hükme bağlanmıştır (m.57/1). Bununla birlikte eseri fiziksel olarak üzerinde mevcudiyet kazandığı maddi maldan ayırmak mümkün değildir. Bu mala zilyed olan şahıs, eser üzerindeki fikrî haklara riayet etmek ve bu hakların kullanılmasına imkan vermek zorundadır 7. Eser üzerinde işleme veya çoğaltma hakkı bulunanlar; bu haklarını kullanabilmek için, malın malik veya zilyedinden eserden gereken oranda faydalanmalarına imkan verilmesini isteyebilirler (FSEK m. 17/1). Eser sahibinin de aynı yetkilere sahip olduğu şüphesizdir". Eseri işleme veya çoğaltma hakkı bulunanlar, eserin kendilerine tevdi edilmesini talep edemezler (FSEK m. 17/1). Buna karşılık eserin tek ve özgün olması halinde eser sahibi, kendisine ait tüm dönemleri kapsayan çalışma ve sergilerde kullanmak amacıyla, koruma şartlarını yerine getirerek iade edilmek üzere eseri isteyebilir (FSEK m. 17/111). Aslın maliki, eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşmeye göre eser üzerinde tasarrufta bulunabilir. Ancak eseri bozamaz, yok edemez 2 ', eser sahibinin haklarına zarar veremez (FSEK m. 17/11). Bu hüküm, eser sahibinin eserde değişiklik yapılmasını men etme şeklindeki manevi hakkının (m. 16), özel bir uygulaması niteliğindedir. 27. EREE. sh ÖZTRAK. sh. 59; EREL, sh. 130; ARSLANL1, sh Kanaatimizce; sayılı kanunla değiştirilen FSEK m. 17/11 hükmü yerinde değildir. Malikin eseri bozmasına veya yok etmesine imkan verilmemesi doğru değildir. Burada malikin eser üzerindeki tasarruf hakkı (abusus) kısıtlanmışın-. F.skı [ 'SEK m. 17/11 hükmü, bu açıdan daha tutarlı bir yol izlemekteydi. Yine. FSEK m. 16/111'dcki halde de eser sahibine; eserin mahiyet ve hususiyetlerini bo/.an değişikliklere izin verme yetkisini tanımak gerekmektedir. Burada eseri değil, eser sahibinin sözleşme özgürlüğünü koramak gerekmektedir. Eseri koruma gayesiyle eser sahibi ve maliki sınırlı ehliyetli hale getirme anlayışı yerinde değildir.

9 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 299 I. ESER ÜZERİNDEKİ MALÎ HAKLAR Kanun, malî haklar bakımından eserin alenileşmiş bir eser olması veya olmamasına göre bir ayrım yapmaktadır (FSEK m.20). Oysa kanunun eser sahibine tanıdığı malî haklar, yalnızca alenileşmiş eserler için sözkonusudur'". Zira alenileşmemiş eser üzerinde fikrî hakkın bir türü olan malî haklardan değil, olsa olsa mülkiyetten doğan haklardan söz edilebilir. Malî haklar birbirine bağlı değildir. Bunlardan biri üzerinde tasarrufta bulunulması veya birinin kullanılması diğerini etkilemez (FSEK m.20/1, c.son). Şimdi bunları tek tek inceleyeceğiz. A. İşleme Hakkı İşleme, bir eserin yaratıcı çaba sonucu özelliği olan başka bir şekle sokulmasıdır. FSEK m.21 "e göre; bir eseri işlemek suretiyle ondan faydalanma hakkı, münhasıran eser sahibine aittir. Eser sahibinin işleme hakkı; işlenmiş eserin umuma arzını ve ondan ekonomik bakımdan faydalanmayı da kapsar. Bir eseri işleme hakkını devralan kimse, o hakla beraber onun kullanılması için zaruri olan hakları da devralmış kabul edilir". Bir eseri işleme hakkının devri ile verilen izin, zımnen o işleme türüne has malî haklar için de verilmiş sayılır 32. İşleme, bir eserin değiştirilerek herhangi başka bir şekle dönüştürülmesi değil; eserin değiştirilerek kanundaki başka bir eser gurubuna dahil hale getirilmesidir. Örneğin bir roman, hikaye veya belgeselin sinema eseri haline getirilmesi işlemedir. B. Çoğaltma Hakkı Bir eserin aslını veya işlemelerini kısmen ya da tamamen çoğaltma hakkı, münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.22/i). Ço- 30. BEŞİROĞLU, sh. 96; ÖZTRAK, sh. 60; EREL, sh. 133; AYİTER, sh ÖZTRAK, sh ÖZTRAK, sh. 62; ARSLANLI, sh. 95.

10 300 MUSTAFA ERDEM CAN ğaltma hakkı, eserin çoğaltılmasıyla sağlanacak malî menfaatleri eser sahibi için saklı tutmak amacıyla tanınmış bir haktır 5 '. FSEK m.22/11 uyarınca; Eserin aslından ikinci bir kopyasının çıkarılması, eserin ses kaseti, video kaseti, CD'ye veya kameraya kaydedilmesi vb. çoğaltma sayılır. Bir bestecinin vücut verdiği eserin notalarının bir başkası tarafından ele geçirilerek uygulanması, tespit edilerek çoğaltılması ve satışa sunulması eser sahibine ait olan çoğaltma hakkına saldın niteliği taşır. Radyo ve televizyonla yayınlanan bir konuşmanın, bir konserin vb. tespit edilerek çoğaltılması da eser sahibinin çoğaltma hakkını zedeleri 4. Bütün fikir ve sanat eserlerinin, yayımlanma veya kâr amacı güdülmeksizin şahsen kullanmaya mahsus çoğaltılması mümkündür. Ancak bu çoğaltma, hak sahibinin meşru menfaatlerine zarar veremez ve normal faydalanma ölçülerini aşamaz (FSEK m.38/1) sayılı "Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu" nun 5'inci maddesinde, sinema ve müzik eserlerinin aslı veya kopyaları bakımından Kültür Bakanlığı tarafından yapılacak kayıt ve tescil mecburiyeti öngörülmektedir Sayılı kanunla değişik m.8"de ise; kayıt ve tescil edilmeyen bir eserin çoğaltma hakkına konu olamayacağını hükme bağlanmaktadır. C. Yayma Hakkı Yayma hakkı, asıl eserin veya işleme eserin nüshalarının dağıtılması kiralanması satışa çıkarılması yahut bunların herhangi bir şekilde ticaret mevkiine konulması suretiyle faydalanma hakkı olup bu hak münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.23/1). Yayma hakkı eser sahibi tarafından bizzat kullanılabileceği gibi. bir başkasına da devredilebilir, ilim ve edebiyat eserlerinde 33. AY1TKR. sh BESİROGLL. sh

