19. Y izvrlda Osmanh'da Hemgirelik

Transkript

1 Sa$l* ve Toplum Yrt;17, gayl; 2 Nisan-Haziran Fitchett, G., Mo, M., and irituality in Queli0'of Life ho-oncolog', I 999, 8 : ndsen, K.J., and Smith, L.."', Spi ri truli h, and Hea lt h, 19. Y izvrlda Osmanh'da Hemgirelik I J. "Responding to the 't' Ill", Nursing Clinics of titwlitt in Persons v,ith :h in Nursing antl Health, Nursing in the ottoman Empire in the lgth Century d Young-ltrhrd, L. "Health, l'pra1'er", Heart und Lwrg, gion, John ll/iley and Sons, reliness and Spit'inul llellllthy Adults", Journal of Miiesser genses', Rahime AYDIN' 0znr B.u galtsma litaretiir bilgisi ve Basbakanl* Devlet ArSivleri,ndeki ilgili belgelerde hemsirelere ait kayttlann inceleniesi ite 19. ytizylda.osmanlt'da hemsirelik kurumunun islevleri, sosyal ve eknnomikkonumu,e\itimihakkmdabilgivermehedir' SAMMARY This study gives information aboutfunctions, educations, social and economic states of nursing,s society at Ottoman Empire in the I9th c:nt.ury bl examining records conserning nurses'from Ottoman Catalogues rchi.val of the Republic offurkey erimi Uinistry State Archives General Directorate and reviewing literatures. Anshtar Kelimeler: Hemsirelik, Hemsirelik Thrihi, Osmanlt Key Words: Nursing, History of Nursing, Ottoman Empire gins Ilkel toplumlarda insanlar; kendilerini doeavr gdzlemleyerek tedavi etmis ve birbirleiine yardrm etmigtir. insanlann yeriegik hayata gegigi ile cinsiyete dayah ilk toplumsal i9 bo*ltimti gergeklegmig, erkek fiziksel giicii nedeniyle ava gitmig, kadrn ise gocuklannr biiyiitiip evi ile ugragmrgtrr. Bunun drgrnda kadrn bit[ilerle de ilgilenerek, $ifa verme ve hasta bakma igini de tistlenmiqtir. ilk uygarhklarda hastaya bakan kiqi ile ilgili bilgilere rastlanmamrs olmakla birlikte hastayr tedavi eden, bakan bir kigi h"p olagelmigtir (,2,3,4). Hristiyanhk inancmda hastaya bakmak, tedavi etmek kutsal gorev olarak sayrlmasr nedeniyle hemgirelik Katolik Klisesi'nin korumasr altrna ahnmrghr. Klisenin hemgirelik anlayrgr hasta 1-0gr-Gcir.Kocaeli Universitesi Trp Fakiiltesi Ttp Tarihi ve Etik Anabilim Dalr Doktora Ogrencisi bakrmr yanmda, hastalann ruhsal ve dinsel inanglanna da yardrmcr olmayr gerektirmekteydi (Resim l) Ozeilikle Hagh sivaqlan zamanrnda ( ) yarah Hristiyan askerlere gereken bakrmrn verilememesi ve hijyenik kogularrn yerine getirilememesi nedeniyle bulasrcr hastahklarrn artmasl doktor ve hasta baircr ihtiyacrnr arttrmrgtr. Bu ihtiyacr kargrlamak iizere gontilliiler devreye girmig, erkekler de hasta bakrmmda gorev almrglardrr ( I,2,3,4,5). Ronesans dcinemindetlp ve teknoloji hrzh bir geligme igine girdi VC manastr hastaneleri kapatrldr. Kilise hasta bakrmrnr ve ev ziyaretlerini yasakladr. Ancak halk hasta bakrmmr; zor ve pis bir ig olarak algrladrlrndan hemgirelile ilgi yetersizdi. Bu durumda cahil ve toplumda taktir gormeyen kiqilerin hasta bakrmmda gahgmaya baglamasr kaqrnrlmazdr. Boylece hemgirelik, tarihinde gok uzun siirecek karanhk doneme girdi. Bu kimliksizli[i kontrol 21 I

2 19. Yiizyilda Osmanh'da Hemsirelik Resim 1: Rahibeler hasta bakrmr verirken altma almak igin dernekler ve hem$irelik elitimi veren okullar kurulmuq, Florence Nightingale'in (Resim 2) Krnm Savaqr'ndaki hizmetleri (1846) ve Krzrlhag'rn kurulmasr (1864) hemgireli[in meslek olmasrnda ve itibann kazanmasmda Resim 2: Modern Hemgirelifin Kurucusu Florence Nigtingale ( ) konulannda hizmet veren toplumsal itibart bulunan bu kadrnlara Arapga kokenli. "vara saran, merhem siirerek tedavi eden" "asiye" denmiqtir (9, 10). Anadolu Selguklularr diineminde, kadrnlar hizmetlerinde onemli roller almrqlardr. On iki yizyidan itibaren qok sayrda agrla dariiqqifalann baktm evlerinde, kadm ilgilenmek izere tayin edilen kadt hastabakrcrlardan sdz edilmektedir. 