"4077 SAYILI KANUNLA ORTAYA ÇIKAN TÜKETİCİNİN HAK ARAMA YOLLARI"

Transkript

1 T.C. SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü "4077 SAYILI KANUNLA ORTAYA ÇIKAN TÜKETİCİNİN HAK ARAMA YOLLARI" Uzmanlık Tezi Fatma ÇAĞLAR Tüketici ve Rekabet Uzman Yardımcısı Kasım 2001

2 SUMMARY The aim of the our thesis is research consumers access to justice in the European Union and Turkey at the same time make comparative research between EU and Turkey. The term of access to justice concern the defence of the consumer s individual interests. It should be reasonable for a consumer to try to obtain his rights in a consumer dispute and not given the obstacles to renounce a priori. Consumers access to justice would thus be improved through access to simple, swift, effective and inexpensive redress channels. Both judicial and quasi-judicial means of consumer protection exist in EU countries. Many consumer disputes concern relatively small sums. Because of this, many countries in EU have established simplified procedures for disputes of this kind and in such cases it is not even necessary to be represented by a lawyer. When consumers access to justice out of courts in EU countries, they have some alternatives such as arbitration, conciliation, mediation. Class action are another alternative of disadvantaged consumers. Arbitration Committees for Consumer Problems and Consumer Courts which lunch after the adoption of the Law on the Protection of the Consumer have established since 1995 as access to justice for consumers in Turkey. The first one has functioned like out-ofcourt dispute resolution body but not the same out-of-court dispute resolution body in EU countries.

3 In view of the access to justice for consumer we take it from this research work that despite of the disadvantages of the Arbitration Committees and Consumer Courts they are very important formation for the access to justice for the consumer in Turkey. In the aspect of the providing of harmonisation to the EU establishing the out-of-court dispute resolution system should be given enough importance for the settlement of the consumer disputes.

4 İÇİNDEKİLER GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM TÜKETİCİNİN KORUNMASI 1. TÜKETİCİ, TÜKETİM VE TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMLARI...3 I. TÜKETİCİ VE TÜKETİM KAVRAMLARI...3 II. TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMI...5 III. TÜKETİCİNİN KORUNMASININ NEDENLERİ TÜKETİCİNİN KORUNMASININ TARİHÇESİ...8 I. TÜKETİCİNİN KORUNMASININ TARİHİ GELİŞİMİ...8 II. ÇAĞDAŞ ANLAMDA TÜKETİCİNİN KORUNMASI...9 İKİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ NDE TÜKETİCİNİN KORUNMASI 3. AVRUPA BİRLİĞİ'NDE TÜKETİCİNİN KORUNMASI...12 I. AVRUPA BİRLİĞİ'NDE TÜKETİCİ POLİTİKASININ OLUŞTURULMASI...12 II. AVRUPA BİRLİĞİ ANTLAŞMALARININ TÜKETİCİ POLİTİKASININ OLUŞTURULMASINDAKİ YERİ...15 A. Roma Antlaşması...15 B. Tek Avrupa Senedi...16 C. Maastricht Antlaşması...17 D. Amsterdam Antlaşması...19 III. AVRUPA BİRLİĞİ NDE TÜKETİCİNİN KORUNMASI AMACIYLA HAZIRLANAN PROGRAMLAR...21 A. Tüketicinin Korunması Birinci Programı...21 B. Tüketicinin Korunması İkinci Programı...22 C. Tüketicinin Korunması Üçüncü Programı...23

5 D. Tüketicinin Korunması Birinci Üç Yıllık Eylem Planı...24 E. Tüketicinin Korunması İkinci Üç Yıllık Eylem Planı...25 F. Tüketici Politikası İçin Yeni Öncelikler Programı...27 G Yıllarını Kapsayan Tüketici Politikası Eylem Planı...28 IV. AVRUPA BİRLİĞİ NDE TÜKETİCİ HAKLARI...30 A. Tüketicinin Sağlık ve Güvenliğinin Korunması Hakkı...30 B. Tüketicinin Ekonomik Çıkarlarının Korunması Hakkı...31 C. Tüketicinin Tazmin Edilme Hakkı...32 D. Tüketicinin Bilgilendirme ve Eğitilme Hakkı...33 E. Tüketicinin Temsil Edilme Hakkı...34 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE TÜKETİCİNİN KORUNMASI 4. TÜRKİYE DE TÜKETİCİNİN KORUNMASI...36 I. TARİHİ GELİŞİMİ...36 A. Cumhuriyetten Önceki Gelişmeler...36 B. Cumhuriyet Dönemindeki Gelişmeler...37 II. III. TÜKETİCİ HUKUKUNUN ANAYASAL TEMELLERİ...39 TÜKETİCİ HUKUKUNUN ÇEŞİTLİ HUKUK DALLARI İLE İLİŞKİSİ...41 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜKETİCİLERİN HAK ARAMA YOLLARI 5. GENEL OLARAK TÜKETİCİLERİN HAK ARAMA YOLLARI AVRUPA BİRLİĞİ NDE TÜKETİCİLERİN HAK ARAMA YOLLARI...43 I. ADLİ ÇÖZÜM YOLLARI...45 II. MAHKEME DIŞI ÇÖZÜM YOLLARI...48 A. EEJ-Net in Oluşturulmasını Gerektiren Sebepler...48 B. EEJ-Net'in İşlemesinde Karşılaşılan Engeller...49 C. EEJ-Net in Uygulamaya Konulması...51 ii