11 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 301 yayma hakkı genellikle neşir mukavelesi (Publishing Contracts) ile kullanılmaktadır 55. Bir eser genellikle yayımlanmak için çoğaltılır. Ancak eser sahibi çoğaltma ve yayma hakkını ayrı ayrı kullanabilir. Eseri çoğaltma hakkım kendisi kullandıktan sonra, yayma hakkını üçüncü kişiye devredebilir 16. D. Temsil Hakkı Bir eserden, onun aslını veya işlemelerini doğrudan doğruya yahut işaret ses veya resim nakline yarayan aletlerle umumi mahallerde okumak, çalmak, oynamak ve göstermek gibi temsil suretiyle yararlanma hakkı eser sahibine aittir (FSEK m.24/1). Kural olarak eser sahibine tanınan temsil hakkı, özel yarar ve kamu yararı gerekçesiyle bazı kısıtlamalara tabi tutulmuştur (FSEK m.32,33,36). Örneğin m.33'e göre; yayınlanmış bir eserin umumi mahallerde, münhasıran eğitim ve öğretim amacıyla veya intifa kasdı olmaksızın icra edilmesi serbesttir". Okumak; ilim, edebiyat ve müzik eserlerinin kulağa hitap eden söz veya sesle naklidir. Okunan ilmi veya edebi bir eserde nakil vasıtası söz, bestede ise sestir. Çalmak; müzik eserlerinin bir çalgı vasıtasıyla icrasıdır. Okumaktan farkı ise; seslerin ifadesinde saz, gitar, keman, piyano, ut, tambur gibi bir aletin kullanılıyor olmasıdır. Oynamak ise temsil anlamındadır. Oynamada, özellikle tiyatro ve operaların temsilinde ses ve sözle ifadenin de yeri vardır. Bir oyun sesli veya sözlü olabildiği gibi sessiz veya sözsüz de ola- 35. EREL. sh BK m. 372 (OR. Art. 380)'ye göre neşir (yayın) sözleşmesi; "bir akiüir ki onunla edebi ve sınai bir eserin müellifi veya helefi, o eseri bir naşire icrkeımeyi taahhüt ve naşir de o eseri az çok teksir ile halk arasında neşretmeyi iltizam eder". O halde yayın sözleşmesinin taraflarından biri yayınlatan (Vcrlaggeber). diğeri ise yayınlayan yani naşir (Verleger)'dir. 36. BELGESAY. sh. 64; BEŞİROĞLU, sh. 119; ÖZTRAK, sh Aynı yönde. Yarg. 7. CD t. ve E. 1987/ K sayılı kararı (YKD C.XFV, S.7, sh ).

12 302 MUSTAFA ERDEM CAN bilir. Yeter ki temsil hareketli olsun. Temsilde hareket yoksa oyundan bahsedilemez. Göstermek ise, bir eserin seyredilmek üzere umuma arzıdır. Radyo ve televizyonda gösterilen her tiyatro ve film eseri bir yayındır. Bu nedenle bunların radyo ve televizyonda temsil ve icrası aynı zamanda yayınlanması anlamına gelir. Buna karşılık oyunda hareket başlıca kıstas iken, gösterme ve yayın hareketsiz de olabilir. Örneğin bir resim sergisi veya bir manzaranın televizyonda gösterilmesi halinde bir yayın olmasına rağmen, icra ve temsil sözkonusu değildir. E. Radyo ve Televizyonla Yayın Hakkı İlke olarak her kuruluş, radyo ve televizyon programlarını yayınlamadan önce. program malzemesi olarak yararlandığı, yasal koruma şartlarını taşıyan her eser için hak sahibinin iznini almakla yükümlüdür. FSEK m. 16/11 hükmü uyarınca; kanunun veya eser sahibinin iznine dayanarak bir eseri yayınlayan kişi. eserde yayın tekniğinin gerektirdiği değişiklikleri yapılabilmek için eser sahibinin hususi bir iznine ihtiyaç duymaz. FSEK m.25 uyarınca; Bir eserden, onun aslını veya işlemelerini radyo veya televizyonda yaymak; böylece yayılan eserleri diğer bir radyo veya televizyon kuruluşundan naklen alarak tekrar yaymak veya umumi mahallerde temsil etmek suretiyle faydalanmak hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Eser sahibi bu hakkını bir lisans sözleşmesi ile bir radyo veya televizyon kuruluşuna devredebilir. Ancak ülke çapında yayın yapılması için verilen lisansa rağmen radyo ve televizyon kuruluşu eser sahibinin iznini almaksızın bir başka ülkeye (örneğin uydu vasıtasıyla) yayın yapamaz!s. Eseri ilk yayınlayan kuruluştan bir başka kuruluşun naklen yaymlavabilmesı yahut yayının alıcı cihazların bulunduğu mekan dı- 38. l'ydıı televizyon yayınlarıyla ilgili aynı yönde bir karar için bkz. (Casc 44/92) 1992 E.C.C

