Taýýrlan: Gürgenli. A. Irak Türkmenleri

Transkript

1 Taýýrlan: Gürgenli. A. Irak Türkmenleri 1959-nji ýíl Kerkuk jeýatínda we ol ínsanlaríñ erkinligi ugrunda gurban bolan Türkmenleriñ ýatí hatíýralarína hödürlenýär! Giýri Íragíñ demirgazígínda(kuzaýínda) merkezi Kerkuk ährinde 2.5 milliondan aa iýldelermiz ýaaýarlar. Írakda gudratí eýelän Bäes partiýasíníñ ýöredip gelýän jenaýatlí siýasatlarí esasínda, türkmenler agír horluklara duçar bolup gelýärler, olaríñ iñ ajísí, 1959-nji ýílín 14-nji Julýda Kerkuk faja-esi diýip adlandírlan soý gírímídír, ol ýawuz etnik gírímínda, müñlerçe türkmen gurbab boldí. Bu waka we esasan ol ýerde ýaaýan türkmenleriñ Írak topragínda taríxí ýerleimí, we häzirki wagítda orta atýan siýasí isleleri barasínda durup geçmegi maxul gördük. Türkmenleriñ kuzaý Írakda ýerleii Türkmenleriñ Íraga göçüleri dürli döwürlerde amala aípdír. Ämevitler we Abbasiýtler halipatlaríníñ gounlarínda gulluk eden türkmenler barasínda köp bilgi bar, esasan Abbasiýtler zamanínda türkmenle oñat orunlarí we ýaaýílarí eýeläpdirler. Íraklí taríxçí

2 Abdírezzak Al-Hasani türkmen taýpalaríníñ íýzlííýzína amala aíran göçleri netijesinde häzirki oturan topraklarí eýeländiklerini tassíklaýar. Taríxçílaríñ köpüsi, asírlar öñ türkmenleriñ, Íraga ýerleendiklerini aýítsalarda, bu gün Írakda ýaaýan türkmenleriñ gelipçíkííní Seljuklar, Osmanlílar ýa-da baga Oguz taýpalaríndan diýip kesgiýtli aýdíp bolmaýar. Seljuk soltaní Togrol bilen Íraga giden türkmenleriñ arasínda Oguzlaríñ dürli boý we axalarí bolupdír. Seljuklí beýik türkmen döwleti döränden soñ, bütin türkmenleri bu ulí döwletiñ baýdagíníñ astínda ýígnamak esasí maksat bolupdír. Emma bu arzuw hasíl bolmandír, sebäbi türkmenleriñ bir toparí, Azerbaýjana göçüp gitýärler. Togrol beg olara iýlçi iýberip, han-begleri bilen görümekçi bolýar, emma olar bu çagíra jogap bermeýärler. Türkmenleriñ baga bir toparí bolsa, Íragíñ demir- gazígína göçýärler. Dürli taríxí çemeler ol sandan Íslam inseklopediýasínda, Osmanlí döwletiniñ döremeginden öñ, türkmenleriñ Írakda ýaaýandígí hakínda aýdílmasada, taríx sahíýpalarí 9-nji asírda(ýüz ýíllíkda), türkmenler ýaaýan häzirki topraklaríní eýeländikleri barasínda dolí maglumat bar. Bu jedelli gürrüñ 1-nji jahan söweünden soñrada günün probemasína öwrlüp, siýasí polmik tema bolýar. Musel welaýatí barasíndakí orta çíkan Türkiýe- Inglis düünmesizligi sebäpli, Jemgiýet-e akwam (Halklar jemgiýeti) tarapíndan bir komisýa düzlüp, türkmenleriñ ýaaýan topraklarí barada barla iý alíp baríldí. Komisýaníñ taýýarlan raportínda, türkmenlerín Sljuklí patíasí Togrol beg we Abbasiýtlar halíýfatlarí, Ak-goýunlí Ata-begler we Osmanlí 2

