Ortaöðretim TÜRKÇE. Hazýrlýk Sýnýfý YAZARLAR. Dr. Turgay ANAR Necmettin ÖZMEN Berna ERGENER

Transkript

1 Ortaöðretim TÜRKÇE Hazýrlýk Sýnýfý YAZARLAR Dr. Turgay ANAR Necmettin ÖZMEN Berna ERGENER DEVLET KÝTAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI..., 2014

2 MÝLLÎ EÐÝTÝM BAKANLIÐI YAYINLARI...: 5711 DERS KÝTAPLARI DÝZÝSÝ...: ?.Y Her hakký saklýdýr ve Millî Eðitim Bakanlýðýna aittir. Kitabýn metin soru ve þekilleri kýsmen de olsa hiçbir surette alýnýp yayýmlanamaz. Editör Program Geliþtirme Uzmaný Ölçme ve Deðerlendirme Uzmaný Rehberlik Uzmaný Görsel Tasarým Uzmanı : Dr. Fatma Meliha ÞEN : M. Hilmi AKBULUT : Mehmet Akif KARAKUŞ : Ebru ÜLKÜ BÜTE : Çetin DEMÝRKOL Firuzan ÞÝMÞEK ISBN Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 257 sayýlý kararý ile ders kitabý olarak kabul edilmiþ, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve sayýlý yazýsý ile üçüncü defa adet basýlmýþtýr.

3 Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy

4 GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk

5

6

7 I. ÜNÝTE : DÝL VE KÜLTÜR ÝÇÝNDEKÝLER Ýletiþim Aracý Olarak Dil 2. Dillerin Oluþmasý, Geliþmesi ve Yayýlmasý 3. Dillerin Ýþleyiþi 4. Dil ve Kültür Ýliþkisi 5. Dil ve Kültür Etkileþimi 6. Dil ve Millî Birlik 7. Atatürk ve Türkçe ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME II. ÜNÝTE : TÜRKÇENÝN EVRENÝ 1. Türkçenin Yapýsal Özellikleri 2. Türkçenin Zenginliði 3. Türkçenin Yayýlmasý 4. Türklerin Kullandýðý Alfabeler 5. Güzel ve Doðru Türkçe 6. Türkçe ve Yabancý Diller ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME III. ÜNÝTE : DÝL VE EDEBÝYAT Dil ve Edebiyat Ýliþkisi 2. Türk Edebiyatýnda Dönemler 3. Edebiyatýmýzýn Belli Baþlý Eserleri 4. Edebî Türler ve Üslup 5. Edebiyat ve Toplum 6. Kitap ve Kütüphane 7. Atatürk'ün Eserleri ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME IV. ÜNÝTE : EDEBÝYAT VE GÜZEL SANATLAR Güzel Sanatlar 2. Güzel Sanatlar ve Edebiyat 3. Beðeni ve Sanat 4. Atatürk ve Güzel Sanatlar ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME Ek - 1 Okuma Deðerlendirme Formu Ek - 2 Öz Deðerlendirme Formu Ek - 3 Konuþma Deðerlendirme Formu Ek - 4 Performans Görevi Örnek Formu Ek - 5 Performans Görevi Dereceli Puanlama Anahtarý Ek - 6 Proje Çalýþmasý Örnek Formu Ek - 7 Proje Deðerlendirme Ölçeði Ek - 8 Performans ve Proje Öz Deðerlendirme Formu Kaynakça

8 KONU BAÞLIÐI Konu adlarýný gösterir. HAZIRLIK Yeni bilgilerin öðrenilmesi amacýyla ön bilgilerin harekete geçirilmesini, konuyu sezdirmeyi amaçlayan soru ve etkinlikleri kapsar. OKUMA VE ANLAMA Öncelikle konu hakkýndaki ana metnin okunmasýný ve okumanýn deðerlendirilmesine yönelik çalýþmalarý kapsar. Daha sonra Metni Anlama ve Çözümleme alt baþlýðýnda; kelime ve kelime gruplarýný anlamaya, metni kendi ifadeleriyle özetlemeye, metinle ilgili soruları çözmeye yöneliktir. KONUÞMA Kurallara uygun konuþma becerilerini geliþtirmeye, sesini ve beden dilini kullanmaya, hazýrlýklý ve hazýrlýksýz konuþmalar yapmaya, kendini sözlü olarak ifade edebilme alýþkanlýklarýný kazandýrmaya yönelik etkinlikleri kapsar. ETKÝNLÝK Sýnýf içinde derse katýlým için önceden hazýrlýk yapýlmasý gereken süreci kapsar. YAZMA Kurallara uygun yazma becerilerini geliþtirme, farklý türlerde ve planlý yazma, kendini yazýlý olarak ifade etme alýþkanlýklarýna yönelik etkinlikleri kapsar. ETKÝNLÝK Sýnýf içinde öðrencilerin derse yönelik etkin katýlýmýný kapsar. DÝKKAT Bu iþaret önceden hazýrlýk yapýlmasý gereken etkinlikleri hatýrlatýr. Ek - 1 (Okuma Deðerlendirme Formu) Ýsteðe baðlý olarak ana metinlerden sonra doldurulur. Ek - 2 (Öz Deðerlendirme Formu) Her konu sonunda öðrencinin kendisini deðerlendirmesi için konulmuþtur. Ek - 4 (Performans Görevi Örnek Formu) Sadece bir ünite ile ilgili örnek verilmiþtir. Örnek performans görevlerini ve bu görevlerin yapýlmasý ile ilgili iþlem basamaklarýný kapsar Diðer üniteler için ayrýca geliþtirilecektir. Ek - 6 (Proje Çalýþmasý Örnek Formu) Dersle ilgili yapýlacak örnek proje konularýný ve proje iþlem basamaklarýný kapsar.

9 1. Ýletiþim Aracý Olarak Dil 2. Dillerin Oluþmasý, Geliþmesi ve Yayýlmasý 3. Dillerin Ýþleyiþi 4. Dil ve Kültür Ýliþkisi 5. Dil ve Kültür Etkileþimi 6. Dil ve Millî Birlik 7. Atatürk ve Türkçe

10 2

11 ÝLETÝÞÝM ARACI OLARAK DÝL 1. Dil olmasaydý insanlar birikimlerini gelecek kuþaklara nasýl aktarýrdý? 2. Ýnsanlarýn iletiþimiyle diðer canlýlarýn iletiþimleri ayný mýdýr? Görüþlerinizi açýklayýnýz. 3. Dilini bilmediðiniz bir ülkede yaþadýðýnýzý hayal ediniz. Karþýlaþabileceðiniz zorluklar neler olabilir? 4. Ýþitme engellilerin iletiþimiyle ilgili bilgi toplayýnýz. Bunlarý sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 5. Yukarýdaki fotoðraflarda iletiþimin nasýl gerçekleþtiðini açýklayýnýz. l Ýnsanlarýn duygu, düþünce ve hayallerini tarih boyunca nasýl ifade ettiði ile ilgili bir araþtýrma yapýnýz. (4. etkinlik içindir.) l Türkçede kullanýlan dil ile ilgili deyim, atasözü ve özdeyiþleri içeren bir araþtýrma yapýnýz. (8. etkinlik içindir.) l Bir Karagöz ve Hacivat metni bulunuz (6. etkinlik içindir.). ESKÝCÝ Vapur rýhtýmýndan kalkýp da Marmara'ya doðru uzaklaþmaya baþlayýnca yolcuyu geçirmeye gelenler, üzerlerinden aðýr bir yük kalkmýþ gibi ferahladýlar. Çocukcaðýz Arabistan'da rahat eder, dediler. Hayýrlý bir iþ yaptýklarýna herkesi inandýrmýþ olanlarýn uydurma neþesiyle fakat gönülleri isli, evlerine döndüler. Önce babadan yetim kalan küçük Hasan, anasý da ölünce uzak akrabalarý ve konu komþunun yardýmýyla halasýnýn yanýna, Filistin'in sapa bir kasabasýna gönderiliyordu. Hasan vapurda oyalandý; gýrýl gýrýl iþleyen vinçlere, üstleri yazýlý cankurtaran simitlerine, kurutulacak çamaþýrlar gibi iplere asýlý sandallara, vardiya deðiþtirilirken çalýnan kampanaya bakarak çok eðlendi. Beþ yaþýndaydý; peltek, þirin konuþmalarýyla da güvertede yolcularý epeyce eðlendirmiþti. Fakat vapur þuraya buraya uðrayýp bir sürü yolcu býraktýktan sonra sýcak memleketlere yaklaþýnca kendisini bir durgunluk aldý; kalanlar bilmediði bir dilden konuþuyorlardý ve ona Ýstanbul'daki gibi: Hasan gel! Hasan git! demiyorlardý; adý deðiþir gibi olmuþtu. Hassen þekline girmiþti: Taal hun yâ Hassen! diyorlardý, yanlarýna gidiyordu. Ruh yâ Hassen derlerse, uzaklaþýyordu. Hayfa'ya çýktýlar ve onu bir trene indirdiler. 3

