EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

Transkript

1 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU V TEBLİGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) FAX: (0.212) e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti 3

2 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 17 GENEL YÖNETİM OSMAN SAK YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLİM YAY GRAFiK B AS KI ELMA MATBMCILIK BASIWIGI YER İSTANBUL BASK! TARİHİ MAYIS 2002 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. 2 J.

3 M MAR S NAN IN EYÜP CAM LER NDEK HAT SANATI DÜZEN Dr. Zübeyde Cihan ÖZSAYINER stanbul Süleymaniye de do du. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk slam Sanat Tarihi Bölümü nden mezun oldu. Ayn bölümde yüksek lisans ve doktora yapt y l ndan beri Vak flar Genel Müdürlü ü ne ba l Türk Vak f Hat Sanatlar Müzesi Müdürü olarak görev yapmaktad r. Bir çok milli ve uluslararas kongrelere kat lm flt r. Antik Dekor, Art Dekor, lgi, Antika, Sanat Tarihi Araflt rmalar, Vak flar Kültür ve Sanat Dergilerinde makaleleri yay nlanm flt r. Türk Vak f Hat Sanatlar Müsesi nde Bulunan Bezemeli Kur an- Kerimler isimli kitab bulunmaktad r. (1999) 100

4 Mimar Sinan n Eyüp semtinde infla etti i dört cami bulunmaktad r. Bunlar tarih s ras na göre, H / M tarihli Nazl Mahmud Çelebi Mescidi, H. 926 ( M ) tarihli Davud A a Mescidi, H. 963/ M tarihli fiah Sultan Camisi, M (bafl ) tarihli Zal Mahmud Pafla Camisi dir. Nazl Mahmud Çelebi Mescidi, Defterdar semtinde bulunmaktad r. Hattat, Nazl Mahmud Çelebi taraf ndan yapt r lm flt r. (H ) Nazl Mahmud Çelebi (Mahmud Defteri), Kanuni devrinde, H. 944/ M tarihinde bafl defterdar tayin edilmifltir. Fazl mahlas (takma ad ) ile fliirler yazm fl olan Mahmud Defteri, fieyh Hamdullah tan hat icazeti alm flt r. Yaz sanat na olan ilgisinden, bu caminin minare alemine bronzdan bir hokka ve bir kalem yerlefltirmifltir. Ancak, bunlar günümüze ulaflamam flt r. Nazl Mahmud Çelebi, H. 953 / M tarihinde vefat etmifl ve caminin güneyinde bulunan aç k türbeye defnedilmifltir. Yap da, avlu girifli üstünde, cümle kap s üstünde ve bunun sa ve solunda yaz bulunmaktad r. Kaynaklarda, bu hatlar n bizzat Hazl Mahmud Çelebi taraf ndan yaz ld bildirilmektedir. (1) Avlu girifli üstünde yer alan Farsça kitabe, üç s ra halinde dokuz kartufl içine talik hat kullan larak, mermer üstü kaz ma tekni i ile yaz lm flt r. Kitabenin anlam : "1- Bu hamd ve dua yerini yapan ad ve iyi ahlak ile tan nan padiflah n defterdar d r. 2- Bütün dünya ondan hoflnut ve memnundur. Allah için yapt r lan bu cami, yaratanla buluflma yeridir. 3- Arifi onun tarihini söyledi: Bunun ad na Mahmud Mescidi denilsin. Dokuz yüz k rk yedi y l nda." fleklindedir. (2) Cümle kap s üstende yer alan Arapça kitabe, üç s ra halinde, alt kartufl içine sülüs hat kullan larak, mermer üstü kaz ma tekni ine, krem rengi zemine, yeflil boya ile yaz lm flt r. Kitabenin anlam : "1- Oturanlar mutlu olan bu ova, alemlerin Rabbi Allah için kuruldu. 2- Bunu hay r ve insaf sahipleri yapt. Allah çal flanlar n nimetlerini bereketli k ls n. 3- Naz mla tarihini böyledir denildi: Buras do ru yola giren (Müslüman olan) kavmin evidir. Y l 948" fleklindedir. Cümle kap s ndaki kitabenin sa ve solunda yer alan sekiz dilimli rozetlerin içi de ayn teknikle Arapça olarak, sülüs hat ile yaz lm fl "Kelime-i Tevhid" yer almaktad r. (3) Anlam : "Allah tan baflka ilah yoktur. Muhammed O nun elçisidir." Niflanca mahallesinde Niflanca caddesin üzerinde yer alan Davud A a Mescidi, Bab- Saade A as Davud A a taraf ndan, H. 926 / M tarihinde infla ettiril- Foto. 1; Defterdar Nazl Mahmut Çelebi Camii Avlu girifli üzerindeki kitabe (1) Ali Alpaslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul Kas m 1999, s. 43. Muhittin Serin, Hattat fieyh Hamdullah, Hayat, Talebeleri, Eserleri, stanbul 1992, s. 67. Haf z Hüseyin Ayvansarayî, Mecmûâ- i Tevârih (haz rlayan: Fahri Ç. Derin- Vahit Çabuk), stanbul 1985, s fievket Rado, Türk Hattatlar, stanbul tarihsiz, s. 65. Zübeyde Cihan Özsay ner, Mimar Sinan n stanbul daki Cami ve Türbelerindeki Yaz Düzeni ve Anlam, stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bilim Dal Doktora Tezi, stanbul 1993, s. 28, 29, 30. (2) Suphi Saatçi, Mimar Sinan n Yap lar ndaki Kitabeler, stanbul 1988, s (3) Suphi Saatçi, a.g.e., s. 26. Foto. 2; Defterdar Nazl Mahmut Çelebi Camii, Cümle kap s kitabesi 101