6 D. Ağın Çalışması ve Genişliği...53 E. EEJ-Net in İşleyişini Sağlayan Kurumlar Avrupa Tüketici Bilgi Merkezleri (Euroguichets) Yönlendirme Bürosu (The Clearing House) Alternatif İhtilaf Çözümü (Alternative Dispute Resolution) TÜRKİYE'DE TÜKETİCİNİN HAK ARAMA YOLLARI...67 I SAYILI KANUN KABUL EDİLMEDEN ÖNCEKİ DURUM...67 II SAYILI KANUNLA ORTAYA ÇIKAN HAK ARAMA YOLLARI...68 A. Tüketici Sorunları Hakem Heyetleri...70 B. Tüketici Mahkemeleri...73 III. KANUNLA ORTAYA ÇIKAN HAK ARAMA YOLLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ...76 A. Tüketici Sorunları Hakem Heyetleri...76 B. Tüketici Mahkemeleri...81 SONUÇ...85 SUMMARY KAYNAKÇA EKLER iii

7 GİRİŞ Son 50 yıl içinde büyük bir hızla yaşanan bilimsel ve teknolojik gelişmeler sayesinde insan yaşamı oldukça kolaylaşmış, özellikle tüketim açısından insana bol seçenek sunmuştur. Gümrük duvarlarının kaldırılması ve ekonomik entegrasyonların kurulması, piyasaya sunulan mal ve hizmetlerin artışını da beraberinde getirmiştir. Bunun yanı sıra mesafeli satış, internet aracılığıyla satış, kredi kartı ile satış gibi yeni satış yöntemlerinin geliştirilmesi, tüketicinin mal ve hizmet almasını kolaylaştırmıştır. Tüketicilerin alışveriş imkanları artarken buna paralel olarak sorunları da artmıştır. Bu durum karşısında devletler ve örgütler tepkisiz kalamamış, tüketicinin korunması konusunda çalışmalarını artırmışlardır. Ülkemizde de tüketicinin korunması konusunda 70 li yıllardan bu yana çalışmalar devam etmektedir. Özellikle 1987 yılında Avrupa Topluluğu na yapılan tam üyelik başvurusundan sonra AT ye uyum açısından çalışmalar hız kazanmıştır. AT nin tüketici taraftarı yaklaşımı ve tüketiciyi koruma politikaları, Toplulukla Gümrük Birliği ne girecek ülkemizi de etkilemiştir. Bu konudaki uyumlaştırma Gümrük Birliği öncesi, 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun'un 8 Eylül 1995 yılında yürürlüğe girmesiyle gerçekleşmiştir. Tüketicinin korunması bağlamında tüketicinin bir sorunla karşılaştığında hakkını arayabileceği sistemin oluşturulmasının önemli bir yer tuttuğu düşünülmektedir. Ülkemizde 4077 sayılı Kanunla tüketicinin haklarını arayabileceği önemli kurumların hukuk sistemimize kazandırıldığı görülmektedir. Bu nedenle çalışmanın konusu olarak 4077 sayılı Kanunla Ortaya Çıkan Tüketicinin Hak Arama Yolları tercih edilmiştir. 1

8 Çalışmamız dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, tüketicinin korunmasına yer verilecektir. Bu bölümde son derece geniş kapsamlı konu hakkında çok da ayrıntıya girilmeden tüketici, tüketim ve tüketicinin korunması kavramaları üzerinde durulacak ve tüketicinin korunmasının tarihi gelişimi hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır. İkinci bölümde ise, çalışmamızın ana ekseni olan Avrupa Topluluğu'ndaki tüketicinin korunmasına yer verilecektir. Toplulukta tüketici politikasını şekillendiren anlaşmalar üzerinde durulduktan sonra tüketicinin korunması için hazırlanan program ve planlar genel hatlarıyla ele alınacaktır. Üçüncü bölümde, ilk olarak tüketicinin korunmasının ülkemizdeki tarihi gelişimine yer verilecektir. Daha sonra tüketicinin korunmasının anayasal temelleri üzerinde durulacak ve tüketici hukukunun diğer hukuk dallarıyla ilişkisine fazla ayrıntıya girmeden değinilecektir. Çalışmamızın son bölümü olan dördüncü bölümde ise, tüketicinin hak arama yolları incelenmeye çalışılacaktır. Bu konu AT ve ülkemiz açısından değerlendirilecektir. Son yıllarda Avrupa Topluluğu'nda tüketicilerin hak arama konusunda alternatif çözüm yollarına yönlendirilmeleri nedeniyle daha çok bu alana ağırlık verilecektir. Ülkemizdeki tüketicinin hak arama yolları konusunda 4077 sayılı Kanun öncesi ve sonrası olmak üzere iki ayrı başlık altında açıklama getirilecektir. Kanun sonrası ortaya çıkan kurumlar olan Tüketici Sorunları Hakem Heyetleri ve Tüketici Mahkemeleri üzerinde durulacaktır. Çalışmamızın sonuç kısmında ise değerlendirme ve öneriler yer alacaktır. 2