12 Artýk ana dili büsbütün iþitilmez olmuþtu. Hasan köþeye büzüldü; bir þeyler soran olsa da susuyordu, yanaklarý pembe pembe, al al olarak susuyordu. Portakal bahçelerine dalmýþ, göðsünde bir katýlýk, lokmasýný yutamamýþ gibi bir sert düðüm, hep susuyordu. Fakat hem tümüyle çiçek açmýþ, hem yemiþlerle donanmýþ güzel, ýslak bahçeler de tükendi; zeytinlikler de seyrekleþti. Yamaçlarýnda keçiler otlayan kuru, yalçýn, çatlak daðlar arasýndan geçiyorlardý. Bu keçiler kapkara, beneksiz karaydý; tüyleri yeni otomobil boyasý gibi aynamsý bir cila ile kýzgýn güneþ altýnda, pýrýl pýrýl yanýyordu. Bunlar da bitti. Göz alabildiðine uzanan bir düzlüðe çýkmýþlardý; ne aðaç vardý, ne dere, ne ev! Yalnýz ara sýra kocaman kocaman hayvanlara rast geliyorlardý; çok uzun bacaklý, çok uzun boylu, sýrtlarý kabarýk, kambur hayvanlar trene bakmýyorlardý bile... Aðýzlarýnda beyazýmsý bir köpük çiðneyerek dalgýn ve küskün arka arkaya, aðýr aðýr, yumuþak yumuþak, iz býrakmadan ve toz çýkarmadan gidiyorlardý. Çok sabretti, dayanamadý, yanýndaki askere parmaðýyla göstererek sordu; o güldü: Gemel! Gemel! dedi. Hasan'ý bir istasyonda indirdiler. Gerdanýndan, alnýndan, kollarýndan ve kulaklarýndan biçim biçim, sürü sürü altýnlar sallanan kara çarþaflý, kara çatýk kaþlý, kara iri benli bir kadýn, Hasan ý göðsüne bastýrdý. Anasýnýnkine benzemeyen, tuhaf kokulu, fazla yumuþak, içine gömülüverilen cansýz bir göðüs... Ya habibi! Ya ayni! Halasýnýn yanýndaki kadýnlar da sarýldýlar, öptüler, söyleþtiler, gülüþtüler. Birçok çocuk da gelmiþti; entarilerinin üstüne hýrka yerine ceket giymiþ, saçlarý perçemli, baþlarý takkeli çocuklar... Hasan durgun, týkanýktý; susuyor, susuyordu. Öyle, haftalarca sustu. Anlamaya baþladýðý Arapçayý, küçücük kafasýnda beliren bir inatla konuþmayarak sustu. Daha büyük bir tehlikeden korkarak deniz altýnda nefes almamaya çalýþan bir adam gibi týkandýðýný duyuyordu, yine susuyordu. Hep sustu. Þimdi onun da kuþaklý entarisi, ceketi, takkesi, kýrmýzý merkuplarý vardý. Saçlarýnýn ortasý, el ayasý kadar sýfýr numara makineyle kesilmiþ, alnýna perçemler uzatýlmýþtý. Deri gibi sert, yayvan tandýr ekmeðine alýþmýþtý; yer sofrasýnda bunu hem kaþýk, hem çatal yerine dürümleyerek kullanmayý beceriyordu. Bir gün halasý sokaktan baðýrarak geçen bir satýcýyý çaðýrdý. Evin avlusuna sýrtýnda çuval kaplý bir yayvan torba, elinde bir ufacýk iskemle ve uzun bir demir parçasý, daðýnýk kýlýklý bir adam girdi. Torbasýnda da mukavva gibi bükülmüþ bir tomar duruyordu. Konuþtular, sonra önüne bir sürü patlak, sökük, parça parça ayakkabý dizdiler. Satýcý, iskemlesine oturdu. Hasan da merakla karþýsýna geçti. Bu dört yaný duvarlý, tek kat, basýk ve toprak evde öyle caný sýkýlýyordu ki... Þaþarak, eðlenerek seyrediyordu: Mukavvaya benzettiði kalýn deriyi iki tarafý keskin incecik, sapsýz býçaðýyla kesiþine, aðzýna bir avuç çivi dolduruþuna, sonra bunlarý birer birer, Ýstanbul'da gördüðü maymun gibi avurdundan çýkarýp ayakkabýlarýn altýna çabuk çabuk mýhlayýþýna, deri parçalarýný, pis bir suya koyup ýslatýþýna, mundar çanaktaki macuna parmaðýný daldýrýp tabanlara sürüþüne, hepsine bakýyordu. Susuyor ve bakýyordu. 4

13 Bir aralýk nerede ve kimlerle olduðunu keyfinden unuttu. Dalgýnlýðýndan ana diliyle sordu: Çiviler aðzýna batmaz mý senin? Eskici baþýný þaþkýnlýkla iþinden kaldýrdý. Uzun uzun Hasan'ýn yüzüne baktý. Türk çocuðu musun be? Ýstanbul'dan geldim! Ben de o taraflardan... Ýzmit'ten! Eskicide saç sakal daðýnýk, göðüs baðýr açýk, pantolonu dizlerinden yamalý, diþleri eksik ve suratý sarý, sapsarýydý; gözlerinin akýna kadar sarýydý. Türkçe bildiði ve Ýstanbul taraflarýndan geldiði için Hasan, þimdi onun yalnýz iþine deðil, yüzüne de dikkatle bakmýþtý. Göðsünün ortasýnda, týpký çenesindeki sakalý andýran kýrçýl, seyrek bir tutam kýl vardý. Diþsizlikten peltek çýkan bir sesle tekrar sordu: Ne diye düþtün bu cehennemin bucaðýna sen? Hasan anladýðý kadar anlattý. Sonra Kanlýca'daki evlerini tarif etti; komþunun oðlu Mahmut'la balýk tuttuklarýný, anasý doktora giderken tünele bindiklerini, bir kere de kapýya beyaz boyalý hasta otomobili geldiðini, içinde yataklar serili olduðunu söyledi. Bir aralýk da kendisi sordu: Sen niye buradasýn? Bir kabahat iþledik de kaçtýk! Asýl konuþan Hasan'dý, altý aydan beri susan Hasan... Durmadan, dinlenmeden, nefes almadan, yanaklarý sevincinden pembe pembe, dudaklarý taze, gevrek, billur sesiyle sürekli konuþuyordu. Aklýna ne gelirse söylüyordu. Eskici hem çalýþýyor, hem de ara sýra, "Ha! Ya? Öyle mi?" gibi dinlediðini bildiren sözlerle onu söyletiyordu; artýk eriþemeyeceði yurdunun bir deresini, bir rüzgârýný, bir türküsünü dinliyormuþ gibi hem zevkli hem yaslý dinliyordu; geçmiþ günleri, kaybettiði yerleri düþünerek benliði sarsýla sarsýla dinliyordu. Daha çok dinlemek için de elini aðýr tutuyordu. Fakat, sonunda bütün ayakkabýlar tamir edilmiþ, iþ bitmiþti. Demirini topraktan çekti, köselesini dürdü, çivi kutusunu kapadý, çiriþ çanaðýný sarmaladý. Bunlarý hep aðýr aðýr yaptý. Hasan yüreði burkularak sordu: Gidiyor musun? Gidiyorum ya, iþimi tükettim. O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi mini mini yavru aðlýyor... Sessizce, titreye titreye aðlýyor. Yanaklarýndan gözyaþlarý birbiri arkasýna, temiz vagon pencerelerindeki yaðmur damlalarý; dýþarýnýn rengini geçiren manzaralarý içine alarak nasýl acele acele, sarsýla çarpýþa dökülürse öyle, baðrýnýn sarsýntýlarýyla yerlerinden oynayarak, vuruþarak içlerinde güneþli mavi gök, pýrýl pýrýl akýyor. Aðlama be! Aðlama be! Eskici baþka söz bulamamýþtý. Bunu iþiten çocuk hýçkýra hýçkýra, katýla katýla aðlamaktadýr; bir daha Türkçe konuþacak adam bulamayacaðýna aðlamaktadýr. Aðlama diyorum sana! Aðlama! Bunlarý derken onun da katý, nasýrlanmýþ yüreði yumuþamýþ, þiþmiþti. Önüne geçmeye çalýþtý ama yapamadý, kendisini tutamadý; gözlerinin dolduðunu ve sakallarýndan kayan yaþlarýn, Arabistan sýcaðýyla yanan kýzgýn göðsüne bir pýnar sýzýntýsý kadar serin, ürpertici, döküldüðünü duydu. Refik Halit KARAY Gurbet Hikâyeleri 5

