I. ULUSLARARASI GE~Mi$TEN GONOMOZE "TRABZON'DA DiNi HAY AT SEMPOZYUMU

Transkript

1 I. ULUSLARARASI GE~Mi$TEN GONOMOZE "TRABZON'DA DiNi HAY AT SEMPOZYUMU BiLDiRiLER KiTABI II. CiLT

2 TRABZON B~EHiR BELEDiYESi YaymNo: 112 I. ULUSLARARASI GE<;Mi~TEN GUNUMUZE TRABZON'DA DiNi HAYAT SEMPOZYUMU Editorler Yrd.Doy.DL$enolSAY1L~ Yrd. Do9. Dr. Betiil SAY1L~ Editor Yardimcllan Ar~. Gor. Ay~egill TOPALOGLU Ar~. Gor. Halil TEMiZTURK Ar~. Gor. Mabmut DiLBAZ Ar~. Gor. Semra <;inemre Ar~. Gor. Zohre <;AKIL Tasanm thr::thim rih::tn Yaym Kodu- ISBN

3 1. Uluslarası Geçmişten Günümüze Trabzon da Dini Hayat Sempozyumu TRAPEZONDSKİY VOYENNIY LİSTOK GAZETESİNDE TRABZON DAKİ DİNİ HAYATLA İLGİLİ YAZILAR Alfina SİBGATULLİNA Trapezondskiy Voyennıy Listok gazetesi (Trapezоnd Askeri Sayfası (Bülteni) yıllarında Rus işgali döneminde Trabzon da çıkmış askeri bir gazetedir. Gelenek olarak, Rus İmparatorluğu hakimiyeti altına giren yeni bölgelerde kurulan vilayet daireleri tarafından resmi nitelikte süreli yayın neşredilmiştir. Trapezondskiy Voyennıy Listok gazetesi de Rus idari sisteminde oluşmuş bu geleneğin bir ürünüdür. Trapezondskiy Voyennıy Listok, 1 Kasım 1916 da yayına başlamış ve 1917 sonuna kadar bu faaliyet devam etmiştir. Gazetenin toplam 331 sayısı çıkmış ve onlardan ilk 53 sayısı, 1916 yılına aittir. Gazete, Trabzon un Lyahovskiy ve Sverçkovskiy sokaklarının kesiştiği köşede bulunan binada basılmıştır. Gazetede I. Cihan Harbi nden haberler dışında, başyazarı Rus etnografı, yazar ve gazeteci subay Sergey Mintslov ( ) olduğu dönemde Trabzon şehri ve çevresi hakkında enteresan belgelere de yer verilmiştir. Harbin amansız devam etmesine bakmadan, Rus tarihçileri bu bölgenin kültürel, dini, mimari mirasına büyük ilgi duymuşlar ve zaman kaybetmeden bu mirasa sahip çıkmak istemişler. Rusya Bilimler akademisi ve Konstantinapol deki Rus Arkeoloji Cemiyeti buraya ilmi bir heyet göndermeden önce, askeri görevi gerekçesi tayin edilmiş S. Mintslov şahsen bu işe Trabzon a geldiği ilk günden başlamıştır. Harb okulu dışında, Arkeoloji Enstitüsü mezunu da olan S. Minstlov, Trabzon tarihi ve nufüsu üzerine birkaç çalışma hazırlamış bir araştırmacıdır. Trabzon eyaleti üzerine istatistik belgeler ve bilgiler içeren kitabı da, hemen o yıl Trabzon da basılmış önemli bir eserdir. Onun editörlüğü döneminde genelde iki sayfalık olan Trapezond askeri gazetesi, hafta sonları dört sahife olarak çıkmış ve orada şehrin kültür ve dini hayatı, tarihi yerleri ile ilgili önemli belgeler içeren yazılara yer verilmiştir. S. Mintslov un kendisi de, gazeteye sürekli şekilde Trabzon gözlemlerini yazmıştır. Bize göre, 1917 yılında Mintslov un Petrograd a dönmesinden sonra gazetenin rengi solmuş, çehresi epey değişmiş gibi gözükmektedir. Yani, gerçekten Sergey Mintslov un işini bilerek ve severek yapan bir gözlemci yazar ve gazetenin etrafına bilgin insanları toplayabilen başarılı bir entelektüel olduğu anlaşılmaktadır. Trapezondskiy Voyennıy Listok gazetesinde şehirdeki dini hayatla ilgili yazıları genelde üç gruba ayırabiliriz: 1. Trabzon a gelen Rus yetkililerinin şehirde bulunan kiliselere ve manastırlara yaptığı ziyaretleri, Yunan Mitropoliti Hrisanf la görüşmeleri, şehirde Paskalya bayramı kutlamasının yapılması v.s. etkinlikler, gazetede yayınlanan dini içerikli şiirler. 2. Hristiyanlık öncesi Trabzon un tarihçesi üzerine yazılar. 3. Yezidiler hakkında yayınlanan belgeler. * Prof. Dr., Rusya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Moskova, alfina2003@yandex.ru. 759