9 BİRİNCİ BÖLÜM TÜKETİCİNİN KORUNMASI 1. TÜKETİCİ, TÜKETİM VE TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMLARI I. TÜKETİCİ VE TÜKETİM KAVRAMLARI Tüketici ve tüketim kavramlarının tarihi aslında insanlık tarihiyle birlikte başlamaktadır. İnsan doğduğu andan itibaren tüketmeye başlayarak tüketici olur ve bu durum ölümüne kadar devam eder. Buna rağmen tüketici ve tüketim kavramları bir hayli gecikerek ancak 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Tüketici ve tüketim kavramları ilk olarak ekonomistler sayesinde literatüre girmiş, daha sonra da hukuk bilimi içerisinde yerini almıştır. 1 Tüketici ve tüketim tanımlarına baktığımızda birçok değişik tanımlamayla karşılaşmaktayız. Zygmunt Bauman çok basit bir şekilde tüketiciyi tüketen kişi, tüketmeyi de şeyleri kullanıp tüketmek başka bir deyişle, onları yiyerek, giyerek ve kullanarak ihtiyaçların veya arzuların herhangi bir biçimde tatmin edilmesi olarak tanımlamaktadır. 2 Bir başka görüşe göre de tüketim, ürünlerin ve hizmetlerin mevcut taleplerle belli bir pazarda birleşmesi sonucunda ortaya çıkan bir olgudur. 3 Tüketim eylemini tanımlarken eylemi yapanı yani tüketiciyi de tanımlamamız gerekir. Tüketici kavramıyla ilgili olarak çok sayıda tanım bulmak mümkündür. Bir tanıma göre tüketici, tatmin edilecek ihtiyacı, harcayacak parası ve harcama isteği olan 1 Baykan, Renan, Türkiye de Tüketicinin Korunması Tedbirleri, Öneriler ve Ekonomik Etkileri, İstanbul Ticaret Odası Yayını, No:96/23, İstanbul 1996, s Bauman, Zygmunt, Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, Şubat 1999, s.39 3

10 tüm kişi, kurum ve kuruluşlardır. Bu tanım kişileri, aileleri, üretici ve satıcı işletmeleri, tüzel kişileri, kamu kuruluşları ve kar amacı gütmeyen kurumları kapsamaktadır. 4 Ancak biz tüketici kavramını tüketicinin korunması bağlamında incelediğimizden, konumuzla ilgili tüketici tanımı kişisel veya ailevi ihtiyaçları için mal ve hizmet alanları kapsamalıdır. Türk hukuk literatürüne bakacak olursak tarihinde kabul edilen ve tarihinde yürürlüğe giren 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun un üçüncü maddesinde tüketici, bir mal veya hizmeti özel amaçlarla satın alarak nihai olarak kullanan veya tüketen gerçek veya tüzel kişi olarak ifade edilmiştir. Kanundaki tüketici tanımı Avrupa Birliği Hukukundaki tanımdan farklıdır. Üye Devletlerde tekdüze uygulanması gereken kurallardan olan Avrupa Konseyince kabul edilen tarihli Direktifin ikinci maddesinin üçüncü bendinde, tüketiciden, gerçek kişilerin anlaşılacağı ifade edilmiştir. Bizdeki düzenlemede tüzel kişilerin Kanun kapsamına alınması hususunda farklı değerlendirmeler mevcuttur. Güçlendirme, tedavi, eğitim, ekonomik destek gibi amaçlarla hareket eden dernek, vakıf vb. tüzel kişilerin Kanun kapsamına alınması açısından herhangi bir sorun yoktur. 5 Ancak söz konusu tüzel kişiliği olan tacirler olunca durum değişmektedir. Bir görüşe göre; tüzel kişi statüsü taşıyan tacirlerin işlemleri iki türlü olabilir. Bunlar; ticari işlemler ve özel amaçla nihai olarak kullanılıp tüketilen işlemlerdir. Eğer mal veya hizmet özel amaçla alınmışsa 4077 sayılı Kanun kapsamına girmeli, eğer ticari amaçla alınmışsa genel hükümler çerçevesinde değerlendirilmelidir. 6 Farklı görüşte olanlar ise Türk Ticaret Kanunu'nun üçüncü maddesinden hareketle tacir niteliğindeki tüzel kişileri ilgilendiren bütün muamele, fiil ve işlerin ticari işler olduğu, bu nedenle de tüzel kişilerin söz konusu olduğu durumlarda ticari kuralların uygulanması gerektiği savunulmaktadır. Buradan hareketle tüzel 3 Akipek, Şebnem, Türk Hukuku ve Mukayeseli Hukuk Açısından Tüketici Kredileri, Ankara 1999, s.63 4 Mucuk, İsmet, Pazarlama İlkeleri, İstanbul 1990, s Zevkliler, Aydın, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, İzmir 1996, s Ersin, M.Akif, "Avrupa Birliği ve Türkiye'de Tüketicinin Korunması Politikaları" Konulu Seminer, İKV Dergisi, 1998 Sayı:142 4