14 1.Etkinlik Metni okuyan arkadaþýnýzý kitabınızın 190. sayfasındaki Ek 1 formuna göre deðerlendiriniz. 2.Etkinlik Metinde geçen, anlamýný bilmediðiniz kelime ve kelime gruplarý ile ilgili olarak aþaðýdaki tabloyu doldurunuz. Anlamýný bilmediðim kelime ve kelime gruplarý Kelime ve kelime gruplarýnýn anlamlarýyla ilgili tahminlerim Anlamýný bilmediðim kelime ve kelime gruplarýnýn sözlük anlamý METNÝ ANLAMA VE ÇÖZÜMLEME 1. Hasan ýn baþýndan geçenleri özetleyiniz. 2. Hasan ýn ismi niçin deðiþiyor? 3. Hasan ýn ana diliyle uzun süre iletiþim kuramamasý onu nasýl etkilemiþtir? 4. Ýstanbullu Hasan ýn Arap coðrafyasý ile ilgili neler dikkatini çekmiþtir? 5. Hasan'ýn eskiciyle tanýþmasý nasýl olmuþtur? 6. Siz Hasan ýn yerinde olsaydýnýz, eskici ile neler konuþurdunuz? 3.Etkinlik Ýnsanlar tek baþlarýna yaþasalardý dile ihtiyaç duyarlar mýydý? Düþüncelerinizi sözlü ifade ediniz. Ø Düþüncelerini ifade eden arkadaþýnýzý kitabınızın 191. sayfasındaki Ek 3 Konuþma Deðerlendirme Formuna göre deðerlendiriniz. 4.Etkinlik Ýnsanlarýn duygu, düþünce ve hayallerini tarih boyunca nasýl ifade ettiði ile ilgili araþtýrmanýzýn sonuçlarýný arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Ø Ýfade edilen düþüncelerden hareketle sýnýfta kaç farklý görüþün ortaya çýktýðýný ve bu görüþlerin neler olduðunu belirleyiniz. 6

15 5.Etkinlik Dil insanlar arasýnda anlaþmayý saðlayan tabii bir vasýtadýr. Ýnsanlar duygularýný, düþüncelerini, fikirlerini, hükümlerini, birbirlerine nakletmek, meramlarýný birbirlerine anlatmak için dil denilen vasýtaya baþvururlar. Fakat dil insanlarýn kullandýðý herhangi bir vasýtaya benzemez. Onun vasýtalýðý sadece anlaþmayý temin etmesi bakýmýndandýr. Fertler ve nesiller arasýnda anlaþma vasýtasý olarak iþ görür. Fakat bu iþi görürken daima müstakil bir hüviyete sahiptir. Ýnsanlar ona istedikleri gibi hükmedemezler. Onu olduðu gibi kabul etmeye, onu bir vasýta olarak kullanýrken onun hususiyetlerine dikkat etmeye, onun tabiatýna uymaya mecburdurlar. Çünkü dil suni bir vasýta, maddi bir vasýta, bir alet deðildir. O, tabii bir vasýtadýr. Vasýta vazifesi görür fakat tabii bir varlýðý vardýr. Dil bu bakýmdan canlý bir vasýtaya benzer. Mesela at da bir vasýtadýr, otomobil de bir vasýtadýr. Fakat insan otomobile istediði þekilde hükmedebilir, at karþýsýnda ise ancak onun tabiatýna uygun hareket etmek zorundadýr. Otomobile istediði þekli verir, onun biçimini istediði þekle sokar, onu istediði gibi kullanýr, isterse uçuruma sevk edebilir. Fakat atýn biçimini deðiþtiremez, onu istediði gibi kullanamaz, istediði yere sevk edemez. Baþýný kesseniz ata, korktuðu yerde bir adým attýramazsýnýz. Ýþte dilin vasýtalýðý böyle bir vasýtalýktýr, atýn vasýtalýðý gibidir. Anlaþmayý saðlamak bakýmýndan bir vasýta gibi iþ görür fakat tabii bir varlýða sahiptir. Muharrem ERGÝN Yazarýn, dilin doðal bir araç olduðu düþüncesine katýlýyor musunuz? Görüþlerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 6.Etkinlik Birbirleriyle sürekli konuþmalarýna raðmen doðru iletiþim kuramayan iki karakter olan Hacivat ve Karagöz ü sýnýfta canlandýrýnýz. Ø Bu tür konuþmalarda niçin iletiþim kurulamadýðýný belirleyiniz. Doðru iletiþim kurmanýn yollarý ile ilgili düþüncelerinizi söyleyiniz. 7.Etkinlik Ýnsanlarýn birbirleri ile ses kullanmadan iletiþim kurabileceklerini örnekleyen bir etkinlik yapýnýz. Ø Belirlediğiniz bu iletiþimin sözlü iletiþimden farklarýný belirleyiniz. 8.Etkinlik Türkçede kullanýlan, dil ile ilgili bulduðunuz deyim, atasözü ve özdeyiþleri arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. Ø Herhangi bir dilde çok sayýda deyim, atasözü ve özdeyiþ bulunmasýnýn sebepleri neler olabilir? Görüþlerinizi defterinize yazýnýz. 7

16 9.Etkinlik Dünyanýn bir yerinde bir olay sonucunda bütün insanlarýn dillerini kullanamaz hâle geldiðini hayal ediniz. Böyle bir olayýn meydana gelmesinin sebep ve sonuçlarýný bir haber metni hâlinde aþaðýda boþ býrakýlan yere yazýnýz. Yazdýklarýnýzý arkadaþlarýnýzýn yazdýklarýyla karþýlaþtýrýp metinlerdeki benzer ve farklý yönleri belirleyiniz. Düzenlenen metinlerden sýnýfça beðenilenleri panoda sergileyiniz. Haber Metni Benzerlikler Farklýlýklar Etkinlik Kültürü oluþturan, insaný insan yapan bütün etkinliklerin, baþarýlarýn kökeninde dil vardýr... Dil olmasa, bilim de olmazdý çünkü doða olaylarýný; belli kurallara, ilkelere, yasalara göre açýklamak dilsiz gerçekleþemezdi. Dil olmasa sanat da yalnýz söz sanatlarý deðil, öbür sanatlar da olmazdý. Örneðin, renk kavramý olmayan kýrmýzý, yeþil, sarý, mavi nedir bilmeyen, resim yapabilir mi? Ýnsan için her þey dilden ibarettir, dille yaþýyoruz, dilde yaþýyoruz. Ýçimizde, dýþýmýzda ne varsa ancak adlandýrdýðýmýz zaman var oluyor bizim için; yaþadýðýmýz dünyayý da kendimizi de dille tanýyoruz. Düþünmemizi, duymamýzý dil belirliyor, doðrudan doðruya ya da dolaylý olarak. Kutadgu Bilig'de Mavi gökten indi yaðýz yere söz. deniyor. Bu, karanlýk yeryüzü dille aydýnlandý demektir. Yahya Kemal gibi bir þair Türkçe aðzýmda annemin sütüdür. diyorsa Beni yaþatan Türkçedir, ben Türkçeyle varým. demektir bu. Yukarýdaki metinden hareketle dilin özelliklerini aþaðýda boþ býrakýlan yere yazýnýz. Turan OFLAZOÐLU