3 soltanlarín döwründen häzirki zamana çenli bu halkíñ, türkmen adí bilen bu topraklarda ýaaýandíklarí tassíklanýar.(1) Esasan türkmenleriñ demir gazík(kuzaý) Íraga göçüp gelmegi 3 tapgírda amala aípdir: 1.Türkmenlerin bu ülkä aýak basan taríxí 7-nji asíríñ 2- nji ýarímínda, takmíýnan 670-nji ýílda bolupdír. Bular, türk azadasí Gabaç hakanín düzüminde ýaap, Araplaríñ orta asia ýörülerinde,esir düüp, bu ýerlere sürgün edilýär. Arap serdarínín esasí maksadí bu batír türklerden ööz gounínda peýdalanmakdan íbaratdí. 2.Beýik turkmen eljuklí döwlet döräp, orta-gündogara tarap süýmegi netijesinde, türkmenler, bu ýerlere ýerleýärler. Seljuklar 956-nji ýílda Togrol begiñ batutanlígínda Türküstandan söýüp, Íragíñ demirgazígína giýrýärler. Bu döwürde Erbil we Musel Atabegleri, Kerkuk Beglikleri, Gara-goýunlí, we Akgoýunlí ýalí türkmen döwletleri döreýäp balaýar. 3.Bu topraklarda ýerleen türkmen taýpalarí güýçlenip uraýarlar we obadír äherler bena edip balaýarlar. Bu gün Írak türkmenleri ýurdiñ beýleki halklarí bilen birlikde, aýdín bir geljege bakýarlar. Uzak we gadíým bir taríxa eýe bolan türkmenler, Írakda bolup geçýän bütin siýasí gelimelerde ööz möhüm täsirlerini galdíríp gelýärler nji ýílíñ Oktoberinde Abdíraxman El-Gelýaníníñ ba tutanlík eden wagítlaýín hökümetinde türkmen asíllí, Kerkuklí, Izzet- paa 3

4 Magaríýf(egeýtim) bolupdír. we saílíí saklaýí weziri(bakaní) Kerkukli türkmenler, Írakda Feýsel patíanín gudratí eýelemegine garí bolýarlar we Badad-da geçirilen täç geýme dabarasínada hiýç bir türkmen gatnamaýar. ol sebäp bilen türkmenler dura-bara hökümet iýlerinden çetledirilýär nji ýílíñ 24-nji Maýínda türkmenler gorkunç bir etnik(soý) gírímína duwçar bolýarlar,bu ulí ölüm kompaniýasíní merkezi hökümet gurnaýar nji ýílda bir topar türkmen intellegentleri(aýdíñlarí) atílíp öldrülýär, bir toparí bolsa sürgünedilýär we on müñlerçe türkmen ýigitleri gíýna astína çekilýär. Merkezi hökümet, türkmenlere basgí ýapmak üçin 1941-nji ýílda täze bahanalar arap, ýüzlerçe türkmen magalasíní Íragín günortasína(güneýe) sürgün etýär nji ýílín 12-nji Julaýínda,türkmenler, Kekukde täzeden basgí astína alínýar. Halkín milli duýgídüüñjelerini aýak astínda depeläp, çeýnän Patía urugína garí, ýurtde güýçli, protest ýörüleri balanýar. Bu adalatlí gozgalañlara türkmenler hem goulýar. Patíalík siýstemi agdarlíp, ýurtde jemhuwriýet düzgüni gurlandan soñ hem türkmenler dürli tragediýalara aýat bolup, agír günleri balaríndan geçirýärler. Olardan bada azap geçen 1959-nji ýílíñ 14-nji Julý Kerkuk fajaesidir nji ýílíñ 17-nji Julý aýínda bolan harbí döwlet agdarílígína çenli türkmenler ilki ínsan haklarínda maxrumdílar, diñe 17-nji Julý harbí hereketler netiýjesinde türkmenler arkaýín dem almaga porsat tapdílar. Esasan 1970-nji ýílíñ 24-nji Januarý harbí 4