4 Alfina Sıbgatullina Şehrin Ruslar tarafından alınması müjdesini veren ilk sayıda, 27 Ekim akşamüstü Gümüşhane den otomobille Kazak Ordusu Atamanı Büyük Prens Boris Vladimiroviç in Trabzon a gelmesi ve ertesi günü onun şerefine yapılan kahvaltıda Yunan Mitropoliti Hrisanf la görüştüğü haber ediliyor. Büyük Prens in kutlamasına Fransızca cevap veren Mitropolit, konuşmasında Rus ordusuna başarılar diler ve en yakın arada Ortodosluğun anası olan Konstantinopol kilisesi ile onun kızı durumunda olan Rus Ortodoks kilisesinin kavuşması için dua ettiğini söyler. Kahvaltıdan sonra Büyük Prens şehri gezer ve eski kiliselerden Altın Başlı Meryem Ana Kilisesini ziyaret eder ve ondan çok hoşlanır. Kilisenin tarihçesini şerefli konuğa, Sergey Mintslov anlatır. Oradan Büyük Prens Aya Sofya kilisesine geçer. O gün şehirden ayrılan Büyük Prens in hemen arkasından merkez kilise sayılan Altın Başlı Meryem Ana Kilisesinin (Fatih Cami) meydanında ve etrafında temizlik işleri başlatılır, eski bırakılmış evler yıkılır. Bu arada gazetenin 6 ncı sayısı yazılır ve bu meydanda eski Trapezond devletinin İmparatorları ve diğer büyükleri defnedilmiş kabristan olduğu ve oradaki türbenin tam olarak kime ait olduğu belirlenmediği söylenir. Rus idarecilerinden ve askeri komutanlarından sonraki dönemlerde de şehre gelip kiliseleri ve diğer tarihi yerleri gezenler hakkında gazetede haberler basılır. Rus araştırmacıların Trabzon da ilgisini çeken genel konuların birisi, camilere dönüştürülmüş kiliselerin durumu ve tarihçesidir. Sergey Mintslov un bölgede araştırma amaçı ile yaptığı seyahatları neticesinde yazılmış ilk makalesini 6 ncı sayıda görüyoruz. O yazı, Sümela manastırı üzerine hazırlanmıştır. Eski Yunan manastırı, Sümela ya Mintslov, mitropolit Kiril Rodopolskiy rehberliğinde gitmiş. Rum papaz ve rahiplerinin kıyafetlerini, manastırdaki maişeti bütün incelikleri ile vererek yazar, yüksek tepede yerleşen bu tapınaktaki hayatın kolay olmadığını anlatıyor. Türklerin, bölgeden çekilişi esnasında iki ay gibi manastırda kaldıklarını, burada kendilerini oldukça yiğitce tuttuklarını da yazıyor Mintslov. Türklerin manastırı yağmalamadıklarını, zengin kütüphanedeki elyazılara, antika gümüş ikonlara ve diğer dini aletlere dokunmadıklarını, sadece Sultanla alakalı bir eski evrakı aldıklarını, kendisine orada bulunan rahipler itiraf ediyorlar. Gazetenin, 30 ve 36 ncı sayılarında Trapezond ve Eski Çağ Anıtları adındaki önemli yazıya yer verilmiştir. Yazar A. Orlov, bölgedeki Ortodoks kilise ve manastırları hakkında, Avrupa kaynaklarına dayanarak, geniş tarihsel bilgiler getirmiştir. O zamanda cami veya hamam olan bazı binaların eski çağlarda kilise olduğunu kanıtlayan yazar, mimari açıdan kendi gözlemlerini de ilâve etmiştir. Aynı konuyu 30 ncu sayıda S. Mintslov un Orta Hisar adı taşıyan caminin tarihçesi ve Trabzon Kremlini hakkındaki görüşlerini içeren yazısı takip etmektedir. S. Mintslov un Gürcistan ve Trapezond bölgesi tarihi üzerine, 36 ncı sayıda yazdığı Eski Gürcistan adlı makalesinde, I. Cihan Harbi dönemi Kafkasya gazetelerinde sıkça ele alınan bir konu tartışılmaktadır. Kafkasya gazeteleri, sırf Lazistan ın değil, tüm Trapezond bölgesinin eski Büyük İveriya devleti toprakları olduğu iddialarında bulunuyorlarmış. Üstelik bu iddiaları destekleyen yazılar, Petrograd ve Moskova Üniversitelerinde görev yapan Gürcü asıllı professörler tarafından da kamuoyuna yayılmaktadır. Bu bilim adamlarının iddialarını S.Mintslov üç noktada topluyor: 1. Trapezond vilâyetinin tüm nufüsu Gürcü asıllıdır. 2. Trapezond vilâyetinde bulunan yer, nehir, ırmak, tepe adlarının kökü Gürcü dilinden geliyormuş. 3. Vilâyetin nufüsu antropolojik olarak Gürcü kavmindedir. 760