16. Osmanlt ttbbtntn en iinlti cerrahlarrn $erafeddin Sabuncuo!lu'nun "Kitabti Cerahiyye-i ilhaniye" adh eserinde resimleri gibi, ebe / hemqire resmine de ilk rastlanrlmakt adr.(9,il,12). Osmanlt kadrnlan iq hayatma ebelik ri[retmenlik gibi mesleklerle girmiq, 20. ynzyl bagrndan itibaren kadm hareketleriyle hemqire olabilmiqlerdir. Kadrnlann toplum etkin rol iistlenme istekleri salgm hastaltk, sa ve goq, gibi durumlarda gahqmalanna yol ag onlan hemgirelik mesle[ine ytineltmigtir. Ve i hemqirelerin elde ettikleri bu bagarrlar kadrn toplumda itibar kazanmalarrna, bagka mesle de edinebileceklerinin kabul edilmesinde etki olmugtur(13,14). onemli rol oynamrgtrr (Resim 3) (l,2,3,4,6,7,8). islamiyet'in yayrlma doneminde ise savaqlarda gorev alan kadrnlar, hasta ve yaral/rara bakrm verme ve tedavi etmede etkin bir rol iistlenmiqlerdir. Savaqlarda tedavi ve baktm Hatta kadtnlartn hastanelerde verdi hizmetlerden etkilenen d<jnemin gairle hemgireler igin qiirler kaleme almrqlardl Ornefin; donemin iinlii gairi Abdulhak Hamt ( ) yarah bir askerin dilinde hemgireye'oey goklerden gonderile 22

3 Sqjl*ve Toplum Yil:17, Sq.v: 2 Nisan-Hazit'an 2007 L toplumsal itibart ;a kokenli, "yaralarr rvi eden" anlamnda Resim 3: Krzrlhag'r kuran ve iilkesinin bayra[rnrn tersini onun sembolii haline getiren isveq vatandagr Jean Henri Dunant ( ) dolagrp aqrlama yapan aqrcrlar tayin edilmigtir. Anadolu'yu dolagarak gocuklara gigek a$lsl yapan aqrcr kadrnlarla ilgili olarak doktor Rrfat Osman antlannda, bu kadrnlann "agrcr hatun", "agrcr kadrn", "gigekgi hanlm" gibi isimlerle anrldr!rnr bildirmektedir. Mekteb-i Trbbiye-i $ahane'nin tarihli listelerinde Sadberk ve Sabiha hanrm isminde kadm aqrcr memurlardan sciz edilmektedir (6,7). 22 Mayrs l9l0 tarihli bir argiv belgesinde ise"telkihhane'den ag$a qtkartlan iki a$t memuresinin gdrevlerine iade edilmesi" talep edilmektedir (17). 13 Arahk 1887 tarihli bir diger belgede "Anastasya admdaki kisinin ebelik ve EiEek asrcilrgyapfigt Gdrice sanca{mm Kesriye kazast Kilisora kdyiindeki memleket tabibinin isini yapmasmt engelledigi Sikayetinin oldu$u " bildirilmektedir ( 18). Bu ti.ir dilekgeler incelendilinde kadrn agrcrlann seyyar agrcrhk drgrnda da gorev aldrklarr anlaqrlmaktadrr. rinde, kadmlar sa[hk rlmrglardrr. Onikinci k sayrda agrlan rde, kadm hastalarla in edilen kadrn nektedir. 16. yijzyrl rlii cerrahlartndan lu'nun "Kitabii'l Jh eserinde hasta : resmine de ilk defa ayatrna ebelik ve : girmig,20. yiizytlm ketleriyle hemqire de toplum yagamrnda ;algrn hastahk, savaq gmalanna yol agmtg, r yiineltmigtir. Ve ilk r baganlar kadnlann rna, baqka meslekler rl edilmesinde etkili anelerde verdiii donemin gairleri :aleme almrglardtr. i Abdulhak Hamit'in askerin dilinden rden gonderilen merhametin temsilcisi, ho$ simah, gerefli hemgire, sen olmasaydrn yerim toprak olurdu" dizeleriyle seslenmiqtir (15). Giintimiiz iqin gok abartrh olan bu qiir, o galda hemqire igin hissedilenleri gristermesi agrsrndan gtizel bir <imek olugturmaktadrr. Kadmtn toplum hayatrna girmesini sallayan hastabakrcrh[m, donemin kiiltiir hayatrna etkisi 9ok biiyiiktti.buna raimen hemgireli!in alayhhktan mekteplilige gegigi bu kadar kolay olmadr. Qiinki.i kadrn, dini ve toplumsal baskrlar nedeniyle ig hayatrnda etkin rol alamazdr, tizellikle miisliiman bir kadrnrn erkeklere bakmasr olur gey degildi. Kadrnlar bu tabulan yrktr ve kadrrun baqka mesleklerde de yer almasmr sallamrg oldu ( l6). Osmanh'da Kadrnlarrn GiirevlendirildiIi Sa$rk Hizmetleri: Kadrnlann hizmet verdi[i bazr igler/meslekleri gu qekilde agablliriz. 