Damgaları Adlandırma ve Tanımlama Sorunu

Transkript

1 Damgaları Adlandırma ve Tanımlama Sorunu Dr. Mustafa Aksoy* Moğolistan da han damgası olarak bilinen damga bir üzengide. Bilindiği gibi bu damgaya Türkiye de bazıları Öz damgası diyor. Bu durumda hangi isimlendirmeyi tercih edeceğiz? Türkiye de yapılan çalışmalarda kilimlerde kullanılan şekil ve damgalar genel olarak yapıldıkları köy, ilçe ve ile bağlı olarak değerlendirilmiştir. Oysa kültür tarihi bir süreci ifade eder. Türk kilim geleneğinin de binlerce yıllık bir geçmişi olduğuna göre, onları değerlendirirken tarihi geçmişi görmezden gelemeyiz. Eğer tarihi geçmişi yok sayarak, Türk kilimlerini değerlendirirsek, Türk kültür tarihinin önemli bir kısmını yok saymış oluruz. Çünkü Türkiye deki insanların tarihi kökleri olduğu gibi onların yaptıkları birçok kültür unsurunun da tarihi kökleri vardır. Bu bağlamda, Türkiye deki kilimler ve kilimlerde kullanılan şekil ile damgaların tarihi köklerini araştırmak gerekiyor. 36 B u makalede 1996 yılından beri yaptığımız saha (alan) araştırmalarından, 18 ülke 16 özerk bölgede elde ettiğimiz bilgiler ve görsel belgelerden hareketle Türk damgalarının tarih sosyoloji bağlamında değerlendirilmesi, adlandırılması ve anlamlandırması sorunu ele alınmıştır Türkiye de yapılan çalışmalarda kilimlerde kullanılan şekil ve damgalar genel olarak yapıldıkları köy, ilçe ve ile bağlı olarak değerlendirilmiştir. Oysa kültür tarihi bir süreci ifade eder. Türk kilim ve damga geleneğinin de binlerce yıllık bir geçmişi olduğuna göre, onları değerlendirirken tarihi geçmişi görmezden gelemeyiz. Damgalar, Orhun Abideleri ndeki harflerin okunuşundan hareketle anlamlandırılamayacak ve isimlendirilemeyecek kadar önemli bir konudur. Bu nedenle kilimlerde kulla- nılan damgalar ve şekiller dünyası, her önüne gelenin hüküm vereceği basit bir alan değildir. Çünkü onlar bir zihniyetin ve derin tarihi geçmişin ürünleridir. Eğer öyle olmamış olsaydı, 1910 tarihli Amerika yerlisinin kilimindeki damganın aynısı, Çuvaşistan bayrağında, Tunceli, Çizim 34 Çizim 159 Hiçbir gerekçe belirtilmeden çizim 34 e Akrep Motifi, çizim 159 a ise Yılan Tarağı Motifi denmiştir. Sözkonusu kitapta bu şekilde bolca örnek var. R. Karahan, Dünden Bugüne Hakkari Kilimleri, Ankara, 2007.