11 kişilerin bir mal veya hizmeti özel amaçlarla satın alarak nihai olarak kullanmaları veya tüketmelerinin söz konusu olamayacağı ve bu nedenle de tacir niteliğindeki tüzel kişilerin tüketici olarak değerlendirilemeyeceği şeklinde yorum yapılmaktadır. 7 Yargıtay II. Hukuk Dairesi de bu yönde bir karar almıştır. Tüketici tanımıyla ilgili tartışmalara açıklık getirmek amacıyla Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısı'nda, tüketicinin tanımı değiştirilmiştir. Tasarıda tüketici tanımı "bir mal veya hizmeti ticari veya mesleki olmayan amaçlarla edinen, kullanan veya yararlanan gerçek ya da tüzel kişi" olarak tanımlanmıştır. Tanımda "özel amaçlar" ibaresi kaldırılarak yerine "ticari ve mesleki olmayan amaçlarla" ibaresi konulmuştur. Ayrıca tanımda geçen "satın alarak" ibaresi yerine "edinen" ibaresinin kullanılmasıyla diğer mal ve hizmet sağlamaya ilişkin sözleşmeler de kapsam içine alınarak tüketim sözleşmelerinin alanı genişletilmiştir. II. TÜKETİCİNİN KORUNMASI KAVRAMI Toplumların gelişmesine, üretim faaliyetlerinin giderek artması ve çeşitlenmesine rağmen tüketicinin korunmasına yönelik düzenlemelerin yapılmaması tüketici hareketinin başlamasına neden olmuştur. Tüketici hareketinin gelişimi 20.yüzyılın başından itibaren hız kazanmıştır. Tüketicinin korunması, üretici ve satıcı karşısında nispi olarak daha zayıf durumda bulunan tüketicilerin pazardaki güçlerini arttırmayı amaçlayan bir "sosyal hareket veya akım" olarak görülmektedir. 8 Tüketicinin korunması ile ilgili farklı tanımlamalar yapılmıştır. Bir tanıma göre; "Alım-satım işleminde güç dengesinin satıcıların lehine olmasından doğan haksızlıklara tüketicilerin tepkisi ve bu haksızlıkları 7 Aslan, İ.Yılmaz, Tüketici Hukuku (ve İlgili Mevzuat), Bursa 1996, s Straver, Will, "The İnternational Consumer Movement, European Journal of Marketing, "Vol.II., No.2, 1977, s

12 giderici gayretleridir". 9 Bir başka tanıma göre; "Beklentilerini karşılamayan mallardan dolayı biriken tatminsizliklerine çözüm, zararı düzeltme ve iade hakkı arayan tüketicilerin örgütlenmiş çabalarıdır." 10 Bunların dışında tüketicinin korunması, "mal ve hizmetlerin alıcılarının haklarını korumak ve pazardaki güçlerini arttırmak için ilgili kimse ve teşkilatlarla, devletin birlikte hareket etmesidir." 11 şeklinde de ifade edilmektedir. Şimdiye kadar yapılan tanımlarda, tüketicinin korunması kavramından, tüketicilerin örgütlenmeleri, sosyal bir güç olmaları ve özel veya resmi nitelikte olsun çeşitli kuruluşların alım-satım işleminde zayıf taraf olan alıcının pazardaki gücünü arttırmaya, onun refahını, sağlık ve eğitimini gerçekleştirmeye yönelik faaliyetleri anlaşılmaktadır. Tüketicinin korunması sadece tüketiciyi korumayı değil, onunla ilgili örgütlenmeleri ve özellikle ona nasıl yardım edileceğini de içine almalıdır. Bunları da kapsayan bir tanıma göre tüketicinin korunması; "tüketici ile üretici arasındaki tüm ilişkileri belirleyen, özellikle tüketici haklarına zarar veren uygulamalara karşı bu hakları korumayı amaçlayan, idari, teknik, hukuki ve ekonomik önlemlerle, bu yönde devletin işletmelerin, bağımsız örgütlerin ve bizzat tüketici ile üreticilerin giderek genişleyen çalışmaları dizisidir." olarak ifade edilmiştir. 12 III. TÜKETİCİNİN KORUNMASININ NEDENLERİ Tüketicinin korunması kavramı, her ne kadar eski çağlardan beri var olan bir kavramsa da çağdaş anlamda, son yılların sosyal, ekonomik ve teknik gelişmelerinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Tüketici sorunlarının nitelik ve nicelik olarak boyutları, o çağdaki ve o ülkedeki, sanayileşme ve teknolojik düzeyi; ülkenin yatırım, üretim, tüketim, dağıtım, fiyat, ithalat, ihracat gibi ekonomik politikaları; yine ülkenin istihdam, 9 Stanton, William J., Fundamentals of Marketing, Seventh Edition, Tokyo 1984, s Richard H.Buskirk and James T.Rothe, "Consumerism An Interperation", Journal of Marketing, Vol.34, October 1970, s Ceylan, Ali, Tüketicinin Korunması, Bursa, Temmuz 1998, s.3 12 Akipek, s.66 6