1) Agrlama: 19. yijzyrl9i9ek, veba ve ozellikle kolera salgrnlarr ile Anadolu'nun kasrp kavruldu[u yijzy/r olmuqtur. Osmanh'da qok genig alanda goriilen ve tekrarlayan salgnlar yi.iziinden gegitli miicadele yontemleri uygulanmrg ve bu amaqla memleketin her yerini 2) Okulda ve Hastanede HemEire: 16. yizyl baqlarrnda kadrnlann hemqireliii galnqtrran gorevler iistlendikleri goriilmektedir. Ornegin; II. Beyant devrinde ( ) Galatasaray'da kurulan Enderun mektebi hastanesinde hasta genglere bakmak i.izere "Ana" adryla iig ihtiyar kadrn gorevlendirilmigtir. Gorevli bu kadrnlarrn bagrna da "Hastalar ljstasr" denmigtir (6,7,9,19). Ancak Enderun ve Harem Hastanelerinde nineler ya da analar adryla gorev yapan ve bazt ttp tarihgilerinin hastabakrcr olarak niteledili yaqh kadrnlann faaliyeti hakkrnda yeterli bilgi bulunmamaktadrr (6,\. 0zellikle Haseki, Atik Valide, Gureba gibi kadrnlara ozel agrlmrq olan hastanelerde de hasta baktmtntn kadrnlar tarafindan stirdiiriildiilti belirtilmektedir (9,20) yrllannda Paul Aubry isimli bir Franstz gezgini Ta gkonak Hastanesi'nde Miis li.iman o lan hemgirelerin hepsinin yi.izlerinin agrk oldufunu soylemektedir ( I 9). 28 Nisan I 9l 8 tarihli belgede de "Dariilacize'nin siithanesinde sdzlesmeli galryan hemsirelere verilen paradan harp vergisi kesilip kesilmeyece{i" tartrgrlmaktadrr (ZZ). Hastaneler, okullar, bakrm evlerinden baqka karakollara da hemgire atamast yaprldrlr ile ilgili belgelere rastlanmaktadrr (Resim 4). (23,24). Osmanh tarihi bo1'unca kadtnlann yanr sra erkek hastabakrcrlann da darilaceze ve ordu gibi bazr kuruluglara gorevlendirildi[i de /.5

4 I 9. Yiizytlda Osmanh'da Hemsirelik Resim 4: Uskiidar polis karakolunda giirevli fahri hemgire Ayge hanrm ve emekli binbaqr doktor Omer Beyin dolum srrasrnda hayatr tehlikeye giren hastanrn yatamrnr kurtarmalarl ve onlara verilen iidtl ile ilgili belge (Baqbakanl* OsmanlrArgivi, Belge no: , eyliil.1887) a*r 4<.& *1/ - * {F--!iq2 r-j-"- **..; -.-, _ *_ ' :: l"*)::s +J-yr{ -* -_$-r*.**,r, *- - 'o "* ** ;i.lt "r'.* *'lrrr& *.*- - DH.MKT 1444t73 t7tzt EYLUL.1887 bilinmektedir (25'). ".r'.--:d*i, - _,al -.-;1s.; 3) Haremde Hemqire: Segilmig kadrnlarrn oldufu haremde abartrh oldulu soylenmekle birlikte 600 kadrnrn ya$adrgr (26) ve bunlardan baztlartnrn hekime yardlmcl oldu[u bildirilmektedir. Hasta olan cariyelere bakan kadrnlara "Hastalar ljstasr", yardlmcrslna da "Hastalar Kethi.iddsr" denilmekteydi (18). Hastalar Ustasr diler adryla Harum Ana kadrn salhk gorevlilerinin en iist makamr idi. Hastalar ustasl ve hastalar kethiidasrnrn hasta tedavi ve bakrmrrun yanl slra, hareme ahnan cariyelerin salltk muayeneleri ile de ilgilendili tahmin edilmektedir (6,7). Eski Saray'a ait1798ve 1799 tarihli maa$ defterlerine gore hastalar kethtidasr kadrn 70 kurug, hastalar ustasl Hanlm Ana 52.5 kurug maaq almaktaydr (6,7,19). 4) Savaqlar ve Hem$irelik: Hemqirelilin bir meslek olmasrnda onemli bir rol oynayan savaglarda yaraliara bakmak iizere kadrna ihtiyag duyulmugtur. Bunun en agrk rirneli Krnm savaglnda ya$anml$tlr. Qiinkti; Krrm sava$l nedeniyle Florence Nigtingale ( ).# r-t--a,"* s *..*. _?