13 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 303 şında umumi bir yere teknik aletlerle nakledilebilmesi için, eser sahibinin ayrıca izin vermesi gerekir. Radyo ve televizyonla yayınlanan bir eseri herkes kendi şahsi ortamı içinde dinlemekte ve izlemekte serbesttir. Bu yayın tekrar yayınlanamaz veya nakledilemez. Ancak ülkemizin şartlarında yayının başka bir yere nakledilmesi, başlı başına kazanç sağlamak amacıyla yapılmıyorsa, caiz görülmelidir. Çünkü yasaklanmış olan husus, sırf yayını izlemenin ücrete tabi tutulmasıdır. F. Pay ve Takip Hakkı Bir eser eser sahibi tarafından satıldıktan bir süre sonra büyük bir değer kazanabilir ve yüksek meblağlar üzerinden tekrar satılabilir. Bu durumda, bu değer artışından eser sahibinin veya mirasçılarının bir pay talep edebilmesi hakkaniyet icabıdır. Bu husus FSEK m.45'de düzenlenmiştir. 2. FİKRİ HAK SAHİPLİĞİNİN KOŞULLARI I. RADYO VEYA TELEVİZYON YAYINI OLMALI 1961 tarihli Roma Sözleşmesi'nde "radyo ve televizyon yayınları" ile "tekrar yayın" kavramları tanımlanmıştır (m.3). Buna göre radyo ve televizyon yayını, seslerin ya da görüntü ve seslerin toplumun faydalanacağı biçimde radyo dalgalan ile yayınlanmasını; tekrar yayın ise, radyo ve televizyon kuruluşunun yapmakta olduğu yayının, başka bir radyo ve televizyon kuruluşu tarafından aynı anda yayınlanmasını ifade etmektedir. Roma Anlaşması, tekrar yayına izin verme veya vermeme yetkisini radyo ve televizyon kuruluşlarına bırakmaktadır. Kuruluşların bu yetkisi, hem ülke içinden hem de ülke dışından yapılan tekrar yayınlar için mevcuttur sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun 4 ", her türlü teknik, usul ve araçlarla ve her ne isim 39. EREL, sh. 158; A YİTER, sh. 136; Aksi fikir ÖZTRAK, sh Sayılı Kanun 20 Nisan 1994 tarihinde Resmi Gazetc'dc yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

14 304 MUSTAFA ERDEM CAN altında olursa olsun elektromanyetik dalga ve diğer yollarla yurt içine ve dışına yapılan radyo ve televizyon yayınları ile ilgili hususları kapsar (m.2). Radyo yayını, elektromanyetik dalgalar ve diğer yollarla halkın doğrudan alması maksadıyla yapılan ses yayınlarını; televizyon yayını ise. elektromanyetik dalgalar ve diğer yollarla halkın doğrudan alması maksadıyla yapılan, hareketli veya sabit resimlerin sesli veya sessiz kalıcı olmayan yayınını ifade eder (3984 s. K. m.3, h ve e bentleri). Türkiye'de elektronik yayıncılığın 70 yıllık bir geçmişi vardır, tik radyo yayını 1927'de Ankara ve İstanbul'da, ilk televizyon sayını ise 1968 yılında Ankara'da başlamıştır. Elektronik yayıncılığın ilk on yılının Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi (TİTAŞ) adlı özel bir Türk-Fransız ortaklığı tarafından yürütülmesinin dışında, 1938'lerden yakın zamana kadar radyo ve televizyon yayınları devlet tekelinde yapılmıştır. 14 Kasım 1983 tarihinde ise 2954 sayılı Radyo ve Televizyon Kanunu çıkarılmıştır. Bu yasal düzenleme çerçevesinde TRT tekelinde yayınlar sürerken, elektronik teknolojisindeki hızlı gelişmeler neticesinde yurt dışından uydu yolu ile gelen yabancı ülke televizyonlarının yayınları çanak antenler ile izlenmeye başlanmıştır. Böylece Anayasanın 133'üncü maddesi ile sağlanan tekel durumu, teknolojinin dayatması ile bozulmuştur. Bu durum, Türkiye'de yayın yapmak isteyen özel kuruluşlar için örnek teşkil etmiş ve 1991 yılından itibaren Türkiye'ye yönelik Türkçe televizyon yayınları başlamıştır. Türkiye, televizyon programlarının sınır ötesi yayınını ve tekrar yayınını kolaylaştırmak amacıyla (m. 1) Avrupa Smırötesi Televizyon Sözleşmesi'ni 41 imzalamıştır. Bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler sayesinde, gerek yurt içinden gerekse yurt dışından küresel vericiler, kablo veya hangi nitelikte olursa olsun. 41. Türkiye tarihinde Avrupa Konseyi'nde kabul edilerek un/aya açılan 'Huıopcan Coııvcntion on Transfronticr TelevisioıV'u, 'dc imzalamışın'. Bu anlaşma TBMM tarafından tarihinde 3015 sayılı kanunla onaylanarak (RG S.21786), tarihinde yürürlüğe ginnışlır.

