Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri. TAY Projesi

Transkript

1 Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri Projesi The Archaeological Settlements of Turkey Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri TAY Projesi Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi, Türkiye de 1800 lerin başlarından beri, yüzey araştırmaları ve kazılarla saptanmış tüm arkeolojik buluntu yerlerinin kronolojik bir envanterinin çıkarılması; bu bilginin ulusal ve uluslararası platformda paylaşılması amacına yönelik olarak tasarlanmış ve yürütülmektedir yılından beri sürdürülmekte olan proje türünün ilk ve şimdilik tek örneğidir. Proje, bir arkeolog ekip tarafından tümüyle bağımsız olarak yürütülmektedir. İlk kez bu projeyle Türkiye arkeolojik yerleşmeleri, höyükler, tümülüsler, anıtlar, mezarlıklar, ören yerleri tek tek belgelenmektedir. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri Projesi Nereden Kaynaklanıyor? Türkiye gibi hızlı bir kentleşme, endüstrileşme süreci içine girmiş olan bir ülkede, hızla yayılan kentler, turistik ve endüstriyel tesisler, bunlar için gerekli olan, yol, su, havaalanı gibi alt yapı kuruluşları, mekanize tarım, arazi ıslah çalışmaları, yeni hammadde ocakları, doğal afetler vb. gibi araziyi etkileyen her faaliyet, ülkemiz kültür varlıklarını hızla yok etmekte, yeterince belgeleme olmadığı için de tam nelerin gittiği bile bilinmemektedir. En son anda, kurulacak olan tesisin yapım aşamasında, önemli bir tarihi kalıntı, genellikle rastlantı sonucu fark edilmekte, bu da ya yatırımın durması, engellenmesi, 1

2 ya da tarihin feda edilmesi gibi, çözümsüz durumlara neden olmaktadır yıl öncesine uzanan uygarlıkları barındıran Anadolu ve Trakya toprakları üzerinde, 1800 lerin ilk yarısından başlayan (C. Texier [ ], J.W. Hamilton [1842], P. Tschihatscheff [ ], V. Langlois [1861] vd.) araştırmaların sonuçları ile çağdaş yüzey araştırmaları ve kazıların bilgileri dağınık ve çoğunlukla ulaşılamaz durumdadır. Birçok yerleşmenin yeri bilinmemekle birlikte birçoğu da tahribatın/yapılaşmanın kurbanı olmuş ya da olmaktadır. Bu tahribata karşı şimdilik yapılabilecek en önemli çalışma kültürel verilerin merkezi bir yapı içinde toplanması ve derlenmesidir. Özetle: Anadolu ve Trakya nın, insanoğlunun yerleştiği ilk dönemlerden yakın çağlara dek derli toplu, ayrıntılı bir yerleşme ve kültür envanteri yoktu. Bu bölgelerdeki uygarlıkların kültürel gelişimini başından sonuna dek inceleyebilmek için sistemli bir belge arşivi hazırlanmamıştı. Anadolu ve Trakya kültürlerinin, kronolojik olarak, hem kendi içinde hem de birbirleriyle ilişkileri yeterince açık değildi. Projenin Amaçları Hemen hemen bütün gelişmiş ülkeler bu sorunu, gelişmeyi sürdürmek ile arkeolojik kalıntıları koruma ve belgelemeyi, neredeyse çözmüşlerdir. Bu işin temelinde de, kuşkusuz tam bir envanterin hazırlanmış olması gelir. Belgeleme olmadan koruma olamaz. Türkiye deki her türlü kültür varlığının envanterinin bir an önce çıkartılması, ivedi ve zorunlu bir görev durumuna gelmiştir. Bunun, Avrupa Konseyi Sözleşmesi gibi uluslararası antlaşmaların da gereği olduğunun kabul edilmesi gerekir. Dünya kültür varlıklarının önemli bir bölümüne sahip olmak, kuşkusuz bunu koruma sorumluluğunu da beraberinde getirmektedir. Bu acil sorun için ne yapılmalı?: Türkiye kültür emanetleri öncelikle elektronik olarak korunmaya alınmalı, (Veri Toplama/Data Collection); Basılı ve elektronik ortamda yayınlanmalı ve bu emanetler dünyaya açılmalı, (Veri Yayınlama/Data Publishing); Türkiye, sistemli biçimde ve yeni teknolojiler kullanılarak taranmalı, mevcut bilgiler doğrulanmalı, yeni yerlerin belgelenmesi gerçekleştirilmeli, (Veri Doğrulama/Data Confirmation); Anadolu ve Trakya toprakları üzerindeki, gerek doğa, gerekse insan eliyle yoğun olarak süren tarihi eser tahribatını izleyecek ve kamuoyunu uyaracak bir kurum oluşturmalıdır. (Veri Gözlemleme/Data Inspection); 2