5 komitet tarapíndan ýaýínlanan bir bildiride türkmenlere resmiýete tanalan medeni haklar, möhüm bir waka saýíldí, ol esasda kultur we magarif iýlerine bakan iki müdürlik döredilip, balangíç okuwlarda türkmençe okatmaga rusat edilýär. Karar eýle: 89-nji karar 1.Balangíç okuw jaýlarínda türkmen diliniñ okadílmasína, 2.Bu dilde magarif türkmen dilinde bolmagí 3.Türkmen magarif hakínda terbiýe we tälim ministerligine baglí bir müdüriýetiniñ gurulmagína, 4.Türkmençe edebiýatí, ígír we ýazíjílaríníñ öözlerine maxsus bir birleik guramasí döredip, eserlerini çap etmäge mümkinçilik döretmäge, dil we ukuýplaríní ösdürmäge mümkiýnçilik berilip, we bu ýazíjílar birleiginiñ Irak ýazijílar birligine baglanmasína 5.Kultur we medeniýet ministerligine baglí bolan bir türkmen kultur müdürliginiñ gurulmagína 6.Türkmen dilinde heptelik bir gazýet we aýdalík bir dergi(jurnal) çíkarílmagína 7.Kerkuk televizýoníndakí türkmençe gepleikleriniñ artdírílmagína karar edilýär. Revolution Kiýada uraníñ balígí Ahmad Hasah-elbekir (Írak türkleri.erat Hurmüzlü.Istanbul S.35) Bugün bosgunlíkda ýaaýan Írak türkmenleriñ aýdíñlarí siýasí we medeni guramalar döredip, dünýäniñ hemme künjeklerinde ööz halkínín siýsí we milli islearzuwlaríní orta atýarlar nji ýílda Írak türkmen milli partiýasí döredilip, onuñ balígína Dr.Muzaffar Arslan saýlandí. Iýldeimiz Dr. Aýdín, Írak türkmenleriniñ siýasí islegleri barasínda, Ülke ojagí 5

6 jurnalín 4-nji sanínda bir makala ýazípdír. Bu türkmenleriñ íkbalí Eýran we Owganístanda ýaaýan millionlarça türkmeleriñ hal-ýadaýlarí bilen kibapda bolaní üçin bu makalaní dolulígína getirmegi maxül gördük: Íragín demir-gazígínda, merkezi Kerkukde 3 milliona golaý türkmen ýaýar. Bular ööz milli hak-hukuklaríní talap etmek üçin her ugurda ýadawsíz göreüp gllýärler. Auwrupanín dürli ülkelerinde konfrensiýalar, simenarlar geçirip, ööz milli kimlerini ap-aýdíñ beýan edip, bu ínsanlaríñ garísína alníp barílýan assimilasion siýasatlaríní açíklaýarlar. Türkmenler Íragíñ demirgazík-günbataríndan, günortagündoara tarap uzanan we Araplar bilen Kürtler arasíndakí topraklarda ýaaýarlar, diýmek, türkmenleriñ ýerleýän topraklarí Siýriýa-Türkiýe araçäginden balap, Bagdadíñ günorta-gündoaríndakí Bedre äherine uzanan bir ülkäni ööz içine alýar. Bu topragíñ demir-gazígínda Kürtler, günortasínda bolsa Araplar oturýarlar. Demirgazíkda Tel-aferden balanýan bu ýerde, bütin ýörütelikleri bilen türkmen bolan bir topar äher we oba emele gelipdir. Tel-aferden balanýan türkmen ülkesi, Musele dorí uzanýar we bu ýerde gaýtadan giýñ bir möçberde Kerkuk we Bedre äherine ýetýär.türkmenleriñ köplük bolup ýaaýan äher we obalarí ulardan íbarat: Tel-Afer, Musel, Ýunís, Píýgambar, Erbil, Gu-depe, Altín-köpri, Kerkuk, Täze hormatlí, Towuk, Kiýpiri, Gara-depe, Hanakíýn, Garahan, Gíýz-robat, äher- Aban, Mendeli, Bedre. 6