15 RADYO VE TELEVİZYON YAYİNLARİ ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 305 uydu tarafından şifreli veya şifresiz 4 - olarak yapılan televizyon yayınlarını izleme imkanı ortaya çıkmıştır (Art.2/b). Bütün bunların sonucunda, devlet tekeli fiilen işlememeye başlamış ve sadece yurt içinde 350 civarında televizyon, 1500 civarında radyo kanalı yayın yapar hale gelmiştir. Bunun üzerine 8 Temmuz 1993'de 3913 sayılı yasa ile Anayasa'nın 133'üncü maddesi değiştirilerek radyo ve televizyon yayınlarındaki tekelci yapı kaldırılmıştır tarihli ve 3984 sayılı 44 "Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun" ile Türkiye'de elektronik yayıncılık alanında yeni bir dönem başladı. Bu sayede, kamunun malı olan frekansların gaspedilmesine son verilerek özel yayın kuruluşları yasal çerçeveye alındı 4 '. Yurdumuzda şu anda hem kamu hem de özel radyo ve televizyon kuruluşları yayın yapmaktadır. Bu radyo ve televizyonların faaliyetlerini düzenlemek görevi, 3984 sayılı Kanun'la özerk ve tarafsız bir kamu tüzel kişisi olan Radyo ve Televizyon Üst Kurulu 46 na verildi (m.5). II. YAYININ KENDİSİ VEYA KONUSU FİKİR VE SANAT ESERİ NİTELİĞİNDE OLMALI Radyo yayınlarının işitsel, televizyon yayınlarının ise hem görsel hem de işitsel nitelik taşıması sebebiyle konuyu ayrı ayrı ele almak gerekmektedir. Şu halde, konuyu önce radyo yayınları sonra televizyon yayınları açısından ele almak, son olarak da ortak değerlendirmeler yapmak daha uygun olacaktır. 42. "in encoded or ımcncoded form". 43. AZİZ, Aysel, Radyo ve Televizyon... Yasal Düzenlemeler. Ankara 1995, Önsöz sh. III-IV. 44. (RG S ). İlgili kanım metni için bkz. RTÜK 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun, Yönetmelikler ve Tebliğler, RTÜK yayını, Ankara 1996, sh AZİZ, sh. IV. 46. Çalışmamızda bu kurul, halk arasında da bilinen.şekliyle "RTÜK" olarak ifade edilecektir.

16 .ı()6 MUSTAFA ERDEM CAN Bir radyo yayınma temel olan ürün, sözle ifade edilen bir ilim ve edebiyat eserinin veya sinema eserinin okunması, anlatılması veya özetlenmesi.şeklinde olabilir. Bu durumda, sunan kişi mevcut bir fikir ve sanat eserini sadece sözle ifade etmektedir. Bu nedenle sunucu, yeni bir eser yaratmadığı gibi 47 FSEK.m.6/1-3 kapsamında bir işleme eser de meydana getirmemektedir 4 *. Kanaatimizce, aynı sonuca FSEK. m.5/llı'den de ulaşmak mümkündür. Radvo yayını, bir fikir sanat eserim konu almıyorsa işleme eser olup olmadığı tartışmasına da girilmeyecektir. Çünkü asıl eserin mevcut olmaması durumunda işleme suretiyle eser vücuda getirilmesi de sözkonusu olmayacaktır. Buna karşılık bir ilim ve edebiyat c.scri işlenerek bir radyo programı haline getirilirse ortada bir işleme eser mevcutttur. Bu işleme eserin sahibi, asıl eser sahibinin haklan saklı kalmak kaydıyla, onu işleyendir (m.8/iil). İşleme eserin yapımcısı veya yayımlayıcısı, FSEK. m.s/iv'e göre ancak işleme eserin sahibi ile yapacağı sözleşmeye göre malî hakları kullanabilir. Radyo yayınının konusu bir müzik eserinin seslendirilmesı de olabilir. Müzik eserleri sözlü veya sözsüz olabilir. Bir besle 4 ' sözsüz müzik eseri sayılırken, beste ile güftenin 5 " bir arada bulunduğu eser ise sözlü müzik eseridir. Her ikisi de müzik eseri olarak kanun tarafından korunur (FSEK. m.3). Ancak bir müzik eserinin radyoda 4"?. Ancak FS11K m. 81/1 hükmünün 4110 sayılı Kanun'la tadilinden önceki şeklinde. Okunmak suretiyle radyoda yayınlanan ilim, edebiyat veya mü/ık eserlerinin ışaıeı. ses ve resini nakline yarayan aletler üzerine kaydedilmesi durumunda bunların \a vmlanması ve çoğaltılmasını sanltçmm iznine tabi tutmuş yanı bu kişileri icracı sa nate: kabul etmişti. Ayrıntılı bilgi için bkz. sh. 34. İcracı Sanatçının Hakları. 48 ISlîK.M.C-ı/l-.ı'de musiki, güzel sanatlar ilim ve edebiyat eserlerinin radvo \c televizyon ile yayma müsait bir şekle sokulması halinde işleme eserin sözkonusu olacağım belirtmiştir. Ancak buradan yayını mümkün tüm eserlerin radyo ve televizyonda yayınlanması halinde işleme eser sözkonusu olacağı sonucuna \ anlamaz. 49. "Beste, bir müzik eserini oluşturan ezgilerin bütünü" (Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. C.l. Yeni Baskı, Ankara 1988, sh. 175). 50. "Güfte, müzik eserinin yazılı metni, söz" (Türkçe Sözlük, C.l. sh. 580ı. Yar;; ) L-:. 1987/9793. K3227 sayılı kararında: "Sacların Tarumar" adlılarımın güftesinin bir edebiyat eseri olduğunu belirtmiştir (YKD C..\1V. S,8. sh ).