5 Foto. 3; Niflanca, Davuta a mescidi cümle kap s kitabesi (4) Abdullah Kuran, "Mimar Sinan n Mescitleri" Semavî Eyice Arma an, stanbul Yaz lar, stanbul 1992, s. 140, 145. (5) M. Ça atay Uluçay, Padiflah n Kad nlar ve K zlar, Ankara, 1980, s Abdülkadir Özcan, " Mimar Sinan a Sipariflte Bulunanlar", Mimar Bafl Koca Sinan, Yaflad Ça ve Eserleri, stanbul 1988, s (6) Nermi Haskan, Eyüp Tarihi, Cilt 1, stanbul 1993, s. 86. (7) Suphi Saatçi, a.g.e., s. 67. Zübeyde Cihan Özsay ner, a.g. tez, s. 81 Nermi Haskan, a.g.e., s. 87. (8) Abdülkadir Özcan, a.g.e., s (9) Süleyman Atefl, Kur an- Kerim ve Yüce Meâli, Ankara tarihsiz, s Foto. 4; Bahariye fiahsultan Camii cümle kap s kitabesi mifltir. Mescid, 1968 y l nda Vak flar Genel Müdürlü ü taraf ndan onar m görmüfltür. H. 926 tarihinde ölen Davud A a, mescidin haziresinde medfundur. Davud A a Mescidi nin Arapça kitabesinin anlam flöyledir: "Saray A as Davud un Camii, cömertlikte acizlerin s na d r. O hayrat sahibi cömertlikte ünlü Hatem gibidir. Allah, onu kendisine engel olmak isteyenlerden korusun. Hatiften, bu Caminin tarihi için flöyle ses geldi: Ey dostlar n Ka besi ve kurtulufla erenlerin s na, 962." (4) Bahariye semtinde bulunan fiah Sultan Camisi, Yavuz Sultan Selim in k z, Kanuni Sultan Süleyman n k z kardefli, sadrazam Lütfi Pafla n n han m olan fiah Sultan taraf ndan, H. 963 / M tarihinde yapt r lm flt r. Yaklafl k olarak, H. 980 / M.1572 y l na do ru ölmüfl olan fiah Sultan, babas n n yan ndaki türbeye gömülmüfltür. (5) ki ayr bölümde, üç sat r olarak düzenlenen, cümle kap s kitabesi, nesih hat ile mermer üstü kaz ma tekni inde, siyah boya ile Türkçe olarak, Nuriisimli hattat taraf ndan yenilenerek yaz lm flt r. Kaynaklarda bu kitabenin devrinde kimin taraf ndan yaz ld na dair bilgi bulunmamaktad r. (6) Kitabenin anlam : "Hakka giden yolu bularak, Allah a do ru yol al r. Selim Han n k z fiah Sultan bina yapt rd. (Allah m kabul et.) Gaipten seslenici buna tarih dedi. Hay r Allah içindir depreminde y k lan cami, Sultan III. Mustafa zaman nda yenilenmifltir. Sultan II. Mahmud taraf ndan tamir ettirilen yap, 1953 ve 1971 y llar nda vak flar taraf ndan onar lm flt r. (7) Zal Mahmud pafla Cami, M y l bafl nda, Vezir Zal Mahmud Pafla ölümü: H. 988 / M taraf ndan infla ettirilmifltir. Zal Mahmud pafla aslen Bosnal olup Enderun da yetiflmifltir. Halep, Anadolu beylerbeyliklerinde bulunmufl, 1564 de vezir olmufltur. H.988/M.1580 tarihinde vefat eden Zal Mahmud Pafla, Külliyesi içinde yer alan türbesinde yatmaktad r. (8) Zal Mahmud Pafla Camisinde, cümle kap s üstünde, ana kubbede, pandantiflerde, mihrab n sa ve solundaki pencerelerinde üstlerinde, mihrap duvar nda, mihrapta, minarede, kuzey duvar nda hatlar bulunmaktad r. Cümle kap s üstünde celî sülüs hat ile mermer üzerine kaz ma tekni i ile, yeflil zemin üzerine alt n yald z ile Mearic Suresi nin 34. ve 35. ayetleri, Arapça olarak yaz lm flt r. Hattat ismi verilmeyen bu yaz da, Allah u Teala flöyle diyor: "Namazlar n korurlar, (bütün flartlar ve rükünleri onu eda ederler ) flte onlar, cennetlerde a rlan rlar." anlam ndad r. (9) Ana kubbede, celî sülüs hat ile, kalem ifli tekni i kullan larak Arapça olarak, Fat r 102