7 Türkmenleriñ ýaaýan topraklarí, Anadolí stepiñ dowamí saýílýar. Bu ýerde Arap ýarím-âadasíníñ simbolí bolan hurma agají ýetimeýär, bu ýadaý, (hatta 1923-nji ýílda Turkiýe bilen ol wagítkí birleen döwletle - Inglis, Fransiýa we Amerika- arasínda Luzan ertnamasí balanan watí hem gözden dümändir. Bu etnama essínda häzirki türkiýe jemhuriýetiniñ araçäkleri kesgitlenip, häzirki Írak türkmenleri, Anadolídan böölnüp, aýrílýar, emma bu mada resmi suwratda ernamada beýan edilmeýär. A.G) Írak türkmenlerine siýasí hak-hukuk tanalmagí, baríp 1920-nji ýílda merkezi hökümetiñ ilki düzüminde Kerkukli bir türkmeniñ ministerler kabinetine goulmagí bilen íkrar edilipdir nji ýílda Írak bilen Inglistan arasínda gol çekilen ertnamaníñ 3-nji maddasínda, ýurdiñ esasí kanuníníñ taslamasínda, watandalar arasínda siýasí tapawutlar aradan göterlüp,okuw jaýlarda ene dilde okamak, ara atílípdír. Bu prinsipleri göz öñüne tutan hökümet, nji ýílda ilkinji esasí kanuníníñ tekstini, arap, kürt we türk dillerinde neir etýär.1933-nji ýílda iñ soñkí görnüi neir bolan esasí kanüníñ 17-nji madasínda ýörüte diýip bellenen punktlardan baga, Írakda resmi diliñ arapçadígí bildirlipdir. Ýörüte diýlen punktlar bolsa 1931-nji ýílda 74 nomurlí ýerli diller kanuní boýunça ýaýlípdír. Bu mada göra,bada Kerkuk we Erbil bolmak bilen kä bir türkmen otrumlí ýerlerde sudíñ(mähkeme)türkmen dilinde alníp barílmagí we türkmenleriñ köplük bolup oturýan ýerleriniñ balaníç mekteplerinde, sapaklaríñ barísí türk dilinde bolmagí íkrar edilipdir. 2-nji dünýä söweiniñ balanan ýíllarínda 7

8 soñ berilen bütin bu siýasí we medeni hak-hukuklar biýrbiýr íýzína alínýar nji ýílín 14-nji Julaýínda Írakda jemhuriýet düzgüniñ gurlmasíndan soñ, türkmenlere kä bir haklar gaýtadan tanalíp balanýar nji ýílda Bagdad radiosínda türkmen dilinde gepleikler berlip balanýar nji ýílda türkmenleriñ medeni kimligini goraýan Türkmen gardalík ojagí adlí medeni bir guramaníñ döredilmegine rusat berilýär, eýle-de 1968-nji ýílda Kerkuk televizýonínda türkmençe gepleikler berlip balanýar nji ýílda türkmenleriñ medeni haklarí, revolution(inkílabí) komitetniñ kararlarí bilen tassík edilmegine garamazdan, balaníç mekteplerde türkmençe okatmak, edebi neir we edebiýatçílar birleik guramasíní döretmek ýalí madalar, bir ýíl geçmezden gadagan edilýär nji ýíldan soñ aír bir zulum we assimilasiýon siýasatína boýun edilen türkmenlerden ýüzlerçe görejeñ ýigitleri atílíp öldürülýär, ýüzlerçe ínsan goranmaga hak bermeýän sudlaríñ kararí bilen uzak möhletleýin tussa edilýär. Edil häzirki ýagdaýda, bu türkmenler, haklaríníñ gödeklik bilen aýak astína alínýandíína garamazda, ööz milli kimliklerini saklamaga we bu ýolda söwemäge tarap íkjam iý alíp barýarlar. Írak türkmenleriñ esasí islegleri nämelerden íbarat: 8

9 Írak türkmenleri 1923-nji ýílda jar edilen we resmi suwrata tanílan ýurt bütinligini gabuwl etýärler. Türkmenler, ínsan haklarína boýun, medeni we demokratik bir düzgün içinde ýaamagí we baga milletlerden emele gelen bütin Írak watandalarí bilen birlikde íkballaríní paýlamak isleglerini orta goýýarlar. Demokratik parlamentarism bir düzgün içinde, ínsanlaríñ dil, din, soý, pikir we wíjdan azatlígíní kepillendirýän bir rejimiñ tarapdarídír. Muní hakíkat ýüzünde amala aírmak üçin, bütin dünýä jegiýetler we goñí ülkeleriñ wekilleriniñ gatnamagínda, türkmenleriñ iýlat saníní hasaplap, soñ bolsa guraýí mejlis üçin wekiller saýlamalí, edil ol görnüde geçírilmeli azat we demokratik bir saýlaw bilen gurlan partiýalaríñ wekilleri we köplük etýän partiýalaríñ, az ssanlí partiýalarín sojial we siýasí haklaríní goramagí, kanun esasínda ülkäniñ íkbalíní kesgiýtlemegini talap etýär. Gurulí mejlis bu haklarí kabul etse, türkmenler, bitewöligi íkrar edilen bir Íragíñ içinde ööz milli hak-hukuklarína eýe bolup ýaamagí isleýärler. Bütin Íraklí halkíní mísal görkezen bu gurulí mejlis bu haklarí taníýman, etnik esaslara daýaníp, Arap bolmaýan milletlere erkinlik taníýmakdan boýun gaçírsa, diñe onda iýlat saní esasínda ýaaýan ülkelerinde, türkmenleriñ ööz erkinlik hakíníñ tanalmagí ert bolup biler. Gíýsgaça aýítsak, türkmenleri siýasí we medeni haklarína eýe bolmak erti bilen rak iýlatíníñ köpçülügi esasínda alínjak karara uýmak niýetindedirler. Türkmenleriñ siýasí maksatlaríní jar eden Írak milli türkmen partiýasí, türkmenleriniñ siýasí hereketleriniñ dürli temalar hakíndakí progamíní düzüpdir. Türkmen 9