17 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 307 seslendirilmesi halinde FSEK. m.6/i-3'ün lafzına rağmen bir işleme eserden bahsedilemez. Çünkü bu durumda asıl eseri işleyen bir kimse olmadığı gibi işleyenin özelliklerini taşıyan bir işleme eserden de sözedilemez. Buna karşılık FSEK. m.6/1-3; Müzik, güzel sanatlar, ilim ve edebiyat eselerinin radyo ile yayıma müsait bir şekle sokulması halinde -işleyenin özelliklerini taşıması kaydıyla- bir işleme eserin sözkonusu olacağını belirtmiştir. Buradan eserin salt yayınlanmasının onu işleme eser haline getireceği gibi yanlış bir sonuca ulaşılmamalıdır 51. Bu eserleri teknik olarak yayma hazır hale getirmek, eseri işleme eser haline getirmez 52. Çünkü işleme eserin sözkonusu olabilmesi için bu değişikliklerin işleyenin özelliklerini taşıması ve mutlaka "işleme" unsurunun bulunması gerekmektedir. Müzik eserlerinin seslendirilmesi (icra ve temsil edilmesi) hususu ise komşu haklarla ilgili olup icracı sanatçılar bahsinde geniş olarak ele alınacaktır. Bir sinema eseri de seslendirilerek radyo yayını haline getirilebilir. Müzik eserleriyle ilgili açıklama ve değerlendirmelerimiz bu hususta da geçerli olacaktır. FSEK. m.5/ih'de sırf beste, nutuk, konferans ve saireyf nakle yarayan filmlerin bile sinema eseri sayılmayacağı belirtilmiştir. Burada eserin salt nakledilmesine önem verilmemiştir. Aksi halin kabulü bizi her yayını eser saymak gibi yanlış bir sonuca götürür. 51. İlgili bentte kullanılan "radyo ile yayıma müsait bir çekle sokma" ifadesinden, bu eser üzerinde yayıma müsait değişiklikler ve kısaltmalar yapma halinde işlenerek vücuda getirilmiş yeni bir eser değil eser üzerinde değişiklikler mevcuttur. Bir sinema eserinin radyoda yayınlanması halinde de aynı durum sözkoııusııdur. Ancak 3257 sayılı "Sinema. Video ve Müzik Eserleri Kanunu" m.8/ii hükmü; "Kayıt ve tescilden sonra telif hakkının devredilmesi eser üzerinde herhangi bir değişiklik yapma hakkını vermez." demekte, yayım tekniğinin gerektirdiği zaruri değişiklikleri dahi yapmaya imkan vermemektedir. 52. Bu durumda ürün üzerinde -eser sahibinin hakları saklı kalmak kaydıyla- ancak radyo-televizyon kuruluşunun fikri haklara komşu hakkı söz konusu olur. 53. FSEK. ın.5/iji'iin lafzından da anlaşılacağı üzere; beste, nutuk, konferans örnek kabil i ildendir.

18 308 MUSTAFA ERDEM CAN Televizyon yayını ise hem grüntüyü hem de sesi nakletmeye elverişlidir. Televizyon yayını, dil ile veya yazı ile ifade olunabilen bir ilim ve edebiyat eserini sunabildiği gibi her nevi rakıslar, baleler, pandomimalar vb. gibi sözsüz sanat eserlerinin görüntülerini de yayınlayabilir. Televizyon yayını müzik eserinin canlı veya banttan yayınlanması şeklinde de olabilir. Bu halde yayın üzerinde gülle ve/ veya beste sahibinin eser sahibi olmaları sebebiyle manevi ve mali hakları vardır. Yapımcının, televizyon kuruluşunun ve icracı sanatçının da komşu haklan vardır. Televizyon yayınının konusu bir sinema eserinin yayınlanması da olabilir. Sinema eserleri, her türlü fikir ve sanat eserini ifade etmeye elverişli eserledir' 4. Sadece mevcut durumu tesbit eden belgesel filmlerin dışında, film eseri kural olarak filmin yapımı için kullanılan eserin işlenmesidir. Film asıl eser olmaksızın yazılan senaryoya göre (örneğin bazı televizyon dizileri) çekiliyorsa: senaryo yazarı eser sahibi konumundadır. Bir televizyon yayını, kendisi fikir ve sanat eseri niteliğinde olabilir. Şayet televizyon programı; sunan kişi tarafından yapılıyor. Bern Sözleşmesi m.2/ii,ih'e göre özgün bir nitelik taşıyor (original work). yaratıcı bir düşünce ürünü (intellectual creation) niteliğinde ve FSEK'nda sayılan gruplardan birine giriyorsa, eser niteliğine haizdir. Televizyon eserleri ile sinema eserleri büyük bir benzerlik taşır". Televizyonda yayınlanan programlar ya da hazırlanan filmlerin çeşitli kameralar aracılığı ile gösterilmesi, çeşitli çekim tekniklerinden yararlanılan, önceden kaydedilmemiş unsurların yaymlanabilmcsi. değişik kameralardan gösterilen görüntülerin karıştırılabilmesi, sinema tekniğinin de temel unsurları olan yapım 54. Gl'KAN. SaıL Sinema Filmlerinin Sansürü Kollogyumu (25 Mayıs 1978). İstanbul sh.4: "Sinema filmi, radyo-lelevizyon gibi fikir ve düşüncelerin açıklaması, duyurulması, yayılması, bankalarını etkilemesi aracıdır. Kitle haberleşme aracıdır." 55. Bu konuda Brüksel Belgesi ve Stockholm-Paris belgesi açısından değerlendirmeler için bk/. BEŞlROĞLU, sh <** l > 'W I 'i" I i I I «IIH'İHliSli* **.**