17 DÝLLERÝN OLUÞMASI, GELÝÞMESÝ VE YAYILMASI 1. Sizce dil insanlarýn ne gibi ihtiyaçlarý sonucunda ortaya çýkmýþtýr? Düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 2. Teknolojik geliþmeler sonucunda bilgisayarla ilgili yeni kelimelerin dilimize yerleþmesi konusundaki düþüncelerinizi belirtiniz. 3. Dillerin geliþmesi, deðiþmesi ve kaybolmasýnda neler etkilidir? 4. Ýlk yazýlý belgemiz olan Göktürk Kitabeleri nden günümüze kadar dilimiz çok çeþitli sebeplerle geliþme ve yayýlma göstermiþtir. Bunun sebepleri neler olabilir? 5. Geliþmiþ dil kavramýnýn size düþündürdüklerinden yola çýkarak aþaðýdaki boþluðu doldurunuz. Geliþmiþ dil... l Yapma diller hakkýnda araþtýrma yapýnýz. (3. etkinlik içindir.) l Dilin ortaya çýkýþý ile ilgili teorileri araþtýrýnýz. (9. etkinlik içindir.) I. Metin DÝLÝN DOÐUÞU Dilbilimle, dil konusuyla ilgili olalým olmayalým, hemen hepimiz zaman zaman kendi kendimize Acaba dil nasýl doðmuþtur, dünyada en eski dil hangisidir? diye sormuþuzdur. Çok eskiden beri, pek çok kimsenin zihnini kurcalayan ve günümüze gelinceye kadar birçok araþtýrýcýnýn üzerinde çaba harcadýðý dilin doðuþu sorununun deðiþik yönleri, aydýnlatýlmasý gereken noktalarý vardýr: Acaba konuþan ilk insan ne zaman yaþamýþtýr; insan dilinin tarihi nereye kadar götürülebilir? Ýlk konuþmalar ne biçimde gerçekleþmiþ, anlaþma nasýl bir dille saðlanmýþtýr? Diller tek bir kaynaktan mý, yoksa baþka baþka kaynaklardan mý türemiþtir?.. gibi. Birbirleriyle yakýndan ilgili bu sorunlarýn, bugün de kesinlikle aydýnlatýlabildiðini söyleyecek durumda deðiliz. Ancak bugüne deðin birtakým ilerlemeler olmuþ, ilgi çekici yargýlara varýlmýþ, varsayýmlar ileri sürülmüþtür... Þurasýný özellikle belli etmek gereklidir ki konumuzun kesinlikle açýklýða kavuþmasýný güçleþtiren, hatta bunu zaman zaman olanak dýþý bir duruma getiren gerçeklerden biri, yazýnýn ve elimizdeki en eski yazýlý belgelerin, çok yeni bir evreye ait olmasý, insanlýk tarihinin ancak çok yakýn bir evresini aydýnlatabilecek durumda bulunmasýdýr.... Doðan AKSAN Her Yönüyle Dil II. Metin DÝLLER NEDEN DEÐÝÞÝR?... Dil deðiþmelerinden sorumlu olan birkaç faktörü genel hatlarýyla deðerlendirelim: Bu faktörlerin en önemlilerinden birisi insanýn ses telaffuzunu basitleþtirme eðilimi, daha açýkçasý tembelliðidir. Bir örnekle açýklayalým. Dünya dillerinin çoðunda iki vokalin arasýnda p, t, k seslerinin b, d, g sesle- 9

18 rine deðiþtiðini görürüz. Örneðin; A dili aba "balýk", uda "yürümek", paga "aðaç" þekillerine sahipken akraba diller olan B, C ve D dilleri ayný kelimeler için apa, uta, paka biçimlerini sergileyebilir ( ) Dildeki deðiþmenin bir diðer sebebi, insanýn belli miktardaki deðiþimden hoþlanmasýdýr. Okul çocuklarýnýn nasýl birden bire televizyondaki bir karakteri taklit ederek yeni kelimeler kullanmaya baþladýklarý ve sonra yine birden bire bunu terk ettiklerini düþünün. Özellikle onaylama kelimeleri bu açýdan ilgi çekici örnek oluþturur, 1950'lerde "neat" 60'larda "cool", 70'lerde "bad", 80'lerde "rad" (radical'in kýsaltýlmýþý) ve 90'larda "awesome" Ýngilizce'de kullanýlan onaylama sözleriydi. Elbette bu kelimelerin hepsi Ýngilizcenin söz hazinesindeydi ama kullanýldýklarý çevre deðiþmiþti. Dilde tamamen yeni bir kelime de deðiþebilir. Örneðin; Proto-Hint-Avrupalýlar "köpek" için *kwonkelimesini kullandýlar (Modern Ýngilizcede "hound" biçiminde yaþýyor.) Yaklaþýk bin yýl önce Eski Ýngilizce döneminde docga diye telaffuz edilen yeni bir kelime belirdi ve eskisini kullanýmdan düþürdü. Bu gün dog normal Ýngilizcenin kullandýðý ad iken, hound terimi özel bir anlam kazanýmýyla "av köpeði" manasýna gelir. Yeni kelime olan dog'un nereden geldiðini kimse bilmiyor. Yazýlý belgelerden hound teriminin ilk ortaya çýkýþýný, dog ile mücadelesini ve sonunda kesin zaferini takip edebiliyoruz fakat kelimenin nereden geldiðini bilmiyoruz.... Merritt RUHLEN Dilin Kökeni 1.Etkinlik Metni okuyan arkadaþýnýzý kitabınızın 190. sayfasındaki Ek 1 formuna göre deðerlendiriniz. 2.Etkinlik Metinlerde geçen, anlamýný bilmediðiniz kelime ve kelime gruplarýyla ilgili aþaðýdaki tabloyu doldurunuz. Anlamýný bilmediðim kelime ve kelime gruplarý Kelime ve kelime gruplarýnýn anlamlarýyla ilgili tahminlerim Anlamýný bilmediðim kelime ve kelime gruplarýnýn sözlük anlamý Vokal Varsayým METNÝ ANLAMA VE ÇÖZÜMLEME 1. Birinci metinde dilin doðuþu ile ilgili kaç farklý sorun dile getirilmiþtir? Bunlar nelerdir? 2. Birinci metne göre dilin doðuþuyla ilgili sorunun çözülememesinin sebebi nedir? Siz buna katýlýyor musunuz? Niçin? 3. Ýkinci metne göre dillerin deðiþimindeki faktörler nelerdir? Açýklayýnýz. 4. Ýkinci metindeki onaylama kelimelerindeki deðiþimin bir benzerine dilimizde de rastlayabilir miyiz? Örneklerle açýklayýnýz. 10

19 3.Etkinlik Ø Yapma diller hakkýnda edindiðiniz bilgileri arkadaþlarýnýza aktarýnýz. Ø Hakkýnda bilgi edindiðiniz yapma diller (Bâlibilen, Esperanto, Ýnterlingua vb.) ve bu dillerin oluþumu ile ilgili düþüncelerinizi açýklayýnýz. 4.Etkinlik Dünyada en çok kullanýlan dillerden biri Çincedir fakat Çince dünyanýn deðiþik bölgelerine yayýlmýþ bir dil deðildir. Bu durumun sebepleri neler olabilir? Görüþlerinizi açýklayýnýz. 5.Etkinlik Göktürkçede % 1 den daha az olan yabancý kelime sayýsý, Eski Uygurcada % 3 ile % 5 arasýndadýr. Ýslamiyetin kabulü ile birlikte baþlayan Arap-Fars dil ve kültür etkileþimi döneminde ise Türkçedeki yabancý kelimelerin oraný daha da yükselmiþtir. Mesela Atabet ül Hakayýk ta % 20 olan yabancý kelimelerin oraný Bâkî de % 65, Nefî de % 60, Namýk Kemal de % 62, Þemsettin Sami de % 64 tür. Ahmet BARAN Yukarýdaki metinden hareketle dilde meydana gelen bu deðiþimin sebeplerinin neler olabileceðini söyleyiniz. 6.Etkinlik Dillerin doðuþunu araþtýrmak amacýyla geçmiþe yolculuk yapmak mümkün olsaydý hangi yýla ve nereye gitmek isterdiniz? Karþýlaþacaðýnýz insanlarýn yeni kavramlarý ve nesneleri nasýl adlandýrdýklarýný hayal ederek kýsa bir hikâye yazýnýz. Yazdýðýnýz hikâyeyi sýnýfta okuyunuz. 7.Etkinlik Dünyada bir tek dilin olduðu bir zaman hayal ediniz. Günümüz ile o zamaný karþýlaþtýrdýðýnýzda her iki dönem arasýnda ne gibi farklar ve benzerlikler olabileceðini aþaðýdaki tabloya yazýnýz. Benzerlikler Farklýlýklar 11