13 ücret, eğitim, sağlık, kültür, turizm gibi sosyal politikaları ile toplumun gelişmişlik ve uygarlık düzeyine bağlı olarak büyük değişiklik göstermektedir. 13 Sanayi devrimiyle birlikte ürün miktar ve çeşitlerinde büyük artış gerçekleşmiştir. Daha önceleri sunulan mal ve hizmetler az ve basit olduğundan tüketici, bunları herhangi bir dış müdahale olmadan kolaylıkla inceleyerek diğer ürünlerle karşılaştırabiliyordu. O dönemlerde satıcılar ve alıcılar, mallar ve hizmetler hakkında eşit bilgiye sahip olduklarından birbirlerini etkileyemiyorlardı. Ayrıca satıcı ve alıcı birbirlerini çok iyi tanıdığından, mal ya da hizmet dolayısıyla herhangi bir zararla karşılaşıldığında karşılıklı görüşülerek bir çözüme ulaşılmaktaydı. 14 Ancak günümüzde sorunları bu şekilde çözmek pek de mümkün olamamaktadır. Aslında tam işleyen serbest pazar ekonomisinde, tüketicilerin piyasadaki tüm mallar hakkındaki bütün bilgilere sahip oldukları, üreticilerin de tüketicilerin istek ve taleplerinden haberdar olup, üretimlerini bu talepler doğrultusunda gerçekleştirdikleri kabul edilmektedir. Mevcut duruma baktığımızda ise bunun hiçte böyle olmadığı görülmektedir. Pazara sürekli yeni ürünlerin girmesi sebebiyle tüketiciler, bu yeni ürünleri takip edememekte ve özellikleri hakkında yeterli bilgiye ulaşamamaktadır. Tüketiciler sınırsız mal farklılaştırmalarıyla, mallarla ilgili teknik bilgi yetersizliği ile, aynı malın değişik değişik fiyatlardan satışa sunulmasıyla sürekli fiyat artışlarıyla ve artan fiyat yanında mallarda kalite düşüklükleriyle yüz yüze gelmektedirler. Hatta aynı kalitedeki malın farklı firmalarda farklı fiyatlarda satışa sunulmasına tanık olmaktadırlar. Bunların yanısıra üreticiler tarafından yapılan aldatıcı ve yanıltıcı reklamlar nedeniyle de doğru seçimi yapmakta zorlanmaktadırlar. 15 Bütün bu sorunlarla tüketici tek başına mücadele edememektedir. Bu nedenlerden dolayı tüketicileri koruyucu tedbirlerin alınması gerekmektedir. 13 Türkiye-AT Mevzuat Uyumu Sürekli İhtisas Komisyonu Raporları, C.2, tüketicinin Korunması, DPT Yayını, Ankara Kasım 1995, s Atasoy, Ö.Adil, Taşkın, M., Acar,H., Tüketiciyi Koruma Hukuku İlgili Mevzuat ve Yargıtay Kararları, Ankara 2000, s Mucuk, s.317 7