19 RADYO VE TELEVİZYON YAYİNLARİ ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 309 ve kurgu (editing and cutting) işlemlerine tabi tutulmuş ya da ayrı birer bütün oluşturan olayların yayınından önce tesbit işlemlerinin yapılmamış olması hallerinde bile, sinematografiye benzer işlemle elde edilmiş bir eser olacaktır 56. II. Bölüm RADYO VE TELEVİZYON YAYINI ÜZERİNDE FİKRİ HAK SAHİBİ OLANLAR 3. FİKRÎ HAK SAHİPLERİ Bir radyo veya televizyon yayını üzerinde asıl eser sahibinin hakları sözkonusu olabileceği gibi, işleme eser sahibinin veya fikrî haklara komşu hakların sahiplerinin de hakları sözkonusu olabilir. Hatta bu yayının kendisi fikir ve sanat eseri niteliğinde olabilir. Bu nedenle bir yayın üzerinde birden çok kişi veya kuruluşun hakkı sözkonusu olabilir. I. ASIL ESER SAHİBİNİN FİKRİ HAKLARI A. Eser Sahibi Kavramı Radyo veya televizyon yayınına konu olan bir eserin sahibi, onu meydana getirendir (FSEK m.8/1). Eseri bir kişi meydana getirmiş olabileceği gibi, birden fazla şahıs da meydana getirmiş olabilir. Yayma konu eser birden fazla kişi tarafından meydana getirilmiş ve ayrılmaz bir bütün teşkil ediyorsa; eserin sahipleri, onu vücuda getirenlerin birliğidir (m.10/1). Ancak bu eserin kısımlara ayrılması mümkünse; bunlardan her biri vücuda getirdiği kısmın sahibi sayılır (m.9/1). Bir eser üzerinde fikrî hak sahibinin kim oduğu konusunda tereddüt edilen, tartışma olan hallerde; hak sahibi, hakkının tesbiti için tesbit davası açabilir. 56. BEŞİROĞLU, sh. 66; Sinemada negatif film kullanılmakta; kopye yapma, renk veya ışık ayarlama imkanı bulunmaktadır. Televizyon filmleri ise; negatif değil, po/ilıf filmlerdir. Bu konudaki ayrıntılar için bkz. BUSSMANN, K.. The Legal Problems of Film and Tclevision, EBU Revievv, July 1959, sh. 24 vd.

20 310 MUSTAFA ERDEM CAN Sinematografik eserlerde yönetmen, özgün müzik bestecisi Ve senaryo yazan' 7 eserin birlikte sahibidirler (FSEK m.8/v). Özgün müzik bestecisinin ve senaryo yazarının fikri emek ürünleri; zaten müzik ve edebiyat eseri olarak telif haklarına konu olmaktadır. Sinema esen bir bütün olarak telif haklarına konu teşkil etmekle birlikte, bu bütünü oluşturan fikri emek ürünleri hukuken birbirinden farklı niteliktedir. FSEK m.8/ii hükmüne göre; Aralarındaki sözleşmeden veya işin mahiyetinden aksi anlaşılmadıkça; memur, hizmetli ve isçilerin işlerini görürken meydana getirdikleri eserlerin mali hak sahipleri, bunları çalıştıran veya tayin edenlerdir. Bu hükme göre memur, hizmetli ve işçiler meydana getirdikleri bu eserlerde sadece manevi haklarla sınırlı olarak eser sahipliğini kazanırlar. B. Hakları 1. Manevi hakları Bir eserin asıl veya işlemelerini, radyo televizyon vasıtasıyla canlı ya da kayıttan temsil ve icra etme hususunda karar verme yetkisi eser sahibine aittir (FSEİK m.24). Bir eseri kamuya sunma yetkisi, münhasıran eser sahibine aittir. FSEK m.43/1 hükmü, radyo ve televizyon yayınlarında kullanılan fikir ve sanat eserlerine telif hakkı ödeneceğini belirtmekte, FSEK m.43/11 ve IV'de de bu kurala iki istisnasına getirmektedir: Birinci istisnaya göre; radyo ve televizyon kuruluşları, eser sahibinden izin alınmasına ve ücret ödenmesine gerek kalmaksızın. 57. Bli.ŞİROGLl'. sh. 69: "Senaryo ve senaryoyu tanımlayan unsurları, valın/ca senaryo ya/arının çalışması değil; yapım olanakları, yönetmenin uyarıları, divalın: gerekleri, kameramanların düşünceleri, hatta sanatçıların uyarıları bile etkilemekledir. Bu LMIII yaratıcı katkıların, senaryoya otlak bir eser niteliği kazandırabileceği yo/ önünde bu luııdurulmakkı birlikte; gerçekte senaryo yazarı, sinema eserinin ortak sahiplerinden biri olarak kabul edilmiştir."

21 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FİKRÎ HAKLAR 31 1 eseri tanıtmak amacıyla kısa tespitler yapabilirler*. İkinci istisnaya göre ise TRT, eser sahibinin iznini almaksızın ve ücret ödemeksizin kısa dalga radyo istasyonlarından yurt dışına yayın yapmaya yetkilidir. Eser sahibi, eseri kamuya sunma yetkisini kendisi kullanabileceği gibi, bu hakkın kullanılmasını eser üzerindeki malî hakkı devrettiği bir şahsa da bırakabilir. Özelikle eseri temsil, radyo ve televizyonla yayınlama gibi mali haklar kendisine devredilen şahıs aynı zamanda eseri kamuya sunma yetkisine de sahip sayılır 5 ". Eser sahibi, eseri üzerine adını koyarak veya koymayarak yahut müstear ad koyarak umuma arzetme veya yayımlama hususunda karar verme yetkisine sahiptir (FSEK m. 15/1). Eser sahibinin izni olmadıkça; eser sahibinin adında kısaltma, ekleme veya değiştirme yapılamaz (FSEK m. 16/1). Bir fikir ve sanat eserinin işlenmesi halinde; işleme eserin aslı veya çoğaltılmış nüshaları üzerine, asıl eser sahibinin ad veya alameti konmalı ve eserin işleme eser olduğu açıkça belirtilmelidir (FSEK m. 15/11). Kanun bazı hallerde eserde adın belirtilmesini gerekli görmüş bazı hallerde de ad belirtmeyi zorunlu görmemiştir. FSEK m.32/1, 11 hükümleri uyarınca; TBMM'nde, diğer resmi meclis ve kongrelerde, mahkemelerde, umumi toplantılarda söylenen söz ve nutuklar; radyo veya televizyonda, haber ve bilgi verme maksadıyla serbestçe yayınlanabilir. Bu durumda hadisenin mahiyeti ve vaziyetin icabı gerektirmiyorsa, sahiplerinin adının zikredilmesine bile gerek yoktur. Ancak bunların haber ve malumat verme amacı dışında çoğaltılması ve radyo-televizyonda yayınlanması du- 58. FSEK m.43/111: "Eserlerin herhangi bir bölümünün söz veya müzik programlarını lamıma, yardımcı dramatik unsur, sinyal, jenerik, geçiş müziği vb. maksatlarla kullanılması kısa tespit sayılır." Ancak bu tespitler, eserin tümü üzerindeki hakları zedelememelidir. Kısa tespitin süresinin ne olacağı, eserin hangi oranda yayınlanabileceği gibi sorunlar; eseri tanıtma amacının aşılıp aşılmadığı hususu dikkate alınarak, somut olayın özelliğine göre çözüme kavuşturulmalıdır. 59. ARSLANLI,sh.81,83; EREL, sh. 1 15; ÖZTRAK. sh. 54.