10 milli partiýasíníñ neir we programlarína, ýurdiñ bitewöliginiñ esaslaríní güýçlendirip, erkin, azat Írak ýurdiniñ rejimi demokratik bir prinsip we program esasínda düzülmegini isleýär. Türkmenler, Íragíñ böölünmezligine ínanýarlar we bu maksat ugrunda göreýärler. eýle prinsiplerden ugur alíp, türkmenleriñ siýasí göreini eýle formullap bolar: 1.Írakda milli-demokratik hereketler barasínda; Türkmenler, Íragín geljeginiñ gorkí astínda bolman, bütin watandalaríñ tebiýgí haklaríníñ öödelmegi, hakíkí bir demokrasiýaníñ prinsiplerine daýanýandígína ínanýarlar. Ýurtde ýaaýan bütin milletleriñ hak we pikir azatlígína hormat goýulmalí. Írakda, täze rejimiñ programí, demokrasiýa ínanýan partiýa we milli guramalarí iýbirligine çagírmakdan íbarat bolar. ol maksatlara ýetmek üçin bütin demokratik partiýa we guramalaríní ortak çalíma programlar esasínda, iýbirligini güýçlendirmäge çagírýar. Türkmenler, terror we ýaraglí çatímagí ret etýärler. Halkíñ milli we siýasí islegleri we problemleri gepleikler esasínda çözlüp bilner. 2.Köp partiýalík we esasí kanuna daýanýan haklar; Írak milli türkmen partiýasí, köp partiýalí bir sisteme daýanýan sagdín bir parlamentaristik rejimiñ gurulmagína ínanýar. Ähli halklaríñ ööz maksatlaríní ýöretmegine, kanuna esaslanýan ýolar bilen niýet we arzuwlaríní beýan etmekleriniñ tarapíní tutýar. 10

11 Írak topragíníñ içinde guramaçílíklí erkin siýasí we medeni gazetdir jurnallaríñ çap we neir edilmeginiñ tarapíní çalýar. Watandalarín esasí kanunda görkezilen haklarína ýetimekleri, eýle-de siýasí partiýalara goulmadíklaríñ azatlígína hormat bilen bakílar, olaríñ siýasí, milli, we diní ínançlarí, hiýç hiýl basgí görmezden hereket etmegini isleýär. 3.Ýurdiñ baga etnik halklarí barasínda; Írak döwleti Arap, Kürt, Türkmen ýalí üç saní esasí halkdan emele gelip, munuñ bilen birlikde baga etnik we diní az sanlílaríñ barlígíní kabul etýär. Ýurdiñ howupsízlígí we ösmegi bu toparlarín biýr-biýriniñ haklarína hormat bilen bakmagína baglídír. Bu ínanja daýaníp, türkmenler, her hiýl milli guramalar bilen ýardamlamaga taýýardíklaríní öñe sürýärler. 4. Ekonomik program barasínda; Türkmen milli partiýasí, ýurtde liberal ekonomi sýstemine ímtílíp, azat bazar sýstemine ínanýar. Her bir axsí zähmetlerin öñüdäki bürokratik böwetleriñ aradan göterilmegine arka çíkýar. Ýörüte sektorlarín döwlet kontrolíndan çíkmagíní isleýär. Ülkäniñ bäbiýtleri ýa-da az giýdeýjili watandalarín hemaýatí daínda, döwletiñ we ýurdíñ ekonomisíní dolandírmak ýolunda basgí ýapílmagína garídír. Bu arada, sosial adalat esaslaríníñ öñe sürülmesi we ýurdiñ giýdejisiniñ adalatlí sýstem esasínda paýlanmagíníñ tarapíndadír. 11