3 Kime Yönelik? Bu çalışma ile gerçekleştirilmek istenen, arkeolojik dönemlere ilişkin buluntu/yerleşme yerlerinin bir dökümünü hazırlamak ve bu konuda araştırma yapmak isteyen arkeologlara, tarihçilere, yakın bilim dallarındaki araştırmacılara; arkeoloji, tarih gibi alanlarda eğitim gören öğrencilere; çeşitli kademelerde ülkemizin tanıtımında görev alan uzmanlara ve geçmişe ilgi duyan, araştırılmasına inanan tüm insanlara bilimsel bir başvuru kaynağı, bir veri havuzu sunmaktır. TAY Projesi nin Yapısı 1. Basılı Ortam Tümü bilgisayar ortamında hazırlanan TAY klasörleri, kullanıcı tarafından gruplanabilir, sınıflandırılabilir ve buluntu yeri temelinde, birbirinden bağımsız fişlerden oluşmaktadır. Proje yürütücüleri tarafından, arkeolojik çalışmaların devingenliğine uygun olarak fişlerin kolaylıkla güncellenmesi ve kullanıcılara gönderilmesi amaçlanmaktadır. Projenin 96 da yayınlanan ilk klasörü, Paleolitik/Epipaleolitik Çağlar ı, 97 de yayınlanan ikinci klasörü Neolitik Çağ ı, 98 de yayınlanan üçüncü klasörü Kalkolitik Çağ ı, 02 Mayısında yayınlanan dördüncü klasörü ise İlk Tunç Çağı nı kapsamaktadır 1. Bunu Demir Çağı, Hellenistik, Roma, Bizans ve diğer klasörler izleyecektir. TAY Projesi nin basılı ortamını oluşturan klasörlerin ilk beşi için, bugüne kadar, toplam 4000 i aşkın yayın (makale, kitap, rapor vd.) taranmıştır. 2. Elektronik Ortam: TAYNet Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi, 1998 yılından bu yana internet üzerinden, Türkçe ve İngilizce olarak, arkeolojik verilerin yayınını sürdürmektedir. Türkiye kültürel varlıklarının verilerine dünyanın her yöresinden kolaylıkla ulaşılabilmesini hedefleyen bu yayın, şimdilik, bir ülkenin, internet üzerinden ulaşılabilen ilk ve tek kültür/yerleşme envanteridir. Projenin internet sitesi üzerinde, şu anda, Paleolitik, Neolitik, Kalkolitik ve İlk Tunç çağlarına ait, arama ve sorgulamaların yapılabileceği veri tabanları, yerleşmelerin mimari ve buluntu çizimleriyle birlikte yayınlanmaktadır. Ayrıca, TAY Projesi nin arazi çalışmalarından elde ettiği, arkeolojik yerleşmelere ait 6500 fotoğraf da veri tabanları içerisinde yer almaktadır. Orta-Son Tunç ve diğer çağların basılı ortam ve internet üzerinden yayın hazırlıkları sürmektedir. 1 Harmankaya, S. - O. Tanındı, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-1: Paleolitik/Epipaleolitik, Ege Yayınları, Takım ISBN , Cilt ISBN , İstanbul, Harmankaya, S. - O. Tanındı - M. Özbaşaran, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-2: Neolitik, Ege Yayınları, Takım ISBN , Cilt ISBN X, İstanbul, Harmankaya, S. - O. Tanındı - M. Özbaşaran, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-3: Kalkolitik, Ege Yayınları, Takım ISBN , Cilt ISBN , İstanbul, Harmankaya, S. - B. Erdoğu, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-4a/4b: İlk Tunç Çağı, TASK Vakfı Yayınları, Takım ISBN , Cilt ISBN , İstanbul, Erdoğu, B. - O. Tanındı, - D. Uygun, TAY - Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 14 C Veri Tabanı, Ege Yayınları, İstanbul,