22 3! 2 MUSTAFA ERDEM CAN rumunda hem sahibinden izin alınmasına hem de sahibinin adının belirtilmesine gerek olacaktır. Eser sahibi, eseri üzerinde değişiklik yapılmasını yasaklayabilir. FSEK m. 16/1 hükmüne göre, eserde ekleme ve değiştirme yapılabilmesi için eser sahibinin izninin alınması gerekmekledir. Eser sahibi, eser üzerinde izin alınmaksızın değişiklik yapılmasını mahkeme kararıyla engelleyebilir, eser üzerindeki fikri hakkının tespiti için ( FSEK m. 15/111, 67/11) dava açabilir'' 1 '. Ayrıca izin alınmaksızın eser üzerinde değişiklik yapılması ve bunun radyo ve televizyonda yayınlanması durumunda; hukuka aykırı davranan kişi ve kuruluşların FSEK m hükümleri çerçevesinde hukuki ve cezai sorumlulukları sözkonusu olur. FSEK m. 16/11 hükmüne göre; kanunun veya eser sahibinin izniyle bir esci'i işleyen, umuma arzeden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir şekilde yayan kimse; işleme, çoğaltma, temsil veya yayım tekniği icabı zaruri görülen değiştirmeleri eser sahibinin hususi bir izni olmaksızın da yapabilir. Kanun bu hallerde hususi bir izin aramamış, müsaadenin zımnen verildiğini kabul etmiştir. Eser sahibi eserde her türlü değişikliğin yapılabileceği hükmünü koymuş olsa bile şeref veya itibarını zedeleyen yahut eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değişikliğe muhalefet hakkını muhafaza eder. Bu haktan sözleşmeyle vazgeçmek hükümsüzdür t FSEK m. 16/111). Fikir ve sanat eserlerine konu olan şey genellikle bir maddi mal olarak karşımıza çıkar. Bu mala zilyed olan şahıs, eser üzerindeki fikrî haklara riayet etmek ve bu hakların kullanılmasına imkan vermek zorundadır. 60. KURU, Bdki. Hukuk Muhakemeleri Usulü, C.l, B.5, İstanbul sh. 909 ve 930.

23 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FlKRÎ HAKLAR Malî haklan FSEK m.21'e göre; bir eseri işlemek suretiyle ondan faydalanma hakkı, münhasıran eser sahibine aittir. Eser sahibinin işleme hakkı; işlenmiş eserin umuma arzını ve ondan ekonomik bakımdan faydalanmayı da kapsar. Bir eserin aslını veya işlemelerini kısmen ya da tamamen çoğaltma hakkı, münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.22/1). Çoğaltma hakkı, eserin çoğaltılmasıyla sağlanacak malî menfaatleri eser sahibi için saklı tutmak amacıyla tanınmış bir haktır. Bir bestecinin vücut verdiği eserin notalarının bir başkası tarafından ele geçirilerek uygulanması, tespit edilerek çoğaltılması ve satışa sunulması eser sahibine ait olan çoğaltma hakkına saldırı niteliği taşır. Radyo ve televizyonla yayınlanan bir konuşmanın, bir konserin, eser niteliğindeki bir programın vb. izinsiz tespit edilerek çoğaltılması da eser sahibinin çoğaltma hakkına saldırı teşkil eder. Bütün fikir ve sanat eserlerinin, yayımlanma veya kâr amacı güdülmeksizin şahsen kullanmaya mahsus çoğaltılması mümkündür. Ancak bu çoğaltma, hak sahibinin meşru menfaatlerine zarar veremez ve normal faydalanma ölçülerini aşamaz (FSEK m.38/i) sayılı "Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu" nun 5'inci maddesinde, sinema ve müzik eserlerinin aslı veya kopyalan bakımından Kültür Bakanlığı tarafından yapılacak kayıt ve tescil mecburiyeti öngörmektedir sayılı Kanun'la değişik 8. maddede; kayıt ve tescil edilmeyen bir eserin çoğaltma hakkına konu olamayacağını hükme bağlanmaktadır. Bazı hallerde kamu yararı nedeniyle eser sahibinin haklarına sınırlama getirilmiştir. FSEK m.32/1 hükmüne göre; TBMM'de ve diğer resmi meclis ve kongrelerde, mahkemelerde, umumi toplantılarda söylenen söz ve nutukların haber ve malumat verme amacıyla çoğaltılması, radyo ve televizyonda yayınlanması serbesttir. Ancak bunların haber ve malumat verme amacı dışında ço-