20 8.Etkinlik Çinlilere göre, bir su kaplumbaðasý, sýrtýndaki þekillerde yazýnýn esrarýný taþýyarak imparatorun önüne gelir ve ona yazýyý öðretir. Babilliler, yarý insan, yarý balýk bir deniz canavarýnýn denizden çýkarak kendilerine yazýyý öðrettiðine inanýrlarmýþ. Hintliler, gök gürültüsünün tabiat tanrýsý Vac'ýn sesi olduðuna inanýrlarmýþ. Eski Mýsýr'da, Baþtanrý Ra'nýn, isteklerini kendi dili ve habercisi olan Tanrý Tot aracýlýðýyla gerçekleþtirildiðine inanýlýrdý. Tanrý Tot, canlý veya cansýz bir þeyin adýný söylemedikçe, o þey var olamazdý. Sezai GÜNEÞ Yukarýda, dilin doðuþuyla ilgili deðiþik milletlere ait efsaneler verilmiþtir. Siz de dilin ortaya çýkýþýyla ilgili bir efsane yazýnýz. Ø Yazdýðýnýz bu efsaneyi arkadaþlarýnýzýn yazdýklarýyla karþýlaþtýrýnýz. 9.Etkinlik Dillerin ortaya çýkýþý ile ilgili teorileri, araþtýrma sonuçlarýnýzdan yararlanarak aþaðýdaki boþ bırakılan yerlere yazýnýz. Her bir teoriyi yorumlayýnýz. Teori Yorumunuz

21 10.Etkinlik Uzun bir cümle, öðretmen tarafýndan bir öðrencinin kulaðýna söylenir. Bu öðrenci cümleyi bir baþka arkadaþýnýn kulaðýna söyler. Ayný þekilde cümle kulaktan kulaða bütün sýnýfý dolaþýr. En son öðrenci, cümlenin ne olduðunu açýklar. Ýlk cümle ile son cümle karþýlaþtýrýlýr. Ýki cümle arasýnda fark varsa bu durum, dillerin geliþme ve yayýlma esnasýnda geçirdiði deðiþim açýsýndan tartýþýlýr. Ulaþýlan sonuç deftere yazýlýr. 11.Etkinlik Yüz yýl önce Bilgisayar, veri tabaný, gökdelen, uzay mekiði, biliþim, buzdolabý kelimelerini kullanýyor muyduk? Bu kelimelere neden ihtiyaç duyulmuþtur? Siz de buna benzer kelimeler bulup bulduklarýnýzý arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 12.Etkinlik Okuduðunuz metinler ve yaptýðýnýz etkinliklerden de yararlanarak aþaðýda verilenlerin bir dilin geliþimini ve yayýlmasýný nasýl etkilediðini boþ bırakılan yerlere yazýnýz. Sömürgecilik Bilim ve Teknoloji Din Kültürel Ýletiþim Göç Savaþlar Coðrafi Keþifler 13

22 13.Etkinlik Türkçe, Çince, Rusça, Ýspanyolca, Portekizce, Ýngilizce gibi dillerin yayýlmasýnda 12. etkinlikte verilenlerden hangilerinin etkisi olmuþtur? Düþüncelerinizi aþaðýya yazýnýz. 14.Etkinlik Aþaðýdaki boþluða "Dil birçok sebeple yayýlabilir ancak bilimsel, kültürel ve siyasi geliþmeler bir dile itibar kazandýrýr." sözünü açýklayan bir deneme yazýnýz. Yazdýklarýnýzý arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 15.Etkinlik Ø Millî Eðitim Bakanlýðýnýn Ýnternet sitesi adresinden ortaöðretim kurumlarý için 100 Eser listesini bularak sýnýf panosuna asýnýz. Ø Her ay bu listeden bir kitap okuyarak sýnýfça belirlediðiniz bir zamanda, okuduðunuz kitaplarla ilgili, arkadaþlarýnýza bilgi veriniz. 14

23 DÝLLERÝN ÝÞLEYÝÞÝ 1. Farklý milletlere mensup insanlarýn, benzer olaylar karþýsýndaki tepkileri ayný mýdýr? Düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz. 2. Kýsa ve özlü anlatým için sýk sýk kullandýðýmýz deyimler, atasözleri ve kalýp ifadeler baþka dillerde de var mýdýr? Araþtýrýp sonuçlarý arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. l Deðiþik dillerde kullanýlan veda sözlerini araþtýrýnýz. (6. etkinlik içindir.) l Ýngilizce, Fransýzca, Almanca, Arapça, Farsçadaki kiþi zamirlerini araþtýrýnýz. (9. etkinlik içindir.) I. Metin ODYSSEÝA ( ODÝSE ) TEPEGÖZ (Akhalýlar, gemilerle Tepegöz ün vatanýna gider, onun maðarasýna girer, Tepegöz ü beklemeye baþlarlar. Tepegöz maðaraya gelir. Koyunlarla karnýný doyurur. Tepegöz onlarý görür ve Akhalýlardan birini öldürür. Akhalýlar bundan çok korkarlar. Maðaranýn bir köþesine saklanýrlar. Tepegöz, þafakta iki kiþiyi daha öldürür. Daha sonra maðaradan çýkar gider. Akhalýlar, bu durum karþýsýnda Tepegöz den öç almak isterler.) Bir büyük sopa vardý, mandýralarýn birine dayalý, yaþ yaþ koparmýþtý bu dalý bir zeytin aðacýndan, bunu o, kuruduktan sonra taþýyacaktý. Benzettiydik biz onu, görür görmez, bir gemi direðine, kara gemiler vardýr hani, yirmi kürekli, aþarlar koca engini yük taþýya taþýya, iþte bu sopa da öyle göründü bizim gözümüze, o gemilerin direði gibi kalýn ve uzun. Gittim kestim ondan bir kulaç kadar, yontsunlar diye budaklarýný, verdim arkadaþlara, onlar düzelttiler, ben de sivrilttim ucunu, sonra kýzdýrýp katýlaþtýrdým korlu ateþte, sonra gübrenin altýna sokup sakladým iyicene, 15

24 maðarayý boydan boya kaplayan kalýn gübrenin içine. Sonra kura çektirdim arkadaþlar arasýnda, kazýðý bakalým benimle birlikte kim kaldýracaktý, dev, tatlý uykudayken onu gözüne bakalým kim sokacaktý? Kura düþtü benim de seçeceðim dört adama, ben de katýldým onlara ve oldum beþinci. Akþamüstü döndü otlaktan güzel yapaðýlý sürüleriyle, ama o akþam semiz davarlarýn hepsini aldý içeri, tek bir baþ býrakmadý dýþarda, avluda, ya bir kuþkuya düþtü ya da Tanrý öyle buyurdu. (Tepegöz, maðaraya girdikten sonra karnýný doyurur. Akhalýlarýn kendine tuzak kurduðunun farkýnda deðildir. Akhalýlar, Tepegöz ü sarhoþ ederler. Tepegöz, yere yýðýlýr.) Her þeyi yenen uyku az sonra yakaladý onu da, kalýn boynu arkaya devrilmiþ, öylece yatýyordu. (... ) Ben hemen aldým kazýðý, soktum köz yýðýný içine, bir yandan da dil döktüm, yürek verdim dostlarýma, korkuya kapýlýp sakýn býrakmayýn, dedim, beni yüzüstü. Zeytin kazýða baktým, ateþte parladý parlýyor, henüz yeþildi, ama tutuþacaktý nerdeyse. Kazýðý ateþten çekmemle, onun üstüne koþmam bir oldu, benimle birlikte atýldýlar bütün arkadaþlar bir büyük Tanrý güç katmýþtý herhâl yüreklerine. ( Akhalýlar, kazýðý Tepegöz ün gözüne batýrýrlar. ) Bir canavar gibi uludu, yankýlandý koca kayalar, çekti çýkardý gözünden kana bulanmýþ kazýðý, çýldýrmýþ elleriyle fýrlattý attý uzaða. (...) Çok besili ve gür yapaðýlýydý koyunlarýn erkekleri, iri ve güzeldiler, yünleri çalýyordu menekþe rengine, iyi bükülmüþ saplar aldým, sezdirmeden, usulcana, üstünde Tepegöz canavarýnýn yattýðý hasýrdan, baðladým onlarla koçlarý üçer üçer, adamlarýmdan birini bindirdim ortadaki koça, öbür ikisi, iki yandan giderek saklardý onu. Böylece üç koç taþýrdý her arkadaþýmý. Ben de en güçlü koçu seçtim koyunlar arasýnda, sýrtýndan yakaladým onu, karnýnýn altýna asýldým, kývýr kývýr, dolgun yapaðýya tutundum ellerimle, öylece, sabýrlý bir yürekle, asýlý kaldým. (...) Benim koç, kapýya doðru en son yürüdü, bol yapaðýnýn ve benim karýþýk düþüncelerimin yükü altýnda. Güçlü Polyphemos (Politemo) onu da elledi ve þöyle dedi: --- A caným koç, ne diye en son sen çýkarsýn maðaradan? Geri kalmazdýn bunlardan sen hiçbir vakit, hepsinin önünde sen giderdin koþa koþa çiçek açmýþ taze çimenleri otlamaya, sen varýrdýn ilkin akan sularýna ýrmaðýn, ilkin sen dönmek isterdin aðýla akþamleyin, ama þimdi kalmýþsýn en sona sen, efendinin gözüne mi üzülürsün yoksa? Çýkardý benim gözümü alçak bir adam, belalý arkadaþlarý da bir oldular onunla, baþýmý þarapla sersemletip gözümü kör ettiler. (...) Maðaradan ve avludan uzaklaþýnca az bir þey, önce kendimi koyverdim koçun altýndan, sonra birer birer çözdüm arkadaþlarýmý, ve hemen, ince bacaklý, etli yaðlý bir sürü davarý ayýrdýk yollarýndan, sürdük gemiye kadar, çok sevindi arkadaþlar ölümden kurtulmuþ görünce bizi. Homeros Odysseia 16