14 2. TÜKETİCİNİN KORUNMASININ TARİHÇESİ I. TÜKETİCİNİN KORUNMASININ TARİHİ GELİŞİMİ Her ne kadar tüketicinin korunması kavram olarak 19.yüzyılın sonunda ortaya çıktıysa da tarihi gelişimi Eski Ahit'e kadar uzanmaktadır. Dini bir buyruk kitabı olan Eski Ahit'te, insanlığın ilk yazılı kanunları olarak bilinen Hammurabi Kanunlarında, Sümerlerde, Hititlerde ve eski Hint Kanunlarında tüketicilerin korunmasıyla ilgili düzenlemelere rastlanmaktadır. Binlerce yıllık bu eserlerde yiyeceklerin saflığının korunması ve ölçü tartıda dürüstlüğün sağlanması gibi konularda düzenlemeler yapılmıştır. Daha sonraki gelişmeler içerisinde 1215 tarihli Magna Carta Libertatum önemli bir yer tutmaktadır. 16 Magna Carta da, şarap, bira, mısır ve kumaş ile ilgili ölçü birimlerine bir standart getirilmektedir. 17 Günümüz mevzuatına benzer özellikler taşıyan ilk düzenleme 1693 yılında Württemberg Dükü Eberhard Ludwing tarafından çıkarılan fermandır. Bu fermana göre, kurşun içeren katkı maddelerini şarap yapımında kullanılması tamamen yasaklanmış, hem üreticiler hem de bu şekilde üretilmiş şarapları satan satıcılar sorumlu tutulmuştur. Bu ferman, tarihte müteselsil sorumluluk getiren ilk mevzuat örneklerinden biridir. Özellikle suçu tekerrür eden üreticilere ölüm cezasına varan ağır cezalar getirmektedir. 18 Bunlar dışında 19.yüzyıla kadar geçen dönemde gerek Osmanlı İmparatorluğu'nda gerek Batı ülkelerinde "Lonca" adı verilen örgütler sayesinde tüketicinin korunması sağlanmıştır. Aslında loncaların temel amaçları, üyelerinin, dini inançlar, ahlak, meslek kuralları ve gelenekler doğrultusunda dürüst bir şekilde çalışmalarını sağlamaktı. Bu ilkeler doğrultusunda çalıştıklarında dolaylı olarak da olsa tüketicinin korunmasını sağlıyorlardı Robert, N.Mayer, The Consumer Movement, Guardians of The Marketplace, Twoyne Publishers, Botlan 1989,s James, Philip S., İntroduction to English Law, Twelfth Edition, London 1989, s Eisinger,John, "Early Consumer Protection Legislation", İnterdisciplinary Science Reviews, 1991, Vol.XVI, No.1, s Göle, Celal, Ticaret Hukuku Açısından Aldatıcı Reklamlara Karşı Tüketicinin Korunması, Ankara 1983, s.8 8

15 Fransız ve sanayi devrimleriyle birlikte tüketicinin korunmasıyla ilgili düzenlemelere de ara verilmiştir. Çünkü bu iki devrimin yarattığı ortamda gelişen serbest piyasa ekonomisi görüşleri, tüketicinin tam rekabet ortamı içerisinde arz-talep kanunları çerçevesinde kendiliğinden korunabileceği doğrultusundaydı. Ancak özellikle 19.yüzyılın serbest ekonomi uygulamaları durumun hiç de böyle olmadığını göstermiştir. Görülen gelişmeler, en serbest pazar ekonomilerinde bile tüketicilerin pazar mekanizmasının işleyişine bırakılmamasının ve devletin birtakım koruyucu tedbirler almasının gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Sonuçta çeşitli ülkelerde, önce ağır tempoyla olsa da giderek artan bir tempoda tüketicinin korunması yönünde tedbirler alınmaya başlanmıştır. Tüketicinin korunması alanında yapılan düzenlemelerde gerçek anlamdaki artış, tüketicilerin kendi aralarında örgütlenmelerinden sonra görülmüştür. II. ÇAĞDAŞ ANLAMDA TÜKETİCİNİN KORUNMASI Serbest pazar ekonomisinin getirmiş olduğu ticaret ve sanayi serbestisi üzerine lonca düzeni ortadan kalkmış, bunun sonucunda da tüketiciler korumasız kalmışlardır. Tüketiciler de kendilerini korumak amacıyla birtakım çalışmaların içerisine girmişlerdir. Tüketicilerin korunması konusunda çalışmaların sonuç vermesi, tüketicilerin tepkilerini göstermeleri ve örgütlenmeye gitmeleri sayesinde olmuştur. Ülkelerinin başlangıçta serbest rekabet piyasası kurallarına dayalı olarak oluşan ekonomik yapısı ve yaşadıkları hızlı teknolojik gelişmeler nedeniyle ABD vatandaşları, bu konuda Batı ülkelerinin vatandaşlarından daha erken örgütlenmeye gitmişlerdir. ABD, tüketicinin korunması alanında, ilk yerleşik örgütlü çalışmaları başlatan, bu konuda yasalar çıkaran, bu akımı sürdürüp tüm dünyaya yayan ülkedir. Tüketicilerin kendilerini koruma çalışmaları genelde bireysel ve örgütlenmemiş faaliyetler şeklinde olmuştur. Bu türden hareketler çok etkili olamasalar da birçok yasanın çıkmasını sağlayabilmiştir. Örneğin ilk önemli tüketici tepkileri sağlığa zararlı maddelerin gıda maddeleri üzerinde kullanılması konusunda ortaya çıkmıştır. Bu tepkiler sonucunda "Gıda Maddeleri ve İlaç Yasası" yasalaşmıştır. Bu yasayla, bozuk ve 9