2 Rize, Hakkari, Antalya, Tuva, Moğolistan, Kazakistan, Ukrayna ve benzeri Türk kültür coğrafyasında aynen görülmesi mümkün olmazdı. Bir kültür unsurunun sağlıklı değerlendirilebilmesi için her şeyden önce disiplinler arası yöntem ve karşılaştırmalı araştırma tekniği kullanılmalıdır. Elde edilen bulgular ise araştırmayı yapanın uzmanlık alanıyla değerlendirilmelidir. Biz bu araştırmamızda elde ettiğimiz bilgileri uzmanlık alanımız olan kültür sosyolojisi ve tarih sosyoloji si bağlamında değerlendirdik. Böyle bir yöntemi ve tekniği kullanmamızdaki amaç damgaların tarihi kaynaklarına ulaşmak, diğer kültürlerdekilerle karşılaştırma yapmaktır ve damgaların Türk kültür tarihindeki yerini ortaya koymaktır. Aksi halde yaptığımız çalışma, yerelde kalacak, tespit yapmak ve tasvirden başka bir şey olmayacaktı. Orhun alfabesinin Türk damgalarından meydana gelmiş olduğuna dair teori, ilk defa etnografya uzmanı ve Türkolog Aristov tarafından ifade edilmiştir. Ona göre Orhun alfabesindeki 38 işaretten 29 u günümüzde boylarda kullanılan tamgalara benzemekte veya şekil itibariyle yakınlık arz etmektedir.1 Diğer Türk alfabelerinde de damgaları görmek mümkündür (fotoğraf 1). Artistov un görüşü Türkiye de de taraftar bulmuştur. Mesela Orkun, ilk baskısı 1941 de yayınlanan eserinde Türk yazısının fikir belirten işaret (ideogram, ideografik) anlamına gelen kaya resimlerinden oluştuğunu Y. D. Polivanov a atfen belirtir.2 Esin de bilhassa ki M. Ö. IV. yüzyıllarından sanılan Esik mezarında, gümüş bir kap içinde, KökTürk harflerinin arkaik şekli olduğu sanılan harfler ile yazılmış ve Kazak âlimlerine göre, iki harfi yalnız Türkçe de olan bir yazı bulundu. Bu çok önemli buluş, Kök-Türk yazısının Milâddan önce, belki Aristov, Orkun ile Kisilev in sandıkları gibi, damgalardan gelişerek teşekkül ettiğini gösterir 3 der. Fotoğraf 1: Türklerin bilinen ilk alfabeleri ve harfleri. Bu harflerin birçoğu bugün Türkiye ve Türk Dünyasında birçok etnografya eserinde hala kullanılmaktadır. Fotoğraf 2: Kuzeyev in çalışmasında Başkurt aile damgalarından bazı örnekler. 37

3 Fotoğraf 3: Moğolistan Altay ında bulunan dünyanın ilk kaya resimlerimlerinden biri Fotoğraf 4: Moğolistan daki damga Çanakkale-Bayramiç de bir mezar taşında Başkurt Türkleri nden Kuzeyev ise Amanjolov un tamgaları birer ideogram veya logogram olarak ele alma yönündeki önerisi ilgi çekmektedir 4 der. Kuzeyev, eserinde Başkurtlardaki aile damgalarından çok sayıda örnekler verir (fotoğraf 2). Bu damgalar dikkatlice incelendiğinde bir çoğunun bilinen ilk Türk alfabesinde** de olduğu görülmektedir. Türkiye de yapılan bir araştırmada da birçoğu Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan damgalardan yirmi bir tanesinin Ahlat mezar taşlarında kullanıldığı tespit edilmiştir.5 Kırgızistan da Manas Üniversitesi nde beraber görev yaptığımız Sayın Ahmet Bican Ercilasun hocam da yaptığımız bir sohbette, Orhun Alfabesi nin kökeninde damgalar olduğuna işaret etmişti. Fotoğraf 5: Tataristan da aile damgalarından örnekler. Makarov un çalışmasından, Turan Dergisi, Sayı 7, Tarihi süreç içinde damgaların isim ve anlamlarında değişim olmaktadır. Mesela Türkiye de kaz ayağı diye bilinen ve Hz. Ali ile ilişkilendirilen damga Batı Moğolistan da bulunan ilk kaya resimlerinden olup, yapıldığı tarih İslamiyet ten çok öncedir (fotoğraf 3). Damgalar, Orhun ve diğer Türk alfabelerinden önce olduğuna göre, onları Türkiye de bazılarının yaptı- Fotoğraf 6: Kazakistan da Paleotik Çağ dan damgalar, K. İbrayeva, Kazahskiy Ornament, Almataı 1994.