4 3. TAYCD TAY Projesi yle, Türkiye kültürlerinin, arkeolojik kalıntıların görsel malzemelerle birlikte (fotoğraf, film vd.), multimedia olanaklarıyla CD ortamında hazırlanması çalışmaları sürdürülmektedir. TAY Projesi CD yayını, Anadolu arkeolojisinin her çağı/dönemi için 1 CD olmak üzere, toplam 12 CD lik bir set olarak tasarlanmıştır: 1. Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı) 2. Neolitik Çağ (Cilalı Taş Çağı) 3. Kalkolitik Çağ (Bakır Taş Çağı) 4. İlk Tunç Çağı 5. Orta Tunç Çağı 6. Son Tunç Çağı 7. Demir Çağı (Asur, Hitit, Urartu, Frig, Lidya vd.) 8. Hellenistik Dönem 9. Roma Dönemi 10. Bizans Dönemi 11. Selçuklu Dönemi 12. Osmanlı Dönemi Bu set, bilimsel bir veri tabanını da içermekle birlikte animasyonlar, vinyetler, fotoğraflar, filmler, sanal gerçeklik içeren 3 boyutlu görsel malzeme ile desteklenerek eğitimde, öğrenimde, turizmde, tanıtımda kullanılabilecek bir formatta hazırlanacaktır. Bu yayın seti Türkçe ve İngilizce olacaktır. 4. TAYEx (Ayrıntılı Rapor Ek. 1 de) TAY Keşif Gezisi/TAY Expedition (TAYEx), projenin diğer bir bölümünü oluşturmaktadır: Anadolu ve Trakya nın tüm bölgeleri, uzman bir ekip (arkeolog, jeolog, topograf, fotoğrafçı, film ekibi) tarafından sistemli biçimde dolaşılarak, bugüne kadar yapılmış yüzey araştırma alanları, kazı ve buluntu yerleri, çağdaş teknolojiler kullanılarak, bilgisayar donanımlı keşif araçları ile taranmıştır yılları arasında süren bu aşamada koordinat, ölçüm, haritalama, fotoğraf ve film çalışmaları yapılmış, dolayısıyla mevcut bilgilerin doğrulanmasının yanı sıra yeni yerler belgelenmiştir. Bu aşama projenin en önemli bölümlerinden birisidir: von der Osten in 1926 yılında ortaya attığı bu fikir 2 artık gerçekleştirilmiş, dolayısıyla Türkiye arkeolojik yerleşmeleri ve bulguları büyük ölçüde doğrulanmıştır. Bu çalışma sonucunda eldeki veriler güncellenerek ve ulusal/uluslararası kamuoyuna, bilim insanlarına, araştırmacılara sunulmaya başlanmıştır. 2 Bu programı şöyle hulâsa etmek mümkündür: Anadolu da uzun, geniş bir arkeoloji seyahati yapmak; diğer arkeolog - seyyahların gördüklerini yeniden görmek; yazdıklarını tahkik etmek, söylediklerini yeniden tevsik etmek; görmeden geçtikleri üzerinde durmak; sonra gitmedikleri, görmedikleri sahalar, harabeler ve eserleri ziyaret ve tesbit etmek, hulasa burada arkeolojiyi alakadar eden her şeyin bilançosunu yapmak. Daha sonra bu görülenleri, yeniden öğrenilenleri, bugüne kadar yazılmış, şayi olmuş bulunalarla karşılaştırmak ve nihai bir fikir ortaya koymak. (von der Osten dan [Exploration in Hittite Asia Minor, 1926, s.viii] aktaran Remzi Oğuz Arık [ Anadolu Arkeologya Tarihinde Alişar Hafriyatı, Türk Tarih ve Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Temmuz 1933, Sayı:1, Maarif Vekaleti, İstanbul]) 4

