İŞLETMENİN KURULUŞ YERİNİN SEÇİMİ. Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

Transkript

1 İŞLETMENİN KURULUŞ YERİNİN SEÇİMİ Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT

2 İŞLETMENİN KURULUŞ YERİNİN SEÇİMİ Bu Dersimizde; - Kuruluş Yerinin Önemi ve Optimum Kuruluş Yeri Kavramı - Kuruluş Yerinin Seçimini Etkileyen Faktörler - Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri Organize Sanayi Bölgeleri ve Sanayi Siteleri

3 İŞLETME BÜYÜKLÜK ÖLÇÜLERİ İşletme büyüklüğünü belirlemede çeşitli kriterler göz önüne alınabilir. Ama genel olarak bunlar ya kantitatif kriterler, ya da kalitatif (niteliksel) kriterlerdir. Her ne kadar kantitatif ölçüler daha somut ve pratik iseler de, başlı başına bu tür kriterlerin yeterli olmadığı durumlar da söz konusu olabilmektedir. Bu yüzden niteliksel ölçülerden de yararlanma yoluna gidilir

4 Kantitatif Büyüklük Ölçüleri İşletme büyüklüğünü belirlemede kullanılan kantitatif kriterlerin başlıcaları şunlardır: 1. Yıllık satışlar (çoğunlukla gelir- ciro) 2. Yıllık karlar 3. Varlıklar (Net aktifler) 4. Öz sermaye miktarı 5. Yatırım toplamı 4 6. Çalışanların sayısı

5 Kantitatif Büyüklük Ölçüleri Bunların dışında, 1.Kullanılan makine ve tezgah sayısı veya gücü; 2.Kullanılan hammadde miktarı veya harcanan enerji miktarı; 3.Yıllık ihracat değeri de, bir büyüklük ölçüsü olarak belirtilebilir

6 Kantitatif Büyüklük Ölçüleri Fortune (Servet) Dergisi, ABD'nin ve dünyanın en büyük 500 işletmesini belirleyip sırasıyla "Fortune 500" ve "Global 500" başlıklarıyla satışlar, karlar, varlıklar öz sermaye ve çalışanların sayısına göre sıralayıp yayınlar. Business Week, ABD'nin, dünyanın ve gelişmekte olan ülkelerin en büyük işletmelerini "satışlar", "karlar" ve "piyasa değerlerine" göre; her yıl sınıflandırır ve "Global 1000" başlığı altında, tüm dünyadaki ilk 1000 işletmeyi belirleyip yayınlar. Forbes Dergisi aynı şekilde ABD'de ve dünyadaki işletmeleri 6 sınıflandırır

7 Kantitatif Büyüklük Ölçüleri Ülkemizde, İstanbul Sanayi Odası (İSO nın, 1967 yılında başlattığı sadece İstanbul'u kapsayan en büyük 100 sanayi kuruluşuyla ilgili anket araştırmaları zamanla Türkiye düzeyine yansıtılmış; önce 300 işletmeye, 1980'de ise 500 işletmeye dönüştürülmüştür yılından itibaren, ikinci 500 büyük işletme de açıklanmaya başlanmıştır. Sonuçları her yıl İSO Dergisi'nde yayınlanan araştırmalarda, Türkiye'deki kamu ve özel sektör işletmelerinin üretimden satışları, satış hasılatı, dönem karı/zararı, özkaynakları ve 7 ücretle çalışanlar ortalaması ayrı ayrı belirtilmektedir

8 8 Sıra Kantitatif Büyüklük Ölçüleri İşletme Adı TÜPRAŞ-T. Petrol Rafinerileri A.Ş EÜAŞ-Elektrik Üretim A.Ş. Gen. Müd.. K=Kamu Ö = Özel Bağlı Olduğu Oda Üretimden Satışlar Milyon TL Net Varlıklar (Net Aktifler) Milyon TL Kocaeli , ,0 K 9.740, ,8 3 6 Ford Otomotiv Sanayi A.Ş İstanbul 6.004,8 2.80, Oyak-Renault Otomobil Fabrikalan A. Ş. Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. İstanbul 5.871, ,2 İstanbul 5.448, ,