24 314 MUSTAFA ERDEM CAN ğaltıiması, radyo ve televizyonda yayınlanması ise ancak eser sahibinin izni ile olur (FSEK m32/iii). Yine FSEK m.37'ye»öre. röportaj niteliğinde olmak üzere; günlük olaylara bağlı olarak fikir ve sanat eserlerinden bazı parçaların alınması, çoğaltılması, radyo ve televizyon ile yayınlanması serbesttir. Burada da kamu yararı dolayısıyla eser sahibinin haklan sınırlanmıştır. Yayma hakkı da münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.23/ 1). Bu hak eser sahibi tarafından bizzat kullanılabileceği gibi. bir başkasına da devredilebilir. Bir eserden, onun aslını veya işlemelerini doğrudan doğruya yahut işaret ses veya resim nakline yarayan aletlerle umumi mahallerde okumak, çalmak, oynamak ve göstermek gibi temsil suretiyle yararlanma hakkı eser sahibine aittir (FSEK m.24/1). Kural olarak eser sahibine tanınan temsil hakkı, özel yarar ve kamu yaran gerekçesiyle bazı kısıtlamalara tabi tutulmuştur (FSEK m ). FSEK m.33'e göre; yayınlanmış bir eserin umumi mahallerde, münhasıran eğitim ve öğretim amacıyla veya intifa kasdı olmaksızın icra edilmesi serbesttir. İlke olarak her kuruluş, radyo ve televizyon programlarını yayınlamadan önce, program malzemesi olarak yararlandığı, yasal koruma şartlarını taşıyan her eser için hak sahibinin iznini almakla yükümlüdür'". FSEK m. 16/11 hükmüne göre, kanunun veya eser sahibinin iznine dayanarak bir eseri yayınlayan kişi veya kuruluş, eserde yayın tekniğinin gerektirdiği değişiklikleri yapalabılmek ve eseri radyo-televızyon yayınma uygun hale getirebilmek için eser sahibinin hususi bir iznine ihtiyaç duymaz. fil. BE.ŞİROGI.L. sh. 129: "Ön izin ilkesinin, radyo ve televizyon hizmetlerinde u\- gulanahilmesi çok çeşitli güçlüklere neden olur. Çoğu kez. radyo ve lelevi/.voıı kurununum kendisi bile. yayınlarında hangi eserlere yer vereceğini önceden bilemeyecek ve yayından önce eser sahibinden izin alma olanağı bulanıavacukür. Çeşitli ö/el ya da resmi toplantılar, gösteriler ya da olayların naklen yapılan yayınlarında, konuşmacıların, sanatçıların, müzik topluluklarının sunacakları ve eser sahibine ait bir hak alanına giren program malzemesinin yoğunluğunun düşünülmesi konuyu yetirince açıklayabilir."

25 RADYO VE TELEVİZYON YAYINLARI ÜZERİNDEKİ FtKRÎ HAKLAR 315 Bir eserden (asıl ya da işleme eser), onu radyo ve televizyonda yaymak; böyle yayılan bir eseri diğer bir radyo veya televizyon kuruluşundan naklen alıp tekrar yaymak veya umumi mahallerde temsil etmek suretiyle faydalanmak hakkı, münhasıran eser sahibine aittir (FSEK m.25). Eseri ilk yayınlayan kuruluştan bir başka kuruluşun naklen yaymlayabilmesi yahut yayının alıcı cihazların bulunduğu mekan dışında umumi bir yere teknik aletlerle nakledilebilmesi için, eser sahibinin ayrıca izin vermesi gerekmektedir. Eser sahibi; mali haklarından olan eseri işleme, çoğaltma, yayma, temsil, radyo ve televizyon ile yayım hakkını, bir başka kişi veya kuruma süreli veya süresiz olarak devredebilir 6 -. Bu hakların biri devredilebileceği gibi, birkaçı veya tümü de devredilebilir. Bu devir, sözleşme özgürlüğü çerçevesinde yapılır sayılı kanunla değiştirilen FSEK m.43/1 hükmü, "Radyotelevizyon yayınlarında kullanılan fikir ve sanat eserlerine telif hakkı ödenir." ibaresine yer vermiştir sayılı Kanun m.37 ise, "Radyo ve Televizyon Kuruluşları, yayınlarında yer verdikleri eserlere telif hakkı öderler. Telif hakkı ödemelerine ait esaslar meslek birliklerinin görüşü alınarak Radyo ve Televizyon Üst Kurulırnca tespit edilir" hükmüne yer vermiştir sayılı Kanun'un 40'ıncı maddesi gereğince; RTÜK tarafından, telif ve yapımcı haklarını düzenlemek amacıyla çıkarılan"radyo ve Televizyon Üst Kurulu Telif Hakkı Ödeme Esasları İle Telif Hakkı Sahiplerinin ve Yapımcıların Haklarını Koruma 62. Coditel S.A Versus Cine Vog Films S.A davasında; Belçikada bir filmin inhisarı dağılım hakkını devir alan Cine Vog Films, bu filmin kablolu tv yayını yapan Coditel firması tarafından Belçika'dan Almanya'ya yansıtılarak yayınlanması üzerine tazminat davası açmıştır. Dava ön karar talebiyle ATAD'a gelmiştir. ATAD. Cine Vog'un topluluk hukukunu ihlal etmeden kendisine sağlanan, bir filmin tekelci olarak icra hakkına dayanabileceğine karar vermiş, yani millî hukuka uygulama imkanı tanımıştır (E.C.R, 1980, sh. 881) 63. Yarg. *4.HD , E. 1987/9793, K.3227 sayılı kararında; güfte sahibinden i/in alınmaksızın TRT televizyonunda icra edilen "Saçların Tarumar" adlı şarkı dolayısıyla güfte sahibinin telif ücreti talep ettiği davayı reddeden yerel mahkeme kararını, eksik inceleme yapıldığı gerekçesiyle bozmuştur (YKD. 1988, C.X1V. S.8. sh ).