25 li. Metin BASAT IN TEPEGÖZ Ü ÖLDÜRDÜÐÜ DESTANI BEYAN EDER HANIM HEY Tepegöz ün peri anasý gelip oðlunun parmaðýna bir yüzük geçirdi. Oðul sana ok batmasýn, tenini kýlýç kesmesin dedi. Tepegöz Oðuz dan çýktý, bir yüce daða vardý. Yol kesti, adam aldý, büyük harami oldu. Üzerine birkaç adam gönderdiler, ok attýlar batmadý, kýlýç vurdular kesmedi, mýzrak sapladýlar iþlemedi. Çoban çoluk kalmadý hep yedi. Oðuz dan dahi adam yemeðe baþladý. Oðuz toplanýp üzerine vardý. Tepegöz görüp kýzdý, bir aðacý yerinden kopardý, atýp elli altmýþ adam helak eyledi. Alplar baþý Kazan a darbe vurdu, dünya baþýna dar oldu. Kazan ýn kardeþi Kara Göne, Tepegöz ün elinde periþan oldu. Düzen oðlu Alp Rüstem þehit oldu. Uþun Koca oðlu gibi pehlivan, elinde þehit oldu. Zayýf canýndan iki kardeþi Tepegöz ün elinde helak oldu. Demir giyimli Mamak, elinde helak oldu. Býyýðý kanlý Bügdüz Emen, elinde periþan oldu. Ak sakallý Aruz Koca'ya kan kusturdu. Oðlu Kýyan Selçük'ün ödü patladý. Oðuz Tepegöz'e kâr etmedi, ürktü, kaçtý. Tepegöz çevirip önünü kesti, Oðuz u býrakmadý, geri yerine kondurdu. Velhasýl Oðuz yedi kere ürktü. Tepegöz önünü kesip yedi kere yerine getirdi. Oðuz Tepegöz'ün elinde tam periþan oldu. Vardýlar Dede Korkut'u çaðýrdýlar, onunla konuþtular, Gelin kesim keselim. dediler. Dedem Korkut'u Tepegöz'e gönderdiler. Geldi selam verdi, der: Oðul Tepegöz, Oðuz elinde periþan oldu, bunaldý, ayaðýnýn topraðýna beni attýlar, sana haraç verelim derler, dedi. Tepegöz der: Günde altmýþ adam verin yemeðe, dedi. Dede Korkut der: Bu þekilde sen adam býrakmaz tüketirsin, dedi. Ama günde iki adam ile beþ yüz koyun verelim, dedi. Dede Korkut böyle söyleyince Tepegöz der: Pekâlâ öyle olsun, evet hem bana iki adam verin yemeðimi benim piþirsin, ben yiyeyim, dedi. Dede Korkut döndü, Oðuz a geldi. Der: Yünlü Koca ile Yapaðýlý Kocayý Tepegöz e verin, yemeðini piþirsin, dedi ve hem günde iki adam ile beþ yüz koyun istedi, dedi. Bunlar da razý oldu. Dört oðlu olan birini verdi, üçü kaldý. Üç olan birini verip ikisi kaldý. Kapak Kan derler bir adam var idi. Ýki oðlu var idi. Bir oðlunu verip biri kalmýþtý. Tekrar sýra dönüp dolaþýp ona gelmiþti. Anasý feryat edip aðladý, figan etti. Meðer Haným, Aruz oðlu Basat gazaya gitmiþti, o sýrada geldi. Yaþlý kadýncaðýz der: Basat þimdi akýndan geldi, varayým, belki bana bir esir verir, oðlancýðýmý kurtarýrým, dedi. Basat altýnlý gölgeliðini dikip otururken gördüler ki bir hatun kiþi geliyor. Geldi içeri girdi, Basat a selam verdi, aðladý, der: Avucuna sýðmayan Karacalý oðlu Ýri teke boynuzundan katý yaylý Ýç Oðuz da dýþ Oðuz da adý Belli Aruz oðlu Haným Basat bana meded 17

26 dedi. Basat der: Ne istiyorsun, yaþlý kadýncaðýz, der: Yalancý dünya yüzünde bir er ortaya çýktý, otlaðýnda Oðuz elini kondurmadý, kara çelik öz kýlýçlar kesilecek kýlýný kesmedi, kargý mýzrak oynatanlar saplayamadý, kayýn oku atanlar kâr etmedi, Alplar baþý Kazan a bir darbe vurdu, kardeþi Kara Göne elinde periþan oldu, býyýðý kanlý Bügdüz Emen elinde periþan oldu, ak sakallý Aruz a kan kusturdu, meydan üzerinde kardeþin Kýyan Selçük ödü patladý can verdi, kudretli Oðuz beylerinin de kimisini periþan edip kimisini þehit eyledi, yedi defa Oðuz u yerinden sürdü, haraç dedi kesti, günde iki adam beþ yüz koyun istedi, Yünlü Koca ile Yapaðýlý Koca yý ona hizmetkâr verdiler, dört oðlu olan birini verdi, üçü olan birini verdi, ikisi olan birini verdi, iki oðlancýðým var idi, birini verdim biri kaldý, döndü sýra tekrar bana geldi, onu da istiyorlar, haným bana medet, dedi. Basatýn karanlýklý gözleri yaþla doldu. Kardeþi için söylemiþ, görelim haným ne söylemiþ: Der: Kenar yerde dikilmiþ otaðlarýný O zalim yýktýrdý demek kardeþ Koþucu olan atlarýný tavlasýndan O zalim seçtirdi demek kardeþ Cins cins develerini katarýndan O zalim ayýrdý demek kardeþ Þöleninde kestiðin koyununu O zalim kesti demek kardeþ Güvencimle getirdiðim gelinciðini O zalim senden ayýrdý demek kardeþ... diye çok aðladý, feryat figan kýldý. O hatun kiþiye bir esir verdi, var oðlunu kurtar dedi. Hatun aldý, oðlunun yerine verdi. Hem oðlun geldi diye Aruz a müjdeledi. Aruz sevindi, kudretli Oðuz beyleri ile Basat a karþý geldi. Basat, babasýnýn elini öptü, aðlaþtýlar, baðrýþtýlar. Anasýnýn evine geldi. Anasý karþý geldi, oðlancýðýný baðrýna bastý. Basat anasýnýn elini öptü, görüþtüler aðlaþtýlar. Oðuz beyleri toplandý. Yemeler içmeler oldu. Basat der: Beyler kardeþ uðruna Tepegöz ile buluþacaðým, ne buyurursunuz, dedi. (Basat, beylerin fikrini aldýktan sonra Tepegöz le mücadele etmeye karar verir. Önce Tepegöz e okuyla saldýrýr. Oklarýn ona zarar vermediðini görür. Onu nasýl etkisiz hâle getireceðini beylere danýþýr. Tepegöz ün zayýf noktasýnýn gözü olduðunu öðrenir. Onun gözünü bir þiþle daðlar. Basat daha sonra bir koçun derisini yüzerek o derinin içine girer. ) Basat Tepegöz'ün önüne geldi. Tepegöz de bildi ki Basat derinin içindedir. Der: Ey sakar koç benim nereden helak olacaðýmý bildin, öyle çalayým seni maðara duvarýna ki kuyruðun maðarayý yaðlasýn, dedi. Basat koçun baþýný Tepegöz ün eline sundu. Tepegöz boynuzundan sýmsýký tuttu. Kaldýrýnca boynuz deri ile elinde kaldý. Basat Tepegöz ün bacaðý arasýndan sýçrayýp çýktý. Tepegöz boynuzu kaldýrýp yere çaldý, der: Oðlan kurtuldun mu? Basat der: Tanrým kurtardý. Tepegöz der: Bre oðlan, al þu parmaðýmdaki yüzüðü parmaðýna tak, sana ok ve kýlýç kâr eylemesin. Basat aldý yüzüðü parmaðýna geçirdi. Tepegöz der: Oðlan yüzüðü alýp takýndý mý? Basat der: Takýndým. Tepegöz Basat ýn üzerine saldýrdý, hançerle çaldý kesmek istedi. Sýçradý, açýkta durdu. Gördü ki yüzük gene Tepegöz ün ayaðý altýnda yatýyor. Tepegöz der: Kurtuldun mu? Basat der: Tanrým kurtardý. Tepegöz der: Oðlan þu künbeti gördün mü? Der: Gördüm. Tepegöz der: Benim hazinem var, o ihtiyarlar almasýnlar, var mühürle, dedi. Basat künbetin içine girdi. Gördü ki altýn akçe yýðýlmýþ. 18