9 Kalitatif Büyüklük Ölçüleri Sermaye koyanların (sermayedarların) sayısı Yönetim biçimi Bölgeye yönelik olup olmama Endüstri dalındaki nisbi (göreli) durum. Hukuki şekil

10 Kalitatif Büyüklük Ölçüleri Sermaye koyanların (sermayedarların) sayısı Yönetim biçimi Bölgeye yönelik olup olmama Endüstri dalındaki nisbi (göreli) durum. Hukuki şekil

11 Büyük ve Küçük İşletmelerinÜstünlükleri İşletmeler, büyüklüklerine göre, küçük işletmeler, orta ölçekli işletmeler ve büyük işletmeler şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutulmaktadır. Öte yandan, uygulamaya dönük olarak genellikle küçük işletmeler orta ölçekli işletmelerle birlikte düşünülerek, büyük işletmeler grubuna karşılık, küçük ve orta ölçekli işletmeler tek grup olarak ele alınır

12 Büyük ve Küçük İşletmelerin Üstünlükleri Büyük İşletmelerin başlıca üstünlükleri: Makineleşme ve gelişmiş üretim metodlarıyla, büyük ölçekli üretim (kitle üretimi) yapılabilir; böylece birim maliyetler düşer. Üretimde yüksek teknoloji kullanma yanında, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge)ye daha çok kaynak ayrılıp, buluş ve yeniliklerden daha fazla yararlanılabilir. Modern işletmecilik uygulamaları daha çok görülür. Daha etkin organizasyon kurulup, departmanlarda uzman personel ile etkin işbölümü yapılır

13 Büyük ve Küçük İşletmelerin Üstünlükleri Daha kaliteli personel çalıştırıldığı gibi, onlara daha iyi eğitim, yetişme ve yükselme imkanı sağlanır. Yüksek finans gücü sayesinde, daha kolay ve düşük maliyetle para ve kredi sağlanır Satınalma, üretim ve pazarlama (örneğin, reklam harcamaları) artan pazarlık gücü, iskontolar vb. nedenlerle büyüklükten kaynaklanan tasarruflar sağlanır

14 Büyük ve Küçük İşletmelerin Üstünlükleri Küçük İşletmelerin başlıca üstünlükleri: Bu işletmeler talep değişmelerine (sınırlı sabit varlıkları nedeniyle) daha hızlı uyum sağlarlar, esneklikleri fazladır. Dar bir çevreye hitap ettiklerinden müşterileriyle yakın temas ve kişisel ilişkiler geliştirirler. İşçi-işveren ilişkisi de daha yakındır. Müşterilere mal ve hizmetlerle daha iyi hizmet verirler. Özel değişiklik yapma imkanları fazla olup, standart mal sunma yerine özel ihtiyaçları karşılamaya daha çok yönetirler

15 Büyük ve Küçük İşletmelerin Üstünlükleri Makineden çok emeğe, işgücüne dayanırlar; sınırlı sayıda personel çalıştırılır, bunlar etkin olarak kontrol edilirler Büyük işletmelere cazip olmayan küçük pazar bölümlerini hedef pazar seçip, buralarda karlı çalışabilirler. Mülkiyet ve yönetimde bağımsızlık söz konusu olup, çoğunlukla yönetimde sahip-yönetici vardır. Bürokrasi az olduğundan hızlı karar verme yoluyla pazar fırsatlarını yakalamak daha kolay olabilir

16 İŞLETME BÜYÜKLÜGÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE OPTİMUM İŞLETME BÜYÜKLÜGÜ

17 İşletme Büyüklüğünü Etkileyen Faktörler İşletme büyüklüğüne etki eden faktörler aslında çok ve çeşitli olduğu gibi durumdan duruma değişkenlik de gösterebilir. Bu faktörlerin başta gelen bazıları şunlardır: Pazar şartları ve talep durumu (bugünkü ve gelecekteki); kurucuların finansman (para ve kredi tedariki) imkanları ve 17 Kurucuların yönetim beceri veya yetenekleri

18 Optimum (En Uygun) işletme Büyüklüğü Optimum, optimal veya en uygun işletme büyüklüğü, ortalama maliyet masraflarının veya giderlerinin en düşük olduğu işletme büyüklüğüdür. İşletme büyüklüğü küçükten optimum düzeye gelinceye kadar ortalama maliyetlerde bir azalma; optimal büyüklükte en düşük düzeye indikten sonra, aşırı büyüklüğe gidişte ise ortalama maliyetlerde bir artış 18 görülür