12 Ýurdiñ miili giýdejisiniñ dogrí we rentabel görnüinde ýatírímlara akdírílmagí we onuñ bilen birlikde halklaríñ milli bähbiýtlerini her zatdan öñde tutmak bilen, ülkäniñ geljegini ínamlí düzgüne salmagíní isleýär. Senagat we ekerançílík sektoríníñ janlandírílmagíní, ýurdiñ petrol, madan we suw çemeleriniñ milli ekonomiýa hízmat eder görnüünde ýatírímlara akdírílmagíní isleýär. Dorí bir pul siýasatína zíýan bermezden, halkíñ esasí ätiýäçlerinín üpjün edilmegine ínanýar. Merkez bank, milli valutaní hemaýat edip, inflatsýaní díýza çökermegini orta atýar. Erkana bir daarí söwda siýasatíníñ dikeldilmegini, ülkäniñ howupsízlígí üçin-ýörüte ýagdaýladan baga halatda- döwletiñ bu görelere päsgel bermesizligini isleýär. 5. Türkmenleriñ medeni durmularína garaýílar barasínda; Írakda ýaaýan türkmenleriñ medeni haklaríníñ íkrar edilmegi, balangíç, orta we ýokarí okuw jaýlarda täliýmterbiýe dili hökmünde türk dilinden peýdalanmagíní we ýurdiñ universitetleriniñ ýörüte böölümlerinde türkmen diliniñ bilim programlarína giýrdirilmegini zerur görýär, ílaýta-da türkmençe gazet we medeni jurnallaríñ neir bolmagí, türkmen dilinde ýaýín berýän radio we televizion ýola goýulmagíní, türkmeniñ ílmí barla, maslahat we baga neriýatlaríníñ taríxí, medeniýeti, edebiýatí we milli miýrasí esasínda alíníp barílýan iýleriñ hemaýat edilmegini isleýär. 12

13 Sungatçílardan hemaýat edilmegi, ýörüte inistitut we baga-da oña meñze hünär ugrunda alada etýän guramalarín döredilmegini talap etýär. 6.Demir-gazík(Kuzaý) Írakda höküm sürýän pikir we ínanç akímlarína garí tutulýan kararlar hakínda; Türkmenler, ýurdiñ beýleki halklarínín däp-dessur we milli medeniýetine hormat bilen bakýarlar, ol sebäp bilen ýurde ínsanlaríñ din, wíjdan we medeniýet haklarína hormat görkezen, bir hakí, baga biýrisinden üstün saýílmagína garí bolup, her dürli ínanja homat bilen karaýarlar. Türkmenler, bütin bu haklara baglí bolan baga topar we az sanlí milletler bilen berk iýbirlik alíp barmaga taýýardírlar. Bu esaslar içersinde siýasí maksatlaríní beýan eden wekilleriñ goulmagí ugrda, Íagíñ baga milletleriñ wekilleri bilen gízgíñ bir dialog gurmaga we olar bilen ýardamlamaga taýýardíklaríní beýan etýärler. 7.Íragíñ halkara gatnaíklarí barasínda; Türkmenler, birleen milletler guramasína, ýa-da halkara ähiti-peýmanlara ínanýan Helsinki iýbirliginiñ ruxuna baglí galmaga we Íragíñ bada goñí ülkeler bolup, bütin dünýa ýurtleri bilen ýagí dostlíklí gatnaíklarda bolmagíi arzuw etýärler. Bu ýurtleriñ iç iýlerine garímasízlígína ínaní ýalí, ortak bähbiýtleriñ goraníp saklanmagína ínanýar. Islam konfrensiýasí guramasína baglí bolan ülkeler bilen iýbirligini alíp barmagíní talap edip, Íragín 13