- &:!ll'- <44- savag sekreteri Sidney Herbert'un referansryla orduda gorevlendirilerek, otuzsekiz asil kadrnla i.ilkemize gelmigtir. O srrada miittefik askerlerine, ozellikle Himalaya gemisi ile gelen ingiliz askerlerine Selimiye krglasr tahsis edilmiqtir. Florence Nightingale ilk karargdhrnr Selimiye'nin bir kulesinde kurmug, sonra Usktidar'da bir eve tagmmrgtrr (5,27,28). l0 Haziran 1856 tarihli belgede "ingiltere askerlerinden hasta olanlara bakmak iizere gelen kadmlara verilen hediyeden dolayt tesekkilrleri" ve 19 Haziran 1856 tarihli diger belgede de "ingiltere ordusu hastalanna bakmak iizere gelen kadmlarm baskarurun tesekkilril"nii igeren belgelere ulagrlmrqtrr (29,30). Florence Nigtingale'in istanbul'da yaptrlr gahgmalarrndan soffa, II. Sultan Abdiilhamit zamanrnda yaprlan istek iizerine Almanya'dan on bir hemgire gelmig ve bunlar Osmanh ordusunun yarahlanna bakmakla gcirevlendirilmigtir (1,2,6,7). I 3 Ekim 1877 tarihli "Almanya sefirinin zevcesi ile Saksonya kraliqesi taraftndan yarah askerler igin gdnderilecek rahibeler iqin kaleme alman yan"ya iliqkin belge bununla ilgilidir (31). Dt Rieder Paqa Giilhane Seririyat Hastanesi'nin (l ha da ba Te CS ils ha ye w "f m or ig, ba ce iiz ol ol Br rir kr Sa Ct A ce de tu. hz K 24

5 Saf:hkveToplum Yil:17, Sayr: 2 Nisan-Haziran 2007 )r Omer Beyin dofum ili belge (Bagbakanhk Resim5:Giilhane hastanesinde miistahdem Alman hastabakrcr kadrnlardan Ketepener, Deregosler ve Elnaberande T[ng llilal-i ahmer madalyasr verilmesi ile ilgili belge (Bagbakanhk Osmanh Argivi, Belge no:243l75,30.$ temmuz.1916) {"e.:aa I '\tt ra h;e, a, I t-l-.- l.atl, ba.t- lolo ':*t- *- t r!-g-. -'';-;L-\ I MV $.1334 I.TEMMUZ.l9I6,MKT 4t73 7,11304 YLUL.1887 ie**+ s,s+s. rb-.s-i -- :rr.r* _ ll-]*:+*-=r-iul.*:-,i;nrn-- - L --.*.;;-*: *, - -*i*:.-:..ni.-j.r d{d:j*,k L!r 'bert'un referanslyla uzsekiz asil kadrnla miittefik askerlerine, : ile gelen ingiliz ir tahsis edilmigtir. ilk karargdhrnr le kurmug, sonra ugtu (5,27,28). l0 rlgede "ingiltere bahnakf.izere gelen :lol ay t e S eklciirl eri " i di[er belgede de ma balcrnak ilzere reseklcfirii"ni igeren 29,30). Florence I[r gahgmalanndan zamanmda yaprlan.birhemqire gelmi$,unun yarahlanna (1,2,6,7\.13 Ekim trtnin zevcesi ile zn yarah askerler igin kaleme alman r ilgilidir (31). Dr. iyat Hastanesi'nin (1898) kurulug amaglanndan biri olarak orduya hastabakrcr yetiqtirilmesini gostermiq, bu amagla da Almanya'dan gelen hemgirelerle bu elitime baqlanmrgtrr (12). Dr. Weiting Paga yazdrpr Tahsil-i Tabebetin Islahr Hususunda Lahiya adh eserinde "Hasta bakrctl*ta kadmlartn il*iinlilgiiniln sabit oldulunu, bu nedenle hwtabahalan e{itmek igin muallim kadmlar yetistirilmesi gerehilini" savunmaktafu (32). Wieting Paga "Tanin" gazetesinde yayrnlanan "Hasta Bakrcilan Meselesine Dair" baghkh makalesinde, <izellikle Balkan Savagr srrasrnda ordudaki salhk hizmetlerinde goriilen eksiklili ige yarar hasta bakrcrlann bulunmamaslna ballamaktadrr (13). Qtinkii sakat olan askerler cephe gerisinde brrakrlarak yaraliara bakmak tizere aynlmrg, ancak bu kigiler bilgisiz ve cahil olduklan igin gok biiytik kayrplara neden olunmuqtur(13). Bu kayrplarr azaltabilmek igin kadrnlarrn iinderli[inde bir takrm gdniillii kuruluglar kurulmugtur. Bunlardan en <jnemlisi Trablusgarp Savagrnda tinemli rol oynayan Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kadrnlar Koludur ( I 91 I - I 9 I 2). Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kadrnlar Kolu iiyeleri; sadece cephe gerisinde kurulan seyyar hastanelerde delil, istanbul'un deliqik yerlerinde kadrnlar tarafindan kurulan ve ydnetilen gok sayrda hastanelerde hasta bakrmr vermiglerdir. Kadmlann bu faaliyetleri toplumda olumlu bir etki yaratmrqtrr. Ozellikle Milli Miicadele yrllarrnda hasta bakrmmda ve tedavisinde goniillii olan kadrnlar, gayretleri ve fedakarhklarr ile faziletin, inancrn ve gahgkanhlrn sembolleri olmuqlardrr. Yabancr ve Tiirk kadrnlarrna yaptrklarr hizmetlerden dolayr gegitli odi.iller verilmiqtir. I Temmuz 1916 tarihli argiv belgesinde "Giilhane Hastanesi'nde mustahdem Almanyalt hasta bahctlardan Ketepener, DeroSoslerve Elnabezarde'ye" (33) (resim 5) Resim 6: Tlmg llilal-iahmer Madalyasr 25