19 KAPASİTE VE ÇEŞİTLİ KAPASİTE KAVRAMLARI

20 Kapasite ve Kapasite Ölçüleri İşletmelerin mal veya hizmetleri üretebilme yetenek ve imkanlarının belli bir ölçü ile ifade edilmesine "işletme kapasitesi" denir. Bir kimse, kendisini zorlamadan gerekli dinlenmeler dışında 10 saat çalışabiliyorsa o kimsenin çalışma ve iş çıkarma kapasitesi 10 saattir. Bir makine, dinlendirme, bakım-tamir dışında günde 22 saat çalışabiliyorsa o 20 makinenin günlük kapasitesi 22 saattir

21 Kapasite ve Kapasite Ölçüleri Kapasite ölçüsü olarak çoğunlukla "üretim" kullanılır ve belirli bir süre içindeki üretim miktarı olarak ifade edilir. Bir dokuma fabrikası, sahip olduğu 30 tezgahın her birinde 8 saatlik işgününde 100 metre kumaş dokuyabiliyorsa, günlük üretim kapasitesi 30 x 100 = metre kumaştır. Bir yılda tatil ve bakım onarım dışında ortalama 320 gün çalışıldığı kabul edilirse, bu fabrikanın yıllık üretim kapasitesi 320x = metre kumaştır

22 Kapasite ve Kapasite Ölçüleri Kapasite ölçüsü olarak çoğunlukla "üretim" kullanılır ve belirli bir süre içindeki üretim miktarı olarak ifade edilir. Bir dokuma fabrikası, sahip olduğu 30 tezgahın her birinde 8 saatlik işgününde 100 metre kumaş dokuyabiliyorsa, günlük üretim kapasitesi 30 x 100 = metre kumaştır. Bir yılda tatil ve bakım onarım dışında ortalama 320 gün çalışıldığı kabul edilirse, bu fabrikanın yıllık üretim kapasitesi 320x = metre kumaştır

23 23 Çeşitli Kapasite Kavramları Kapasite türleri: maksimum veya teorik kapasite, Normal veya pratik kapasite, Optimum kapasite, Fiili kapasite, Atıl (boş) kapasite, Aşırı kapasite

24 Maksimum (Teorik) Kapasite Bu, bir işletme, makine veya teçhizatın, hiçbir bekleme, gecikme, arıza, aksama veya duraklama olmadan ulaşabileceği en yüksek üretim miktarıdır. Diğer bir deyişle, maksimum kapasite, "teknik açıdan yapılabilir" nitelikte olup, üretimde herhangi bir sıkılma, bozulma, işgücü veya hammadde tıkanıklığı, diğer üretim darboğazları ile maliyetleri göz önünde bulundurmaz

25 Maksimum (Teorik) Kapasite Maksimum veya teknik kapasite kavramı, "kolaylıkla ölçülebilir olma" özelliğine sahiptir ama iki yönden de eleştiriye açıktır: 1. İnsan gücü, hammadde ve diğer maliyetleri göz önüne almaz. 2. Makine ve teçhizat gibi üretken unsurların hiç arıza göstermeyeceği, bakım-tamire gerek duyulmayacağı 25 gibi bir varsayımla maksimum üretim miktarını verir

26 Normal (Pratik) Kapasite Bir işletme veya tesisin tahmin edilen hakiki üretim kapasitesinin sürekli olarak maksimum kapasitede kalması, çok zor, hatta imkansızdır. Çünkü, bakım-tamirler, beklemeler, duraklamalar, montaj ve ayarlamalar, çalışmaya hazır hale getirmeler, çalışma yanılgılarından doğan gecikmeler vb., makinelerin veya işletmelerin belirli çalışma sürelerinin %100'ünü doldurmalarına imkan vermez. Bu tür gecikme ve beklemelere, faaliyet kesilmeleri denilir. İşte, maksimum kapasiteden bu faaliyet kesilmeleri çıkarılırsa, 26 normal veya pratik kapasiteye ulaşılır.