16 hileli gıda maddeleri ile ilaçların üretimi, satışı ve ülke içinde taşınması yasaklanmıştır. 20 Bu yasaların çıkarılması ve basının da teşvikiyle tüketici korunmasına yönelik yeni örgüt ve derneklerin kurulması hızlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan gelişmeler tüketici mağduriyetini de beraberinde getirmiştir. Bu sebeple tüketicinin korunması konusunda ABD'de kitaplar yayınlanmaya başlamıştır. Bunların en önemlisi tüketicinin korunması hareketinin dönüm noktası da kabul edilen 1927 yılında yayınlanan "Paranızın Değeri" isimli kitaptır. Kitabın amacı, tüketicilerin aldatıcı reklamlar aracılığıyla kandırıldığını ve bu nedenle tüketicilerin korunmasının gerektiğini gözler önüne sermektir. ABD de tüketicinin korunmasıyla ilgili birçok yasa arka arkaya çıkarılmıştır yılında, tüketici haklarının lideri olarak kabul edilen Ralp Nader isimli bir avukat, kişisel girişimleriyle, tüm dünyada tüketicinin korunması kavramına yepyeni boyutlar kazandırmıştır. 21 Nader'in "Hiçbir Süratle Güvenli Değil" isimli kitabının yayımının ardından kişisel veya küçük çaplı girişimlerin örgütsel bir boyuta getirilmesi tüketici hareketini hızlandırmış, ayrıca devletin konuyu daha etkin bir şekilde ele alması zorunlu hale gelmiştir yılı tüketici hakları ve bunların devletçe korunması gereği açısından bir dönüm noktasıdır. 15 mart 1962 tarihinde tüketicilerin devletçe korunması gereği ilk kez, ABD Başkanı John F. Kennedy tarafından ortaya konmuştur. Kennedy'nin tarihi mesajında tüketici hakları dört ana grup altında toplanmıştır. Bunlar; güvenlik, bilgi edinme, seçme ve sesini duyurma hakları olup, tüketicilere mutlaka tanınması, ayrıca devlet tarafından da korunması gereken haklardır. 20 AT'de Tüketiciyi Koruma Politikaları, s Ceylan, s.5 22 Kotler, Philip, Marketing Management, Englewood Cliffs, 1984, s

17 ABD, tüketicinin korunması kavramını geliştiren ülke olarak, diğer ülkeleri de etkilemiş ve zamanla bu akım Avrupa'ya da sıçrayarak, orada da benzer gelişmeleri gündeme getirmiştir. Önce Batı Avrupa ülkelerinde görülen bu akım, bu ülkelere özgü kalmayarak hemen ardından Japonya, Avusturalya, Kanada gibi ülkelere, oradan da Macaristan, Sovyetler Birliği gibi Doğu Avrupa ülkelerine yayılmıştır. Ancak ABD'den farklı olarak, Avrupa'nın birçok ülkesinde, tüketicinin korunması ile ilgili çalışmalar tüketicilerin bireysel veya örgütsel faaliyeti ile değil, doğrudan devlet desteği ile başlamıştır. 23 Devletler, tüketiciyi koruma amaçlı devlete ait örgütler kurmanın yanısıra, özel örgütlerin kurulmasına ve tüketicilerin bireysel faaliyetlerine de ortam hazırlamışlardır. Batı Avrupa'da ilk çalışmalar, İngiltere, Hollanda, Belçika, Almanya, Avusturya ve Fransa'da görülmüştür. Tüketicinin korunması konusunda dünya çapında büyük bir ilginin olması, bu alanda çalışmaların yaygınlaşması ve örgütlerin kurulması, uluslararası nitelikte çalışmalar yapacak bir örgütün kurulması zorunluluğunu beraberinde getirmiştir. Bu nedenle 1960 yılında Hollanda'nın Lahey kentinde düzenlenen bir konferansta "Uluslararası Tüketici Birlikleri Örgütü" (International Organization Of Consumer Union- IOCU) kurulmuştur yılından bu yana Örgütün önderliğinde her yıl 15 Mart "Dünya Tüketici Hakları Günü" olarak kutlanmaktadır Ceylan, s.5 11

18 İKİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ NDE TÜKETİCİNİN KORUNMASI 3. AVRUPA BİRLĞİ NDE TÜKETİCİNİN KORUNMASI I. AVRUPA BİRLİĞİ'NDE TÜKETİCİ POLİTİKASININ OLUŞTURULMASI Özellikle Gümrük Birliği sonrası, Topluluk üyesi ülkeler arasında ticari ilişkiler gelişmiştir. Topluluk içindeki artan ekonomik gelişmeler, üretim ve pazarlama politikalarında değişmelere sebep olmuş bu da tüketicinin korunması konusunu gündeme getirmiştir. Bu hızlı ilerleme karşısında Roma Antlaşması'nda yapılan dolaylı veya genel düzenlemeler yetersiz kalmıştır. Bunun yanısıra Üye Devletlerde tüketicinin korunması mevzuatının farklı farklı olması, Avrupa Ekonomik Topluluğu düzeyinde ortak bir politikanın oluşturulmasının ve tüketicilerin bu çerçevede korunmasının gereğini açığa çıkartmıştır yılında dönemin Başkan Yardımcısı Sicco Manshalt, Ortak Pazarda tüketicilerin menfaatlerinin üreticilerinki ile aynı düzeyde temsil edilmediğini belirterek, tüketicilere menfaatlerini korumak için birleşmeleri çağrısında bulunmuştur. 25 Bu düşünce biçimi, Komisyonun çalışmalarına da yansımış, 1962'de Komisyon, "Tüketici Sorunları Bağlantı Komitesi"ni oluşturmuştur. Bu Komite, Avrupa'nın dört büyük tüketici örgütü olan; Tüketici Birlikleri Avrupa Bürosu (BEUC: European Bureau of Consumers' Union), Avrupa Topluluğu Aile Örgütleri Komitesi (COFACE: Committee of Family Organizations in the Community), Avrupa Topluluğu Tüketici Kooperatifleri Kuruluşu (EUROCOOP: European Community of Consumer Cooperatives) ve Avrupa İşçi Sendikaları Konfederasyonundan (ETUC:European Trade Union Confederation) gelen üyelerden oluşmaktaydı. Komite, Topluluk ölçüleri göz 24 Akipek, s.96 12