4 Fotoğraf 7: Sibirya, Türkiye, Çuvaşistan, Amerika yerlilerinden Navajo kabilesinden, Kırgızistan, İran Türkleri ve Irak-İran sınırında yaşayan Jaf Kürtlerinde aynı damga. Damgalar aynı olmakla beraber isimler farklı. ğı gibi Orhun Alfabesi ile izah etmek kadar budalaca bir şey olmaz. Aristov gibi, Türk damgaları ile ilk Türk alfabesi arasındaki ilişkiyi ifade eden Kuzeyev, Türk damgalarında görülen istikrarlılık ve devamlılık; etnogenetik, etnos ve komşu etnoslar hakkında karşılaştırmalı araştırmaların yapılmasına imkân verir diyerek, Türk damgalarının kültür tarihi ve tarih sosyolojisi araştırmalarındaki yerine işaret eder. Böylesine önemli olan bir alanda Türkiye de yeterli seviyede ilmi araştırma yapıldığını söylemek mümkün değildir. Bu nedenle araştırma alanı amatör araştırmacılara terk edilmiş, onların yalan, yanlış ve uydurma bilgileri kamuoyunda etkili olmuştur ve olmaktadır. Rahmetli Servet Somuncuoğlu nun kaya resimleri konusundaki belgeselleri, adeta Türkiye deki insanların yeni ilgi alanını oluşturmuştur. Rahmetli, kaya resimlerinin onlar vasıtasıyla da damgaların insanların gündemini oluşturmasından mutlu olduğunu belirtirken, diğer yandan da hayli rahatsız olduğunu söylerdi. O, bu durumu mantar gibi uzmanlar ortaya çıkmaya başladı ifadesiyle dile getirirdi. Radloff, Altaylar da tespit ettiği damga geleneğinin Kao-çılar yani Kanglılar da6 ** da olduğunu Kaoçe ler ehli hayvanlara birer mülkiyet damgası vururlar; sahrada bir Fotoğraf 8: Gümüşhane, Hozat-Tunceli, Navajo yerlileri, Başkurtistan, Uludre-Şırnak ve Kızrgızistan da aynı damga fakat isimleri farklıdır. 39

5 1- Gelin Kız Motifi Sivrihisar 2- Gelin Kız Motifi Sivrihisar 3- Evliliği belirleyen motifler Gelin kilimlerinde izlenir. 4- Evliliği belirleyen motifler Gelin kilimlerinde izlenir. 5- Evliliği belirleyen motifler Gelin kilimlerinde izlenir. 1-2 NUMARALI GELIN KIZ MOTIFI EFSANELEŞMIŞ HIKAYESI Sivrihisar Torku Köyü nde adamın biri kızını seviştiği erkek yerine zengine verir. Kız ata bindirilip damadın evine götürülürken, sevgilisi ve arkadaşları kaçırma teşebbüsünde bulunurlar. Mücadele sonunda iki sevgili ölür. Köylüler bu iki sevgili şehidi aynı mezara gömerler. Hortumlular ve tüm yöre kilimlerinde kullandıkları KIZ motifinin başını gövdeden ayrı yaparlar. Kilimine Kara Döşeme adı verilir. 1- Evli kadın motifleri Dodurga 2- Evli kadın motifleri Dodurga 3- Kız motifleri Dodurga 4- Kız motifleri Dodurga Yusuf Durul un Türk Kilim Motifleri adlı eserinden 40 Fotoğraf 9: Bir valilik yayınında aynı damga için farklı isi isim. hayvan yabancı bir halka karışırsa, onu hiç kimse kendi mülküne geçiremez 7 diyerek işaret eder. Ögel ise Türk sınırları dikilen yazıtlarla adetâ mühürlenirdi. Eski Türk devletlerince sınır, çok büyük bir önem taşırdı. Eski Türkler e göre sınır, bir yaka, yani devletin bir kıyısı gibi idi. Ele geçirilen bir yerin hemen sınırlarını tespit etmek, yani yakalatmak, kağanların en önemli bir işi olarak belirlenmişti. Sınıra ayrıca kazıklar da çakılırdı. Bunlara da Çit deniyordu. Kağanın veya Türk devletinin damga veya nişanlarının vurulduğu sınır taşları da vardı ki, Türkler buna, belgü derlerdi 8 diyerek damga kavramının bir başka anlamına ve devletle ilişkisine işaret eder. Sonuç Sonuç olarak, damgaların görüldüğü bütün alanlarda isimleri ve anlamları hakkında araştırma yapmadan onları genel olarak isimlendirmek ve anlamlandırmak mümkün değildir. Hatta Türkiye çapında bile araştırma yapmadan Türkiye deki damgaları isimlendirmek mümkün değildir. Çünkü aynı damgaya Hakkari de verilen isimle, Erzurum, Rize ve Antalya da verilen isim aynı değildir. Bu nedenle genel bir araştırma yapmadan, damgaları anlamlandırmak ve isimlendirmek ancak ve ancak yerel olabilir. Bilinen kültür teorileri damgaların sihirli dünyasını açıklamada yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle amatör olarak 1985 de Türkiye de, akademik olarak 1996 da Kazakistan da başladığımız araştırmalardan hareketle, nasıl ki biyolojik DNA varsa, kültürel (sosyal) DNA da vardır ifadesini kullanarak, kültürel DNA teorisi yle açıklıyoruz.9