27 Optimum Kapasite Birim başına sabit ve değişken giderler toplamının minimum olduğu kapasiteye "optimum kapasite" denir. Şu halde, konuyu maliyetlerle ilişkili olarak, ekonomik açıdan ele alan bu kapasite kavramı, üretim tekniği değişmediğinde bir işletmenin minimum maliyetlerle üretebileceği mamul miktarını vermektedir. Bu kapasite türünün ölçümü maksimum kapasiteye göre daha zordur. 27 Optimum kapasite, normal kapasite dolaylarındadır.

28 Optimum Kapasite Birim başına sabit ve değişken giderler toplamının minimum olduğu kapasiteye "optimum kapasite" denir. Şu halde, konuyu maliyetlerle ilişkili olarak, ekonomik açıdan ele alan bu kapasite kavramı, üretim tekniği değişmediğinde bir işletmenin minimum maliyetlerle üretebileceği mamul miktarını vermektedir. Bu kapasite türünün ölçümü maksimum kapasiteye göre daha zordur. Optimum kapasite, normal kapasite dolaylarındadır. 28 Optimum büyüklükle karıştırılmamalıdır.

29 Fiili Kapasite Fiili kapasite, işletmenin herhangi bir dönemdeki fiili veya gerçekleşen üretim kapasitesini ifade eder. Normal kapasite, her zaman için ulaşılabilir üretim miktarını verir ve bu açıdan gerçekçi bir tam kapasitedir. Ancak, işletmenin normal kapasitede çalışmasını gerektirmeyen veya bunu aşması gerektiren durumlar söz konusu olabilir. Bu durumda fiili kapasiteden sapmalar söz konusu olabilir. 29

30 Atıl (Boş, Kullanılmayan) Kapasite İşletmenin belirli bir dönemdeki üretim miktarı (fiili kapasitesi) normal kapasitenin altında ise aradaki fark atıl kapasiteyi gösterir. Atıl veya kullanılmayan kapasiteye, boş kapasite, aylak kapasite gibi adlar da verilir. 30

31 Kapasite Kullanım Oranı Kapasite kulanım oranı ya da, çalışma (eski deyimle iştigal) derecesi, fiili kapasitenin normal kapasiteye oranıdır. Bu oran, normal kapasitenin ne kadarının kullanıldığını yüzde cinsinden gösterir. Kapasite kullanım oranının % 100 olması, fiili kapasitenin normal kapasiteye eşit olması demektir. Kapasite Kullanım Oranı= Fiili Kapasite Normal Kapasite 31

32 Kapasite Kullanım Oranı MAKSİMUM KAPASİTE NORMAL (PRATİK) KAPASİTE BOŞ KAPASİTE FİİLİ KAPASİTE 32

33 KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER (KOBİ'LER) 33

34 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Küçük ve orta ölçekli işletmelerin ekonomik ve sosyal sistemde yerine getirdiği önemli fonksiyonları ilk gören ülke ABD olmuştur. 1920'lerde Küçük İşletmeler İdaresi (Small Business Administration-SBA) ve 1953'de Küçük İşletmeler Kanunu ile devlet küçük işletmeler için aktif bir teşvik görevi yüklemiştir. Rekabeti korumanın ana aracı olan KOBİ'leri korumaya yönelik antitröst kanunlar çıkarılmıştır. 34

35 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Önceleri daha çok istihdamı arttırma yolunda önemli görülüp destek verilen KOBİ'ler, 1990'lı yıllardan itibaren üretim sürecinde, satış arttırmada ve yönetim yapısında yeniliklere katkıda bulunacak, canlı, dinamik nitelikli işletmelerin doğuşunu ve gelişmesini sağlayıcı bir ortam yaratmaya yönelik hükümet politikalarıyla desteklenir hale gelmişlerdir. 35

36 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Avrupa Birliği ülkeleri de, diğer birçok ülke gibi 1980'lerin başından itibaren KOBİ'leri destekleme ve geliştirme yoluna gitmişlerdir. Güney Kore, Hong Kong, Tayvan ve Singapur gibi dünya ticaretindeki paylarını hızla arttırmış olan ülkelerin dış pazarlarla rekabet savaşında KOBİ'lerin yaygınlığının ve yapılarının güçlü olmasının avantaj sağladığı 36 belirtilmektedir