14 dünýä boýí resmiýete tanaýan halkara we regional guramalarda-da aktiv rol oýnamagíní isleýär. 8.Türkmenleriñ Arap birleigi hakíndakí garaýílarí; Türkmenler arap halkíníñ we arap birleigini amala aírmak üçin, ööz halklarí arasínda hízmatdalígí, iñ ilki haklar hökmünde kabul etýärler. Bütin ähli araplar bilen dogan ýalí ýaamaklarína päsgel bolmajakdígíní we hiýç hiýl çekeleiklere giýmejekdiklerini maksat edinýärler. 9.Baga ýurtlerde ýaaýan türki toparlar bilen medeni aragatnaíklar barasínda; Türkmenler, dünýäde türk soýna baglí bolan baga türk toparlarí bilen medeni ýüplere baglídírlar, ol sebäp bilen bu toparlar bilen doganlík iýbirliginiñ gurulmagína tarap ímtílýarlar. Türkmenleriñ siýasí kararlaríníñ erkinligi esasínda täsirli bolmadan, bu toparlaríñ medeni, sosial, teknik ugrunda gazanan tejribelerinden peýdalanarlar. Bu maksatdan ugur alíp, turk bilim we medeniýetiniñ galkínmagíní amala aírmak üçin medeni we tekniki bilermen leriñ hemaýat astína alínmagíní isleýärler. Türki halklaríñ dilleriniñ, edebiýatlarníñ biýr-biýrine ýakínlamagí ugrund alníp barílýan tagallaradan arka çíkýar. 10.Türkmenleriñ sosial düünjeleri barada; 14

15 Türkmenler, magalaní, durmuíñ esasí özeni saýarlar, bu düüñje esasínda magala gatnaíklaríní we duzgünini berk goraýarlar. Islam dininíñ talíýmatí we mili däpler esasínda oturdílan magala gatnaíklaríní we magalaníñ sosial däplerini örän güýçlendirmegine çalíýarlar.ol pähimden ugur alíp, aýallaríñ her bir axsí we ýa-da döwlet edaralarínda iýlemeklerine we isledik görnüüde maksatdír arzuwlaríní beýan etmegini gollaýarlar. Aýallaríñ saýlawlara we siýasí hereketlere gatnamaklaríní kepillendirýärler. Türkmen ýigitleri halkíñ däpleri ugrunda, dogrí häsýetli ýetimekleri üçin terbiýe almaklarí we bolumsíz hereketlerden we sosial durmuíñ birlik we deñligini aradan göterjek bolýan iýlerden dalamagíní öñe sürýärler. Netiýje 1.Türkmenler, Írak topragí içinde bir esasí millet hökmünde tanalmaklaríní, siýasí, medeni we her hiýl watandalík haklaríníñ goranílmagí üçin zerur bolan göreleri hemaýat etýärler. 2.Türkmenleriñ hak ugrundakí göreleriniñ türk we halkara bakímíndan tanalmagí üçin zerur bolan maddí we ruxí hemaýatíníñ dikeltmesiniñ tarapdarídírlar. 3.Türkmenler etniki taýdan bir millet bolup,írak topraklaríníñ içinde ýaaýan raýonlarínda öñe sürýän haklaríníñ goranílmagíní isleýärler. 4.Írakda diýn, dil, soý, reñk we ínanç tapawutlíklara garamazdan, ínsan haklarína hormat goýýan bir rejimiñ dikeldilmegi ugrunda göreýärler. 15

16 5.Írakda, bütin etniki toparlarí ööz içine alíp biljek demokratik-parlemantaristik düzgüniñ dikeldilmegi ugrunda göreýärler. 6.Türkmenler, Íragíñ, dürli etnik toparlarínín íkrar edilmegi üçin, birleen milletleriñ we goñí ülkeleriñ wekilleriniñ gatnamagínda dogrí bir iýlat ýazuwní geçimegini talap etýärler. 7.Írakda, türkmenleriñ, täze düzgünde, iýlat saníníñ hasabína görä her dürli haklaríníñ kanüní hemaýatína alínmagíní öñe sürýärler. Sözümiziñ soñunda, Írakda ýaýan türkmenler, ýer ýüzündäki beýleki ínsanlar ýalí ýaamak, í rak içinde, dünýäniñ íkrar edilen ínsan haklarí, bütin dünýä beýannamasí maddalaríníñ ülkelerinde hakíkí bir görnüsde uýgulanmagíní isleýärler. Bu gün iñ ilki ínsan hakí bolan azat ýaamakdan maxrum edilen Írak türkmenleriniñ durmuí, dünýä üçin utanç beriji ýagdaýdír. Sweden, Julý