19 önünde tutularak danışılma yetkisine sahipti. 26 Ortaya çıkan gelişmelere paralel olarak Komitenin adı ve oluşum şekli değiştirilmiştir yılında Komisyon, Rekabet Genel Müdürlüğü bünyesinde "Tüketici İşleri Ünitesi"ni kurdu. Bu Ünite, Komisyonun tüketicinin korunması üzerine çalışan farklı bölümleri arasındaki koordinasyonun sağlanması için ilk temellerin atılmasıdır. Ünite, daha sonra "Çevre, Tüketici İlişkileri ve Nükleer Güvenlik Genel Müdürlüğü" kurulunca, bu Genel Müdürlüğün bünyesine alındı yılında yapılan Paris Zirvesi, tüketiciyi koruma konusunda Topluluk Politikasının başlangıcıdır. Toplantıda o güne kadar üzerinde durulmamış olan konular üzerine saptamalar yapılarak; ekonomik gelişmenin salt kendisi varılacak son amaç değildir. Ekonomik gelişme, yaşam düzeyinin iyileştirilmesi için kullanılması gereken bir araçtır. sonucuna varılmıştır. Buradan hareketle sosyal ve bölgesel politikaların geliştirilmesi, çevre ve tüketici haklarının korunması konularının Topluluk politikalarında açıkça yer alması gerektiği kabul edilmiştir. Tüketicilerin korunması ile endüstride de çift yönlü bir faydanın sağlanabileceği, böylece Topluluğun ekonomik ve sosyal politikasındaki önemli bir boşluğun doldurulacağı saptanmıştır. Bunun üzerine "Avrupa Sosyal Fonu"nun genişletilmesi, bir "Bölgesel Fon" oluşturulması ve 1974 yılına kadar tüketicinin korunmasını amaçlayan bir programın hazırlanması karara bağlanmıştır. Alınan kararlar üzerine Komisyon çalışmalarına başlayarak, 1973 yılı başlarında aşağıdaki kararları benimsemiştir Komisyon bünyesinde "Çevreyi, Halk Sağlığını ve Tüketiciyi Koruma Servisi nin kurulması, 2- Komisyon bünyesi dışında Tüketiciler Danışma Komitesinin (Consumers' Consultative Committee-CCC) kurulması ( tarihinde kuruldu.), 25 Commission of the EC, Consumer Policy in the Single Market, Luxembourg 1991, s Commission of the EC, Consumer Policy, s AT'de Tüketiciyi Koruma Politikaları, s

20 Bu Komite, Avrupa genelinde yaygınlığı bulunan başlıca tüketici birliklerinden oluşan tüketici örgütleri olan BEUC, COFACE, EUROCOOP ve ETUC'un temsilcileri ile bağımsız uzmanlardan oluşmuştur. 3- Yeni kurulan "Çevre ve Tüketiciyi Koruma Servisi"ne, Topluluk tüketiciyi koruma ve bilgilendirme politikasının oluşturulması için bir program hazırlama görevinin verilmesi, 1973 yılında çalışmalar tamamlanarak 5 Aralık 1973 tarihinde "Birinci Tüketiciyi Koruma Programı", Komisyon tarafından kabul edilmiştir yılı içerisinde Ekonomik ve Sosyal Komite den ve Avrupa Parlamentosu ndan olumlu görüş alınarak 14 Nisan 1975 tarihinde Avrupa Topluluğu Bakanlar Konseyi nde onaylanarak "Birinci Program" yürürlüğe girdi. Bu programı ikinci ve üçüncü programlar takip etti. Tüketici politikasının siyasi açıdan da giderek önem kazanmasıyla, Avrupa Komisyonu 1989'da özerk bir "Tüketici Politikası Servisi" kurmuştur. Topluluk politikalarının gelişiminde tüketici çıkarlarının göz önünde tutulmasını hedefleyen Servisin diğer amaçları arasında; pazarın şeffaflığının sağlanması, tek pazarda dolaşımda olan mal ve hizmetlerin güvenilirliğinin arttırılması, bilgi akışı sağlanarak tüketicinin güveninin geliştirilmesi ve Komisyon ile tüketicileri temsil eden kurumlar arasında etkili bir iletişim sisteminin kurulması bulunmaktadır. 14