6 19. Yiizyilda Osmanh'da Hemsirelik Sai.hk ve Top Resim 7: Hilal-iAhmer merkezinden diploma alanlara sanai madalyasr verilmesi ile ilgili belge.( Bagbakanhk Osmanh Arpivi, Belge n oz , 24/$/ temmw l9l4's Resim g: Gr *.;:r;i;r"1! 4;;! t-''.": MV 235l168 24t$t temmuz tt-f4s*-^-. -4lq*,s'a-a*3*i-. **. F *4e *q*ri*;***e* - r' 1-\e)-., gr;- **Sie& -rrd1*"r* *,,-1-,e.r*;f- * *.dr *.i.;,r * ' *,,i*.s* *.*;.1,.a. **..,.'.--i '- :..* 6 Temmuz 1916 tarihli bir bagka belgede "Bazr hastanelerde Osmanh yarahlanna bakrm veren yirmi iki hastabakrcrya" (34),30 Alustos 1916 tarihli belgede "Zeynep Kamil Hastanesi'nde yaralilrara yardrmlan nedeniyle iig Alman hastabakrcrya" (35) ve 30 Kasrm 1916 tarihli belgede de "Mekteb-i Harbiye, Bahriye Merkez Hastaneleri'nde hastabakrcrlara Tung Hilal-i Ahmer madalyasr verildiei" (36) giiriilmektedir (Resim6). -l-+l- Yabancr hastabakrcrlardan bagka Mi.inire ismail, Kerime Salahor, Safiye Hiiseyin Elbi Hanrmefendilerin, Balkan ve Qanakkale (1915- i 916) Savaqlan'nda yararkklar gosteren goniillii hastabakrcrlar oldulu bilinmektedir (37 ). Hatta 18 Temmuz 1916 tarihli argiv belgesinden Hilal-i Ahmer merkezinde dersleri takip eden ve hasta bakrcrhk diplomasr almaya hak kazanmrg olan kadrnlara bu baqarrlarrndan dolayr sanai madalyasr verildilini o$renmekteyiz (resim 7) (38). Gontillii kadrnlarrn cephede gostermig olduklarr bu iisttin baganya rafmen sayrlarrmn yetersiz olmasr nedeniyle hemqirelik elitimi verilmeye baglanmrgtrr. Dr. $ehsuvaroflu bu donemi goyle agrklamaktadr. "Trablusgarb (1911) ve Balkan (19121 Savaqlannda Trp Fak[rltesi'nde ve Giilhane Tatbikat Mektebinde agtlan pratik kurslarda yetiqen Tiirk kzlarr askeri hastanelerde hasta bakrmr veren kisilerdic' (39). HemqirelikEfitimi Uzun si.iren savag yrllarr imparatorlulun iyice ylpranmasma neden olmuq, savaqta kaybedilen sa[hk personelinin yerini doldurmakla ilgili sikmh yaqanmrgtr. Bu srkmtryr tammlayan Dr Besim Omer Paqa "Cahil, yarah ve sakat kigilerin hasta bakrmrnr yiiriittiiliinii, hademe ile hastabakrcrh[rn aym sayrldrfrm, yara bakrmr gibi iqleri tistlenen trmarcrlarrn cerrahi kliniklerinde hasta bakrcrhk yaptrfrnr ve br erkeklerin kaba oldulunu" soylemektedir. Bu nedenle kadrnlann salhk hizmetlerinin biitiir alanlarrnda gahqmasr ve efitilmeleri zorunluluk haline gelmiqtir. Trbbiye-i Adliye-i $ahane'de 1843'de verilmeye baqlanan ebelik efitiminin birinci smrfina 1889 yrhnda hastabakrcrhl dersleri konulmuqtur (25,40). Hilal- i Ahmer Cemiyetinin ikinci baqkanr olar Besim Omer Paga 1907 yrhnda Londra'da diizenlenen Uluslararasr Krzrlhag Konferansma katrldr. Toplantr amnda Florence Nightrngale'ir salona girmesi ile birlikte tirm delegelerin ayaga kalkarak saygrlannr gcistermelerinden g0l etkilenmiqti. Ardrndan I91.I yrlrnda Washington'da Dr. Nihat Reqat Belger ile birliktr katrldrir diier bir Uluslararasr Krzrlhal Konferansr'nda, hemgirelipin bir meslel oldulunu ve branqlara ayrrldr[rm gbrmhg vt yurda dondiiklerinde Dr. Besim Omer Paga Hil6l-i Ahmer Cemiyeti'ne hemqirelik mesle[int ihtiyag oldulunu kabul ettirmiqtir. Bunun iizerint Hi6l- iahr ve ilk olara g<iniillii h aynlmrqtr( l9l2 ylirrn klinigi)'nde on kigi teor g<irmiig ve. ve Istanbu Tiirk kadu (rer2). B sonucunda meslege is hanrmlann (6,7,13,25 merkezinde hastabakrc Diinya Sav hastalara I derslerine kuramsal v, sonra, diplor ay siiren mikroplard (pansuma Hastanes yararlanrld Askeri Srhh Cemiyeti ta tarafindan ir 26