6 Suresinin 41. âyet yaz l d r. Ketebesi olmayan bu âyet: "Allah zeval bulmas nlar diye, gökleri ve yeri tutmaktad r. Andolsun, zeval bulsalar, kendisinden sonra, art k onlar kimse tutamaz. fiüphesiz O, halimdir, çok ba fllayand r."anlam n tafl maktad r. (10) Pandantiflerde, celî sülüs hat ile, yine ayn teknik ile, dört Halife isimleri; Ebubekir, Ömer, Osman, Ali yaz lm flt r. Burada da hattat imzas yoktur. Mihrab n sa ve solundaki pencerelerin üstlerinde sülüs hat ile lacivert renkli çini üzerine beyaz ren kullan larak, besmeleden sonra, Felak ve Nas Sureleri yaz lm flt r. Bu hattatlar n ketebesi bulunmamaktad r. Felak Suresinin anlam : "De ki s n - r m ben, karanl yar p, sabah ortaya ç - karan Rabbe, yaratt fleylerin flerrinden, karanl çöktü ü zaman, gecenin flerrinden, dü ümlere üfleyip tüküren büyücü kad nlar n flerrinden ve haset etti i zaman, hasetçinin flerrinden." Nas Suresinin anlam : " De ki, s - n r m ben, insanlar n Rabbine, insanlar n padiflah - na, insanlar n Tanr s na, insanlara kötü fleyler f s ldayan o sinsi vesvesecinin flerrinden, O ki insanlar n gö- üslerine (kötü düflünceler) f s ldar, gerek cinlerden, gerek insanlardan olan bütün vesvesecilerin flerrinden Allah a s n - r m." (11) 7 Mihrap duvar ndaki celî sülüs hat ile kalem ifli tekni i kullan larak, Allah ve Muhammed yaz l d r. Burada da, hattat ismi verilmemektedir. Mihrap üzerinde, sülüs hat ile mermer Foto. 5; Zal Mahmut Pafla Camii cümle kap s kitabesi Foto. 6; Zal Mahmut Pafla Camii pandantifdeki Ali (Ra) hatt (10) Süleyman Atefl, a.g.e., s (11) Süleyman Atefl, a.g.e., s Foto. 7; Zal Mahmut Pafla Camii ana kubbedeki celi sülüs hat Foto. 8,9; Zal Mahmut Pafla Camii mihrap duvar nda yer alan besmele ile bafllayan Felak ve Nas sureleri 103