27 Bakarak kendisini unuttu. Tepegöz künbetin kapýsýný tuttu, der: Künbete girdin mi? Basat der: Girdim. Tepegöz der: Öyle çalayým ki künbet ile darmadaðýn olasýn. Basat ýn diline bu geldi ki: La ilahe illallah Muhammedün Resülullah dedi. Hemen o anda künbet yarýldý, yedi yerden kapý açýldý. Birinden dýþarý çýktý. Tepegöz künbete elini soktu, öyle kaçtý ki künbet alt üst oldu. Tepegöz der: Oðlan kurtuldun mu? Basat der: Tanrým kurtardý, dedi. Tepegöz der: --- Sana ölüm yokmuþ, þu maðarayý gördün mü? Basat der: Gördüm. Der: Orda iki kýlýç var, biri kýnlý, biri kýnsýz, o kýnsýz keser benim baþýmý, var benim getir baþýmý kes, dedi. Basat maðara kapýsýna vardý. Gördü bir kýnsýz kýlýç durmaz iner çýkar. Basat der: Ben buna hemen tedbirsizce yapýþmayayým, deyip kendi kýlýcýný çýkardý, tuttu, iki parçaya böldü. Vardý bir aðaç getirdi kýlýca tuttu, onu da iki parça eyledi. Sonra yayýný eline aldý, ok ile kýlýcýn asýldýðý zinciri vurdu. Kýlýç yere düþtü gömüldü. Kendi kýlýcýný kýnýna soktu. Sapýndan o kýlýcý sýmsýký tuttu. Geldi, der: Bre Tepegöz nicesin, dedi. Tepegöz der: Bre oðlan daha ölmedin mi? Basat der: Tanrým kurtardý. Tepegöz der: Sana ölüm yokmuþ, dedi. Çaðýrýp Tepegöz söylemiþ, görelim haným ne söylemiþ: Der: Gözüm gözüm yalnýz gözüm Sen yalnýz göz ile Ben Oðuz u kýrýp geçirmiþtim Ela gözden ayýrdýn yiðit beni Tatlý candan ayýrsýn Kadir seni Öyle ki ben çekerim göz acýsýný Hiçbir yiðide vermesin Kadir Tanrý göz acýsýný dedi. Tepegöz gene der: Memleketten doðum yerinden yiðit yerin neresidir Karanlýk gece içinde yolu kaybetsen ümidin nedir Büyük sancak tutan hanýmýz kim Savaþ günü önden at tepen alpýnýz kim Ak sakallý babanýn adý nedir Alp erenin erden adýný saklamasý ayýp olur Adýn nedir yiðit söyle bana dedi. Basat Tepegöz e söylemiþ, görelim haným ne söylemiþ: Memleketten doðum yerinden yerim güney Karanlýk gece içinde yolu kaybetsem ümidim Allah Büyük sancak tutan hanýmýz Bayýndýr Han Savaþ günü önden at tepen alpýmýz Ulaþ oðlu Salur Kazan Babamýn adýný sorar olsan koca aðaç Anamýn adýný dersen kükremiþ aslan Benim adýmý sorarsan Aruz oðlu Basat týr dedi. Tepegöz der: Þimdi kardeþiz kýyma bana dedi. Basat der: Bre kavat ak sakallý babamý aðlatmýþsýn Ýhtiyarcýk ak bürçekli anamý sýzlatmýþsýn Kardeþim Kýyan ý öldürmüþsün 19

28 Dede Korkut Heykeli Akça yüzlü yengemi dul eylemiþsin Ela gözlü bebeklerini öksüz koymuþsun Býrakýr mýyým seni Kara çelik öz kýlýcýmý çekmeyince Tepeli börklü baþýný kesmeyince Alca kanýný yeryüzüne dökmeyince Kardeþim Kýyan ýn kanýný almayýnca Býrakmam dedi. Basat kýzýp yerinden kalkýverdi. Erkek deve gibi Tepegöz ü dizi üzerine çökertti. Tepegöz ün kendi kýlýcý ile boynunu vurdu.... Yünlü Koca ile Yapaðýlý Koca yý Oðuz'a müjdeci gönderdi. Ak boz atlara binerek koþturdular. Kudretli Oðuz ellerine haber geldi. At aðýzlý Aruz Koca evine dört nala geldi, anasýna Basat ýn sevinç verdi, müjde, oðlun Tepegöz'ü tepeledi, dedi. Kudretli Oðuz beyleri yetiþtiler, Salahana Kayasý na geldiler... Dedem Korkut gelip neþeli havalar çaldý, gazi erenlerin baþýna ne geldiðini söyleyiverdi. Hem Basat a dua verdi: Kara daða seslendiðinde cevap versin Kanlý kanlý sulardan geçit versin dedi. Erlikle kardeþinin kanýný aldýn, kudretli Oðuz beylerini yükten kurtardýn, Kadir Allah yüzünü ak etsin Basat, dedi. Ölüm vakti geldiðinde arý imandan ayýrmasýn. Günahýmýzý adý güzel Muhammed Mustafa ya baðýþlasýn haným hey!.. hzl. Muharrem ERGÝN Dede Korkut Kitabý 20

29 1.Etkinlik Metni okuyan arkadaþýnýzý kitabınızın 190. sayfasındaki Ek 1 formuna göre deðerlendiriniz. 2.Etkinlik Metinlerde geçen aþaðýdaki kelimelerin anlamlarýný sözlükten bularak karþýlarýna yazýnýz Künbet : Otað : Medet : Kiriþ : Kýn : Budak : Kudret : 3.Etkinlik METNÝ ANLAMA VE ÇÖZÜMLEME Yukarýdaki metinlerden biri Türklere, diðeri Yunanlýlara aittir. Bu metinlerin benzer ve farklý yönlerini belirleyip aþaðýdaki tabloya yazýnýz. Tepegöz Kiklop (Tepegöz) Benzerlikler Farklýlýklar 21

30 4.Etkinlik Ýtalya'da önemli bir iþ baðlantýsý yapmýþlar ve akþam yemeðe çýkýlmýþ. Yemeði nasýl bulduðu sorulduðunda, Erkan Bey bizim Mükemmel! hareketini diðerlerine doðru yapmýþ, herkesin yüzü asýlmýþ. Hareketi anlamadýlar herhâlde! diye hareketi tekrar ettiðinde yüzler daha gerilmiþ ve sonra da buz gibi bir geceyle yemeði bitirmiþler. Birleþmiþ Milletler Orta Avrupa Grubu na liderlik, takým çalýþmasý gibi eðitimler verirken grupta Finlandiya dan Ermenistan'a Amerika dan Filipinler'e kadar öðrencilerim oluyor, o gruplardan birinde iki Ýtalyan yönetici olan Marko ve Furya'ya sorduðumda Ýtalyanlarýn bu hareketi Ne zýrvalýyorsunuz? anlamýnda kullandýðýný söylediler. Ýtalyan futbolcularýn hakeme itiraz ederken bu hareketi yaptýklarýný göreceksiniz. Ayný hareket Arabistan'da Yavaþla! anlamýnda kullanýlýr. Kýbrýs'ta verdiðim bir seminerde eskiden Kýbrýs Türkleri arasýnda bunun Gününü göreceksin. anlamýnda kullanýldýðýný söylediler. Ýtalyanlarýn bir yemeði beðendiklerinde iþaret parmaklarýný yanaklarýnda sabitleyip Mmm! diye çevirdiklerini, bizim mükemmel iþaretinin ise orada Rezalet! anlamýnda kullanýldýðýný anlattý. Þimdi Ýtalya'daki o geceyi gözünüzde canlandýrýn. Ahmet Þerif ÝZGÖREN Yukarýdaki metni, dillerin iþleyiþlerindeki benzerlik ve farklýlýklar yönünden incelediðinizde, metinden ne gibi sonuçlar çýkarýlabilir? Görüþlerinizi açýklayýnýz. 5.Etkinlik Aþaðýdaki tabloya üç dilde ses olarak benzeyen ve ayný anlama gelen kelimeler yazýlmýþtýr. Bu kelimelerin ses ve anlam olarak niçin benzeþmiþ olabileceðiyle ilgili düþüncelerinizi söyleyiniz. Türkçe Farsça Ýngilizce kahve birader firdevs. kave birader firdavs coffee brother paradise 6.Etkinlik Deðiþik dillerdeki güle güle, hoþça kal gibi veda sözlerini derleyiniz. Farklý milletlere mensup insanlarýn birbirlerinden ayrýlýrken dileklerini nasıl ifade ettiklerini belirleyiniz. Ø Bunlarý dillerin iþleyiþindeki benzerlik ve farklýlýklar açýsýndan deðerlendirip ulaþtýðýnýz sonucu defterinize yazýnýz. 22