7 Sa!l*veToplum 111:17, Say: 2 Nisan-Haziran 2007.( Basbakanhk Osmanh Resim 8: Gard MalAd $ehadetnamesi (Hastabakrcr Diplomasr) tv $1t332 temmuz 1914 mparatorlugun iyice ;, savagta kaybedilen i doldurmakla ilgili rntryt tantmlayan Dr. aralt ve sakat kigilerin [iinti, hademe ile ldrlrnr, yara bakrmt marctlann cerrahi hk yaptrgrnt ve bu " soylemektedir. Bu hizmetlerinin bi.itiin litilmeleri zorunluluk Adliye-i $ahane'de rn ebelik efitiminin hnda hastabakrcrhk ) r ikinci baqkanr olan yrhnda Londra'da rzrlhaq Konferanstna rrence Nightmgale'in im delegelerin ayapa ;termelerinden 9ok rn 191 I yrlrnda $at Belger ile birlikte slararasr Krzrlhaq -'1i[in bir meslek nldrfrnr gdrmiig ve Besim Omer Paga, remgirelik meslefine nigtir. Bunun tizerine Hil6l- iahmer Cemiyeti, bu konu iizerine e[ilmig ve ilk olarak Kadrrga Hastanesi'nde altr ay srireli gonrillii hastabakrcrhk kursu igin odenek aynlmrgtrr(25) yrhnda Kadrrga Veladethanesi (dofum klinigi)'nde agrlan hastabakrcrhk dershanesinde on kigi teorik ve uygulamah hasta bakrcr efitimi gdrmiiq ve l9l4'de diplomalannr almrgtrr. Bursa ve istanbul'da agrlan benzer kurslar sayesinde Tiirk kadrnlan hasta bakrmrna katrlmrslardrr llg12). Besim Omer Paga'nrn gayretleri sonucunda Japon modelinde oldufu gibi, bu meslege istanbul'un kiiltiirlii gevrelerinden hanrmlann ilgi gostermesi sa[lanmrgtrr (6,7,13,25,41) yrllannda Cemiyet merkezinde, 19 I 4-19 I 5 yrllarrnda Dariilfiinunda hastabakrcrhk dersleri verilmeye baglanmrq ve I. Diinya Savagr nedeniyle agrlan hastanelerde hastalara hizmet etmiglerdir. Dariilfiinun derslerine devam edenlere sava$ sonunda kuramsal ve uygulamah srnavdan gegtikten sonra, diplomalarr verilmigtir(resim 8) (25).Altr ay siiren hastabakrcrlrk eiitimi, yarayr mikroplardan arrndrrma ile yara baktmr (pansuman) vermeden ibaretti. Kadrrga Hastanesi'ndeki e!itim araqlarrndan yararlanrldr[r eiitimin sonunda olrenciler Askeri Srhhiye Bagkanhlr ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafindan segilmig ozel bir heyet tarafrndan imtihan edilir, basanh bulunanlara diplomalan btiyrik bir torenle, Kadrn Kollarrnrn fahri bagkanr da olan Bagkadrn Efendi tarafindan verilirdi (25). Bu e[itimin drqrnda senelerinde Dartilfiinun Konferans salonunda hanrmlara serbest dersler aqrlmre ve Dr. Besim Omer Paga kadrnlara koruyucu hekimlik hakkrnda da efitim vermigtir. Bu derslerden baqka 22 Mayrs l9l5 yrhnda Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kadmlar Kolu tarafrndan kadrnlarrn hastabakrcrhk elitimine kafilmalannr saflamak icin Hilal-i Ahmer Hastanesi olarak kullanrlan Cafaloflu Hastanesi (Bezm-i Alem Mektebi binasr) konferans salonunda kadrnlar iqin toplantrlar di.izenlemig ve bu toplantrlar igin hazrrlanmrg olan bildiriler gazetelerde yaymlanmrqtrr (25). I. Diinya Savagr srrasrnda Kayseri, Zencidere mahallinde kurulan Hilal-i Ahmer Nekahathanesi'nin hastabakrcrhk eiitimi ve geliqiminde onemli bir yeri vardrr. Kayseri'ye gog etmig kimsesiz Ermeni kadrnlara hastabakrcrhk dersi verilmig, ofiretimin ardmdan Hilal-i Ahmer Hastanesi'nde maa$ alarak gahgtrnlmrglardrr. Hastane kapatrldrirnda isteyenler yolluklan odenmek koqulu ile istanbul'a gelmiqlerdir (25). Dr. Kurnaz, bu yrllarda yirmi dot hastabakrcmrn istanbul'daki hastanelerde gahgmak izere gorevlendirildifini bildirmektedir (41). 1920'de istanbul'da acrlan Amerikan Hastanesi 21