5 1. Uluslarası Geçmişten Günümüze Trabzon da Dini Hayat Sempozyumu Araştırmacı bir yazar olan S. Mintslov eski Rum, Yunan, Gürcü kaynaklarına başvurarak, bu tarihçilerin yalanını ifşa ediyor, bölgede Gürcülerden çok daha önce yaşayan çeşitli kavimlerden kalan miras varlığını koruduğunu, yer adlarının birçoğunun eski Rum dilinden geldiğini, hatta Gruzin (Gürcü) kelimesinin bile Rumcadan girdiğini dillendirmiştir. 25 Aralık N 48 sayısından itibaren şehirde Hz. İsa nın doğum günü ve Paskalya bayramı kutlamalarına hazırlık işlerine dair haberler yer almaya başlıyor. Gazetede Ortodoks dini içerikli şiirler basılıyor. Trabzon da görev yapan Rus askeri arasından İ. Fedorıçev adındaki bir erin Kilisede, Vatan Özlemi isimli amatör şiirlerini basarak S. Minstlov, Halkın arasından bir şair diye tanıtıcı bir yazı da ekler. Bu tür şiirler daha sonraki sayılarda da mevcuttur, mesela 12 Mart 1917 yıl 115.sayıda Stilizond adlı kişinin Büyük Ahid şiirinde Hz. İsa nın birbirinizi sevin öğütünü anlatan ve Rusya daki Şubat devrimi dolayısı ile yaşanan tatsız olaylar hakkında nasihatler veriliyor. Bölgedeki Yezidiler hakkında yazılan yazılardan dikkate değeri Baron H. H. Hoven in Hıristiyanlık Öncesi Küçük Asya Toprakları Hakkında Birkaç Söz isimli kapsamlı ilmi makalesi gazetenin 1. ve 6 ncı sayılarında basılmıştır. Kürt bölgelerini karış karış gezen yazar Yezidilerin tarihini, dininin inceliklerini, mitolojisini ve ritüellerini Kürtçe örneklerle anlatiyor. Fikrimizce, makale, kürdoloji ilmi için hala değerini yetirmeyen araştırmalardan birisi konumundadır. Rus işgali altındaki Trabzon un dini hayatını tablo olarak gösteren bir yazıyı burada verelim: 26 Kasım 1916 yılında Kutsal Gregory yın doğum gününü anma bayramı şehirde böyle gerçekleşmiştir: Gregory Günü kutlamaları Yunan kilisesinde Trapezond Mitropoliti Hrisanf in rehberliğinde Yunan ve Rus din ehillerinin birlikte yaptığı ibadetle başladı. İbadet töreninde Trapezond bölgesinin baş yetkilisi Şvarts tüm karargahı ile katıldı, onların yanında garnizonun tüm subayları, doktorları, memurlar, şehir valisi, doktor Kefeli ve şehir idaresi yetkilileri, hemşireler v.s. yer almıştı. İbadet bitince, Kutsal Gregory nişanı sahipleri askerler Nikolayev meydanına çıktılar, orada yapılan asker gösterişini General Şvarts selamladı. Sonra orkestra eşliğinde, Kutsal Gregory nişanı sahipleri Trapezond şehri başları, düzenlenen öğle yemeğine gitti. Yemekte Rus İmparatoru, Büyük Prens, Kafkas ordusu başkomutanı şereflerine kadehler kaldırıldı. Trapezond garnizonunda bulunan askerler şehri süslemiş, şehir bahçesinde çadırlar kurmuştu. Güneşli güzel hava vardı. Tüm bunlar Rus askeri için değerli olan bu bayramı iyice kutlamaya destek olmuşlardı. Burada üzerinde durulması gereken bir tema şudur ki, bölgeye yerleşmek üzere olan Rusların hemen kültür, bilim, millî dayanışma ve yardımlaşma cemiyetleri gibi çeşitli örgütler kurmasıdır. Gazete, Trapezond belediyesindeki seçimler, asker kulübünde okuma salonlarının açılması, ordu mensupları ve aileleri katılımında koro, orkestra konserleri, tiyatro oyunları, konferanslar düzenlenmesi, Ermeni, Yahudi, Gürcü, Ukrayin milli cemiyetleri kurulması, Emek Bürosu açılması hakkında okuyucularına haber vererek onları bilgilendirmeye özen göstermektedir. Rus ordusunun Trabzon bölgesinde bulunan mensupları için yayınlanan bir gazete olan Trapezondskiy Voyennıy Listok, doğal olarak oradaki Rus subaylarının ve entelijansiyasının hayatını yansıtmıştır, fakat bunun yanında şehir ve eyaletin tarihi, kültürü ve ekonomisi hakkında da zengin ve kapsamlı bilgiler içermiştir. Bu cihetten Trabzon un yakın zaman tarihini öğrenme açısından söz konusu Rusça gazete Türk araştırmacıları için de önem taşımaktadır ve incelenmeye değerdir. 761