31 7.Etkinlik I. Metin II. Metin Vaktiyle bir padiþah varmýþ. Paraya, altýna pek düþkünmüþ. Her vakit Tanrý'ya Neyi tutsam altýn olsun. diye dua edermiþ. Bir gün Hýzýr Aleyhisselam gelmiþ, ne istediðini sormuþ; o da Ne tutarsam altýn olsun. demiþ. Hýzýr Yarýn bu vakitler abdest al, Allah'a dua et, neye elini sürersen altýn olacak. demiþ. Her þeye elini sürmüþ altýn olmuþ. Derken aðlamaya baþlamýþ. Hýzýr gelmiþ, niye aðladýðýný sormuþ. Her neyi tutarsam altýn oldu. Yiyip içemiyorum. diye cevap vermiþ. Hýzýr demiþ ki: Yarýn yine abdest al; bir ibrik su doldur; elini dokunduðun yerlere sür; eskisi gibi olur. Padiþah da öyle yapmýþ. hzl. Ahmet Yaþar OCAK Kral Midas, Tanrý Dionysos'un ( Diyonisos) yakýný ihtiyar kýlýðýndaki Silenos'a iyilik eder. Bu Dionysos'un hoþuna gider. Midas'a dilediðini vereceðini söyler. Midas da her dokunduðu þeyin altýn olmasýný diler. Midas, sarayýna dönerken yolda kopardýðý bir dal, altýn olur. Yerden aldýðý bir çakýl taþý altýn olur. Buna fazlasýyla sevinir. Ne var ki sofrasýna oturup ekmeði aðzýna götürüp þarabý içmek istediðinde ikisi de altýn külçesi olur. Midas Dionysos'a yalvarýr. Dionysos Midas'ý baðýþlar; ona Sardes'e gitmesini, Paktolos Deresi nin kaynaðýna çýkmasýný ve topraktan fýþkýran sularla baþýný ve ellerini yýkamasýný buyurur. Kral da denileni yapar ve ýrmak sularýnda arýnýr. hzl. Ahmet Yaþar OCAK Yukarýdaki metinlerin benzer ve farklý yönlerini aþaðýda boş bırakılan yerlere yazýnýz. I. Metin-II. Metin Benzerlikler Farklýlýklar 23

32 8.Etkinlik Aþaðýda, Yunan destanýndaki Tepegöz (Kiklop) tasvir edilmiþtir. Siz de aþaðýdaki boþluða Dede Korkut Hikâyeleri ndeki Tepegöz'ü çiziniz. Ø Çizilen Tepegöz tasvirlerinden en çok beðenileni sýnýf panosunda sergileyiniz. 9.Etkinlik Türkçede kiþi zamirlerinde cinsiyet ayrýmý yoktur. Diðer dillerdeki kiþi zamirlerini aþaðýdaki tabloya yazarak bu dillerde böyle bir durumun olup olmadýðýný belirleyiniz. Türkçe Ýngilizce Fransýzca Almanca Arapça Farsça Ben Sen O Biz Siz Onlar 24

33 10.Etkinlik Aþaðýda, deðiþik milletlere ait atasözleri verilmiþtir. Dilimizde ayný anlamý ifade eden atasözlerini, her atasözünün altýndaki boş bırakılan yerlere yazýnýz. a. Hindistan : Soðan doðrayan gözyaþý döker. Türkiye :... b. Tanzanya : Önde giden suyu içer. Türkiye :... c. Afganistan : Yýlanýn soktuðu, ipten korkar. Türkiye :... ç. Kore : Ev almak için sekiz yüz altýn, komþu almak için bin altýn ödemeli. Türkiye :... Ø Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi deðiþik milletler benzer durumlarý ifade ederken birbirinden farklý ifadeler (kavram, nesne vb.) kullanmýþlardýr. Bunlarýn kullanýlmasýnda neler etkili olmuþ olabilir? 11.Etkinlik Aþaðýda ninni örnekleri verilmiþtir. Ninni türünün deðiþik kültürlerde bulunmasýnýn sebepleri neler olabilir? Düþüncelerinizi aþaðýda boş bırakılan yerlere yazýnýz. NÝNNÝ Oðlum oðlum üþümüþ Pazarda buðday taþýmýþ Yolda güneþ vurmuþ da Ensesini kaþýmýþ Uyu yavrum ninni Büyü yavrum ninni Oðlum oðlum al oðlum Ocaðýnda kal oðlum Baban artýk kocaldý Ýþe güce sal oðlum Uyu yavrum ninni Büyü yavrum ninni LULLABY Rock -a-bye, baby On the tree top When the wind blows, The cradle will rock When the bough breaks, The cradle will fall And down will come baby, Cradle and all. 25

34 DÝL VE KÜLTÜR ÝLÝÞKÝSÝ 1. Aþaðýdaki fotoðraflarla ilgili düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz. 2. Her kültürde saygý ve ahlak anlayýþý, sevgiyi ifade ediþ þekli, iyi dileklerde bulunma biçimi ayný mýdýr? Bildiðiniz örneklerden hareketle düþüncelerinizi açýklayýnýz. 3. Yukarýdaki iki hazýrlýk sorusunda kültürün hangi yönleri öne çýkarýlmýþtýr? Bu düþünceden hareketle aþaðýdaki noktalý bölüme kendinize göre bir kültür tanýmý yazýnýz. Kültür, Geçmiþten günümüze dille aktarýlan her þey, yaþamaya devam etmekte midir? Örneklerle açýklayýnýz. 5. Anonim halk edebiyatý ürünleri olan mâni, türkü, destan vb. bize ne tür bilgi ve tecrübeler aktarýr? l Kültürümüzde çeþitli nesnelere yüklenen anlamlarla ilgili bir araþtýrma yapýnýz. (3. etkinlik içindir.) I. METÝN DÝL VE KÜLTÜR Kiþinin öz diline önem vermesi, ona özen göstermesi, eski dil-yeni dil kavgasýnýn çok ötesinde bir sorundur. Düþüncenin tek olanaðý dildir. Dili; düþünceyi aktarmak için gerekli hem de çok gerekli bir araç olarak görmek yetersizdir. Dilin olmadýðý yerde, düþünce de söz konusu deðildir. Dil, bilincimizin gerçeklik kazanmasýnýn, bütün bilinç olgularýmýzýn biçime kavuþarak dýþýmýzdaki baþka bir özneye aktarýlmasýnýn tek güvencesidir. Kýsacasý, dil, bütün iç olgularýmýzýn iletilmesine yarayan bir araç deðil, bu olgularýn iletilmesidir. Dil olmadan, bilinç de yoktur. Varsa bile, bu varlýk, tek bir öznenin içinde tutsak kalan, soyut bir psikolojik olgudan öteye gitmeyen daðýnýklýktýr. Dil, bütün bir insanlýk kültürünün depolandýðý bir araç deðil, kültürün kendisidir çünkü, hiçbir düþünce, hiçbir duyarlýlýk, dile dönüþmeden var olamaz. Dil, insanlýðýn kendini gerçekleþtirdiði en önemli iþaret sistemidir. Dil, insanlýðýn kendisidir. 26