8 I 9. Yiizt, tltla Os manh'du I I e ms irc lik ve Okulu "hastabakrcr dersanesi" adl ile hastabakrcrhk ofretimine bagladr. O[retim stiresi iki yrl altr ay ve Amiral Bristol Hemgire Okulu'nun gekirdepi olan okul gegitli giigliiklerle siirdiirtilen hemqirelik e$itiminin modern e[itime gegmesinde ilk adrmr olugturmugtur. Ancak okul daha gok azrnhklara hitap etmiq, Ttirk ve Miisliiman krzlar igin modern anlamda ilk hemgirelik okulu Cumhuriyet'ten sonra nihayet 1924 y indaagrlabilmigtir (40,4 I ). Erkekler ve Hasta Bakrmr: Kadrnlann hastabakrcr olarak qaltqmalan ve egitilmelerinin yanr srra erkekler de hastabakrct olarak yetigtirilmeye baglanmtqtrr. Hilal-i Ahmer'in erkekleri hastabakrcr olarak yetigtirmesinden bagka, ordu da kendi ihtiyacrnr kargrlamak i,izere erkek hastabakrct yetigtirmekteydi. Qegitli cephelerde kurulan hastanelerde gcirevlendirilmek iizere erkek hastabakrcrlar gazete ilanr ile aranmrg, yeterli bagvuru olmadrlr igin efitimi olmayan, cephede aktif gorev yapamayacak durumda olan erkekler (Besim Omer'in tanlml ile "toplama adamlar") gorevlendirilmigtir. I 914 yrhnda segilen yaklagtk on erkek Gureba Hastanesi'nde uzman hekimlerden bir sene boyunca egitim almtg, l. Diinya Savagr baglangrcrnda diploma ile mezun ed ilerek hastanelerde g<irevlendirilmi gtir. Yine I. Di.inya Savagr'nda Edirne merkezde erkekler igin hastabakrcrhk dershanesi agrlmrq ve elitim alan yedi erkek hasta bakrcr ayda 300 kurug maagla Tekfur Dalr Hastanesi'nde gorevlendirilmiqtir (25). Askeri hemqirelikte kadrnlarla birlikte hastabakrcrhk e[itimi almrg ve gtirev yapmtg olan erkekler, modern hemgirelik eiitiminde drglanmrgtrr. Sonug olarak; Kadrnrn iiretkenli[i, yardtmseverlili, merhamet ve gefkat hisleri hemgirelik ile iirtiigmiig, kadtlar l9l2 yrhndan itibaren de resmi elitimle hemgire olmaya baglamr glardrr. 19. ve 20. yizytlboyunca Besim Omer Paga'ntn, Hilal-i Ahmer Kadrn Kollan'ntn. Florence Nightingale'in ve Amerikan Misyonerleri'nin katkrsryla hemqirelik krsa bir si.ire iginde meslek olarak kabul edilmig, Cumhuriyet ile birlikte istenen amactna ulagmt gttr. Baglangrgta erkekler de hastabakrcr olarak yetigtirilmeye baglanmrg olsa da, sava$ yrllanndan sonra kadrnlar tek baqlanna yollanna devam etmiqlerdir. KAYNAKLAR I- Eren N, Uyer G: Sagl* Meslek Tarihive Ahlah, 5. Basnn, Ilatiboglu Yayt nevi, Ankara, I $entiirk SE: Ilentsirelik Tarihi ve Deontolojisi, 5. Baskr, Can Kitapqil* Pazarlama Yaynlan, istanbul, Lyons AS, Petrucelli RJ: Qaylar Boyu Trp, Qevircn: N i t gti tt G ii diic il, Onn S OJi e t. i s tu n bu I, Ttp Tarihi, Edit<ir: Paul Lewis MB, Qevinnen: Nilgiin Giidiicii, Hiirriet Gazetecilik ve Matbaocrltk Anonin $irketi, $ehsuvaro{ltt BN: Anadolu Tiirklerinde llasta Baktmt ve Hengirclik Tarihqesine Bir BahS, istanbul Universitesi, Trp Fakiiltesi Mecmuast, Cilt:23. Sayt:1, isnail Akgiin Matbaav. i stanbul. I San N: Osmanh Sagl* Hayannda Kadtn, Osnanb Bilim, Editor: Giiler Eren, Yeni Tilrkiye Yalnnlart, Ankara, 1999" 7- Sart N: Osmanlr Sagl* Ilayannda Kadmur Yeri, Yeni Trp Thrihi Arastrntalan 2-3, Lilo Matbaasr, Istanbul, Ozaydm Z: Osnanh llilal-i Ahmer Cemiyeti Salnomesine Gdre Osmanh Hilal-i Ahner Cenriyetinin KurttluSu, Ttp Tarihi Arasnrnalan, istanbul, I hldrnn N. Islan Tarihi Boyunca Sa!l* Ilizmetlerinde Kadmtn Yeri, Diyanet Dergisi, Sayt:105, Irtt p ://wv,w. diya ne t. gov. tr/ diy a n e t/ ey I 99 / kad i n. htttt I 0- http ://www'.tdk.gov. tr 04. I L 2006 I I - Bayat AI I: Trp Tarihi, Sade Matbaa, izmh Aydur E: Diinya ve Tiirk Ttp Tarihi, GilneS Kitabevi, Ankara,2006. I3- San N., Ozaydtn Z: Kadm