6 Fotoğraf 10: Diyarbakır, Türkmenistan, Gümüşhane ve Sibirya da aynı damga. İlmi alan, kimsenin tekelinde değil fakat amatörlere ve duyduklarına inananlara bırakılamayacak kadar da önemsiz değildir. Çünkü bir çok etnografik eserdeki şekiller ve damgalar çok önemli ilmi araştırma alanlarıdır. Ayrıca damgalar Orhun Alfabesi ndeki harflerin okunuşundan hareketle anlamlandırılamayacak, isimlendirilemeyecek kadar önemli bir konudur. Diğer yandan damgalar Orhun alfabesinden değil, Orhun alfabesi damgalardan meydana gelmiştir. Bu nedenle Orhun alfabesinden hareketle damgaları isimlendirmek, bir annenin adını, doğurduğu çocuğun verdiğini söylemekle eş değerdir Bazı hallerde önceden oluşan hatalı fikirleri değiştirmek, ilmi bir araştırma yapmaktan daha zor olabiliyor. Çünkü insanların genel kabul gören ve çoğunluğun kabul ettiği bir fikirden vaz geçmesi hayli zor. İlmi sonuçlar, çoğunluğun kabul edip etmemesiyle değil, sosyal ve tarihi gerçekliğe uygun olup olmadıklarıyla ilgilidir. Eğer ilmi sonuçlarda çoğunluğun kabul edip etmemesi esas alınsaydı hiçbir ilmi çalışmaya gerek kalmazdı. Çünkü ilmi çalışmalar ilk ortaya çıktıklarında genelde bilinenlerden farklı görüşleri ihtiva eder. Yani ilmi çalışmalar, çoğunluğa göre değil, sonuçlarının tarihi ve kültürel gerçekliğe uygun olup olmadığı ve kendi içinde tutarlı olup olmamasıyla değerlendirilir. Dipnotlar * Sosyolog, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, 1- İstanbul N. A. Aristov, Türk Halklarının Etnik Yapısı (Çev. D. A. Batur), İstanbul, 2014, s H. N. Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1987, s E. Esin, İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihine ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El-Kitabı, II. Cilt I/b den Ayrı Basım), İstanbul, 1978, s R. G. Kuzeyev, İtil-Ural Türkleri (Çev. A. Acaloğlu), İstanbul, 2005, s. 83. ** Orhun alfabesi kavramıyla Moğolistan da buluna bazı taş abidelerdeki yazı akla gelmektedir. Bu yazılar devrin şartlarını göre çok ileri seviyede olup, Türk alfabesiyle yazılmış, Türk tarih felsefesinin örneklerinin görüldüğü ve hitabet sanatının çok ileri seviyede kullanıldığı belki de ilk eserlerdir. O nedenle Orhun alfabesi yerine daha kuşatıcı, yani Orhun alfabesinden önceyi de ifade etmesi nedeniyle bilinen ilk Türk alfabesi kavramını tercih ediyoruz. 5- T. Gülensoy, Ahlat ta Türk Damgaları, Anadolu da Türk Mührü (Haz. İ. Nalbantoğlu), Ankara, 1993, s Kuzeyev, a.g.e., *** Kanglıların tarih sahnesinde görüldüğü IV. yüzyıldan başlayarak Moğolistan dan Türkiye kadar olan tarihi kültürel yapıları ve Türkiye deki yerleşim yerleri hakkında sahasında yapılmış ilk ve tek eser için bakınız: Osman Yorulmaz, Geçmişten Günümüze Kanglı Türkleri, İstanbul, W. Radloff, Sibirya dan I* (Çev. A. Temir), İstanbul, 1956, s B. Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, s M. Aksoy, Tarihin Sessiz Dili Damgalar, İstanbul, 2014, s