37 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler KOBİ'lere ilişkin genel bir tanım veya ortak ölçü bulunmamaktadır. Ülkeden ülkeye, aynı ülkede farklı iş kollarında, hatta zaman içinde aynı işkolunda farklı ölçüler kullanılmaktadır. En çok kullanılan kantitatif ölçü, çalışan işçi sayısıdır. Ayrıca, zaman zaman gibsermaye miktarı veya yıllık satış geliri, makina parkı gibi ölçülere de yer verilmektedir. Çeşitli ülkelerde 50'den az veya 100'den az işçi çalıştıranlar küçük; 100'den, 300'den, hatta 500'den az işçi çalıştıran işletmeler de orta ölçekli kabul edilmektedir 37

38 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Kalitatif ölçüler olarak da, bağımsız yönetim (genellikle sahip yönetici), yöresel pazara yönelik olma; kendi işkolunda küçük bir yere sahip olma ve sermayenin büyük bölümünün işletme sahibince karşılanmış olması sayılmaktadır. Ancak birçok ülkede KOBİ'ler dış pazarlara açılma yoluna gitmişlerdir. Türkiye'de, özellikle son birkaç yılda KOBİ'lere, destek verme yolunda 38 düzenlemeler yapılmıştır. önemli yasal

39 Dünya'da Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Çeşitli ülkelerde KOBİ'lerin, tüm işletmeler içindeki oranı gelişmiş ülkeler dahil- çok büyük boyutlarda olup, % 98'in üzerindedir. Örneğin, Türkiye'de % 99,9; ABD'de % 98,9; Japonya'da % 99,4; Almanya'da % 99; Fransa'da % 99; Hindistan'da % 97,3 Güney Kore'de % 99,9 Toplam istihdam içindeki payları da ülkeden ülkeye % gibi önemli düzeylerde değişmektedir. 39

40 Türkiye'de KOBİ'ler ve İşletme Büyüklüğü KOBİ'leri desteklemek amacıyla 1990 yılında kurulan "Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB)", Kuruluş Kanunu'nda 1-50; ayırımı ile KOBİ'leri işçi çalıştıran işletmeler olarak tanımlamakta; 150'den fazla işçi çalıştıranları büyük işletme saymaktadır 40

41 Türkiye'de KOBİ'ler ve İşletme Büyüklüğü Sanayi Kredilerinde en çok 100 işçi çalıştıran küçük; en çok 250 işçi çalıştıran orta ölçekli işletme kabul edilmekte ve her biri için belirli sabit yatırım değerleri de belirtilmektedir. Eximbank KOBİ İhracat Kredisinde, KOBİ, 1150 işçi çalıştıran üretime dönük sanayi işletmesi olarak; KOBİ Destek Kredisinde, KOBİ, en çok 100 işçi çalıştıran ve belirli sabit yatırım tutarı olan işletme olarak 41 tanımlanmaktadır.

42 Türkiye'de KOBİ'ler ve İşletme Büyüklüğü Sanayi Kredilerinde en çok 100 işçi çalıştıran küçük; en çok 250 işçi çalıştıran orta ölçekli işletme kabul edilmekte ve her biri için belirli sabit yatırım değerleri de belirtilmektedir. Eximbank KOBİ İhracat Kredisinde, KOBİ, 1150 işçi çalıştıran üretime dönük sanayi işletmesi olarak; KOBİ Destek Kredisinde, KOBİ, en çok 100 işçi çalıştıran ve belirli sabit yatırım tutarı olan işletme olarak 42 tanımlanmaktadır.

43 Türkiye'de KOBİ'ler ve İşletme Büyüklüğü İşletme Büyüklüğü Çalışan Sayısı Mikro İşletme 1-9 Küçük İşletme Orta Ölçekli İşletme Büyük İşletme 250den fazla 43

44 Türkiye'de KOBİ'ler ve İşletme Büyüklüğü Ekonomideki Yeri Toplam İstihdam %78 Toplam katma değer %55 Toplam satış %65,5 Toplam yatırım %50 Toplam ihracat %59 Toplam kredi %24 44

45 SORULAR