llastabahcilar ve Osmanh Toplwnunda Ultandrd.t{r Yanhlan Sendronr, Logos Yayutctltk, Ytl:4, Say:8, Istanbul, I4- $isman A. Torih Bo-vunca Tiirk Toplumundo Kadntn YeA http: // edu.tr/ata/na ka le ler/t kadini. htn 2 I ls-enginiin, i.; A.bdiilhak llarnit Tahran Biitiitr $iirleri Detga h 1' ayut I a n, I st anb u l, I 997. I6-Sayan,B. "Tiirk Kadmt ve Din", Tiirk toplunwnd4 Kadm Der,Nernrin Unat,Ankara: Tiirk Sosyal Bilimler Derne!,i Ya-vnlan, I 979, 38 I -9 I. l7- Basbakanhk Osnmnh Arsivi: DII.MUi.96/-1, 42 ( I 2.Ca. I 328/ 22 Mayrs I 9 I 0) l8- Basbokanltk Osnranh Arsivi: DII.MKT. 1469/44 (27.Ra. I 305/ I 3 Aral* I 887) I9- Uluqay Q. IIarem, Tiirk Tarih Kunnnu Yaymlon, VIl. Seri. TtirkTarih Kurwnu Bastmevi, Ankara, I97 I. 20- Altmtas A: Cariyeler Hastanesi, Tiirk Trp E{itininin Onenli Admilan, ivi isler Matbaacil&, istanbul, l- Giindiiz FS. Osmanh Devletihin Son Diinemlerinde Kadnlara Mohsus Bir l{astane: Ilaseki, Lilo Matbaa Reklam Pazarlana Sanayi ve Ticarct Limited $irketi, istanbul, Basbakanl* Osnanh ArSivi: DII.UMVM.l53/71 ( I 7.8. I 336/ 28 Nisan I 9 I 8) 23- Basbakanltk Osmanh ArSivi: DII.MKT. 1444/73 28

9 Sofll*ve Toplum Yil:17, Sav: 2 Nisan-Haziran 2007 :lcl olarak da, savag ra yollanna lah,5. Basnn, ojisi, 5. Bash, t990. hp, Qeviren: innen: Nilgiin wltk Anoninr asta Bahmt ve niversitesi, Ttp ismail Akgiin dn, Osmanb mlan, Ankara, nyeri, Yeni Trp stanbul, ztisalnamesine KuruluSu, Ttp Hiznetlerinde r:105, /kadin.htnr (l7.z.l 304/ 6 Eyliil 1887) 24- Basbalunlrk Osnanh ArSivi: DH.MKT. I40l/23 (29.Ca. I 304/ 23 $tbat I 887) 25- San N.,dzaydut Z: Doktor Besim Omer Poso ve Kadut Hastabakw EEitiminin. Nedenleri-1, Sendrom, Logos Yaynahk, Yrl : 4, Say : 4, Istanbul, I Ortaylt, i.; Harem iizerine II http :// I I iy e t. c om. tr/ 2005 /09/0 I /p a za r /y azo rtay. html hang N., Hatipo{lu 5., Yurt V, Avct E., Akbaltrok N., OztiirkE. Hemgirelik Esaslan, Damla Matbaaaltk, Ankara, Etdil F. Cumhurltet Ddnentinde Hemsirelik http :// org. tr'/w ho/n u rs e tu rk/hems i re e gi ti m. HTM 4.il Basbakanl* Osmanlr ArSivi: i.hr. l3l/67 I7 (06.L. I 272/ I 0 Haziron I 856) 30- Basbakanltk Osmanlt ArSivi: i.hr. 132/6744 (I / 19 Hazirun I 856) 3l- Basbokanhk Osmanh Arsivi: i.itr. 275/16706 ( / l3 Ekim 1877) 32- Ersoy N: Tahsil-i Tababetin Islah Hususunda Layiha 33- Baqbakanl* Onnanh Arsivi: MV243/75 (30.$. I 334/ I Temmuz 1916) 34- Basbakanltk Osmanh ArSivi: MV.243/87 (05.N.1334/ 6 Temnuz I9l6) 35- Basbakanltk Osnranlt ArSivi: MV244/78 ( 01. Za. 1334/ 304{ustos I9l6) 36- Basbakanl* Osmanlr ArSivi: MV 246/23-24 (04.5. I 335/30 Kasm I 9 I Ulusoy ME, Gdryiilil RS. Ilemsirelik Esaslan- Temel Kavram, IIke ve Yiintemler Qafin O.fset, Cilt: I, Basbakanltk Osrnanh ArSivi: MV235/168 (24.$.1332/ ISTemmuz l9l6) 39- $ehsuvaro{lu, BN. Anadolu Tih'klerinde Hasta Baktmt ve l:iernsirclik Tarihgesine Bit' BahS, istanbul Oniversitesi, fip Fakiiltesi Mecmuasr, Cilt:23, Say:I, isnnil Akgtirt Matbaas, istanbul, I Kurnoz, $. Osmanlt'dan Cumhurivet'e Kadmlarut E gi ti m i ht t p ://v av im. ne b. gov. tr /y altim I a r / I 43 / I 4. ht nt t- Alker 5., Bulduko{lu K., Aksayan s., Atalay M., Kocanan G., Oktay 5., Pektekin Q. Tiirkiye'de HenSirclik: Temel Mes.leki E{itiln ile insangiiciine iliskin Sorunlar ve Qdziint Onerileri, Yiiksekdgrctin Kurulu Baskanl$t, Ankara, 200 I. ;2003. )iines Kitabevi, :lar ve Osrnanlr drom, Logos dakadnmyeri '/tkadini. htm Biltiln $iirleri rk toplumundq 'oryal Bilinler tiui.96/-1, 42.MKT.r469/44 Yaymlan, VII Trp Epitirninin bul,2006. Diinernlerinde Lito Matbaa imiled $irketi, UMVM.l53/77 IIKT. 1444/ _