7 Foto. 10; Zal Mahmut Pafla Camii mihrap duvar nda yer alan Ali mran Suresi nin 39. ayeti (12) Süleyman Atefl, a.g.e., s. 54. (13) Suphi Saatçi, "Sinan n Eyüp teki Cami ve Mescitleri Üzerine Gözlemler" Tarihi Kültürü ve Sanat yla IV. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli ler (5-7 May s 2000), stanbul Kas m 2000, s Foto. 11; Zal Mahmut Pafla Camii mimberde yer alan Kelimei Tevhid. 104 üstü kaz ma tekni i kullan larak Arapça olarak Al-i mran Suresi nin 39. Ayeti yerlefltirilmifltir. Bu âyet: "O, mabette oturmufl namaz k larken, melekler ona seslendiler" anlam n tafl maktad r. (12) Ketebe, burada da görülmemektedir. Minber de sülüs hat kullan larak, mermer üstü kaz ma tekni i ile Kelime-i Tevhid yaz lm flt r. Bunun anlam : " Allah tan baflka ilah yoktur. Muhammed O nun elçisidir." Kuzey duvar nda celî sülüs hat kullan larak kalem ifli tekni inde Bilal Habefli ibaresi, ketebe olarak Hamid ismi okunmaktad r. Bunun alt nda sa da, kalem ifli tekni inde, celi sülüs hat ile, Hasan, solda Hüseyin isimleri ve H.1382 Hamid tarih ve ketebe yerlefltirilmiflti. Burada ketebe olarak verilen hattat Hamid (Aytaç), y llar aras nda yaflam flt r. Yaz lar n y llar aras nda süren onar mlar s ras nda Hamid (Aytaç) taraf ndan yenilendi i anlafl lmaktad r. (13) Vak flar Genel Müdürlü ü nün Fatih te bulunan Türk nflaat ve Sanat Eserleri Müzesinde bu camiye ait olan, yuvarlak formlu orijinal bir vitray bulunmaktad r. Mihrap duvar ndan al nan bu vitrayda, sar cam kullan larak, sülüs hat ila "Allah" yaz l d r. Eyüp semtinde Mimar Sinan taraf ndan infla edilen yukar da ad geçen camilerde yer alan bani kitabelerin Arapça, Farsça ve Türkçe ile yaz ld, ikili ve üçlü kartufllar üzerine ve üç sat rl k iki ayr bölümler halinde düzenlendi i tespit edilmektedir. Bani kitabeleri sülüs ve talik hat kullan larak mermer üstü kaz ma tekni i ile yaz lm fllard r. Zal Mahmud Pafla Camisinin ana kubbesinde yer alan Fat r Suresinin 41. Ayeti, Mimar Sinan n Süleymaniye ( ), Molla Çelebi (1561), Rüstem Pafla (1561), fiemsi Pafla (1581), Atik Valide (1583), camileri ana kubbelerinde de yer ald görülmektedir. Bu ayetin kubbeye yerlefltirilmesi tesadüfü de il bilinçli bir seçimin sonucunda

8 Foto. 12; Zal Mahmut Pafla Camii kuzey duvar nda yer alan Hattat Hamid in yaz lar olmufltur. Surenin Allah n gökleri ve yeri tuttu u bildirisi ile bafllamas, kubbe merkezine s acak k sal kta olmas seçilme nedeni olmaktad r. Burada, bu ayeti yazmakla; "Ben kul olarak en mükemmelini yapmaya çal flt m. Ama bu cami, kubbesi ile zemini ile her fleyi ile ancak Allah n izni olursa y k lmad n duracakt r." mesaj verilmektedir. Zal Mahmud Pafla Camisinin cümle kap s üzerinde yer alan: "Namazlar n korurlar, iflte onlar cennetlerde a rlan rlar." anlam ndaki Meariç Suresinin 34 ve 35. ayeti, Tophane K l ç Ali Pafla Caminin do u girifl kap s üzerinde de yer almaktad r. Ayn caminin pandantiflerinde "Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan, Hüseyin" ibarelerinin yer almas gelenek haline gelmifltir. Dört pandantif içine, dört halife isimlerini yaz lmas çok anlaml d r. Kubbeyi tafl yan pandantifler, Allah n birli i ve büyüklü ü ile özdeflleflmifl kubbeye adeta destek olmaktad r. Minberde "Kelime-i Tevhid" yaz lmas birkaç örnek d fl nda tüm Mimar Sinan camilerinde tekrarlanm flt r. Zal Mahmud Pafla Camisinin kuzey iç duvar na müezzinlerin piri say - lan Bilal Habefli nin isminin yaz lmas çok do- ald r. Ayn uygulama Üsküdar Mihrimah Sultan ( ) de Atik Valide (1583) Camilerinde görülmektedir. Mimar Sinan n Eyüp semtinde bulunan üç camisinde tüm hatlar n, yaz ld klar aralara sadece bezeme amac ile de il okunmak ve üzerinde düflünmeyi sa lamak üzere ustaca yerlefltirildikleri anlafl lmaktad r. Bu yaz lar n içerdikleri anlamlar ile okuyanlara mesajlar verdikleri görülmektedir. Mimar Sinan n tasar m gücü ile Eyüp teki camilerine uygulad hatlar n yaflat lmas, korunmas ve gelecek nesillere orijinal olarak intikal ettirilmesi en büyük dile imizdir. 13 Foto. 13; Türk nflaat ve Sanat Eserleri Müzesi nde yer alan V i t r a y d a k i Allah (C.C.) lafz. 105