5 5. TAYGIS TAYGIS'in temel amacı, Türkiye'nin tüm arkeolojik yerleşmelerinde yürütülen TAYEx alt projesinden elde edilen yazılı, sayısal ve görsel bilgi ve belgelerin, Coğrafi Bilgi Sistemi (Geographical Information System GIS) teknolojileri kullanılarak hazırlanmış sayısal haritalar üzerine işlenmesi ve böylece oluşturulan elektronik envanterin gerek resmi kurumların gerekse toplumun diğer kesimlerinin kullanımına sunulmasıdır. Türkiye kültür envanterinin en önemli parçalarından biri olan arkeolojik yerleşmelerin konumları, nitelikleri, dönemleri, korunma/tahribat durumları, sürekli olarak güncellenerek, sözkonusu bölgede yürütülecek olan planlama çalışmalarının ve koruma amaçlı projelerin doğru ve güvenilir bir veri tabanından yararlanması sağlanacaktır. Projenin 2003 yılı sonunda, Marmara, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine ait 1: ölçekli envanter haritaları basılmış olacaktır. 6. TASK Türkiye nin kültürel emanetlerine ilişkin verilerin kurumsal ve sürekli bir biçimde biriktirilmesi, doğrulanması ve güncellenmesine; bu emanetler konusunda kamuoyunun bilinçlendirilmesine yönelik olarak, Tarih, Arkeoloji, Sanat ve Kültür Mirasını Koruma Vakfı (TASK) kurulmuş ve bu vakfın bünyesinde Türkiye Arkeolojik Gözlemevi- TAG (The Archaeological Survey of Turkey) çalışmalarını sürdürmektedir. Bu kurum, kültürel emanetlere yönelik olumsuz uygulamaları, biriktirdiği ve sürekli güncellediği veri topluluğuna dayanarak, gerek süreli yayınlar, gerek basın toplantıları, gerekse Internet aracılığıyla, hızlı biçimde Türkiye ve dünya kamuoyuna aktarmaktadır. Sonuç olarak, Türkiye nin kültürel emanetlerinin, Dünya kültür varlıklarının bir parçası ve de önemli bir parçası olduğunu anlamamız ve kabul etmemiz, bu emanetlere sahip olmanın getirdiği sorumluluğun bilincinde olmamız gerekir. Her tahrip edilen höyük, her yok edilen tümülüs ya da düz yerleşme, dünya kültür tarihinden bir parçanın, bir daha yerine konamaz bir şekilde yok olması, dünya tarihinin bir bölümünün silinmesi sorumluluğunu da beraberinde getirecektir. Belleğini yitirmiş bir toplum, bölgesel kısıtlılığın sorumluluğunu sırtında taşıyacak, küresel köyümüzde amaçsızlığın acı sınırlarında dolaşacaktır. TAY Projesi, kültürel emanetlerin korunması-tahribatın önünün alınması için önce belgeleme ilkesinden yola çıkarak, kişisel çabalar ve oldukça sınırlı olanaklarla yürütülmektedir. Bu konuda projeye gelebilecek her türlü desteğin, zaman içinde yok olmuş ve hızla kaybolan kültürel değerlerin yaşama döndürülmesine büyük katkısı olacaktır. 5

6 TAY Projesi, Eylül 2002 tarihleri arasında Selanik'te gerçekleştirilen Avrupa Arkeologlar Birliği 8. Yıllık Toplantısı'na katılıdı. TAY Projesi, -dünyanın en prestijli ödüllerinden biri olan ve bu yıl, 90 ülkeden toplam 742 projenin katıldığı- "The Stockholm.Challenge Award 2001"in "Culture and Entertainment" dalında -14 projeyle birlikte- finale kaldı. Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri TAY Projesi, 1997 yılında 14 üncüsü düzenlenen, Avrupa nın en saygın çevre koruma programlarından biri olan ve UNESCO tarafından da desteklenen, Henry Ford Avrupa Çevre Koruma Ödülleri 1996/97 (Henry Ford European Conservation Awards) Türkiye Birinciliği ni kazanmıştır. Yıldız Teknik Üniversitesi tarafından 2000 yılında ilki düzenlenen, yurtiçi ve yurtdışından 61 eserin katıldığı "2000 Yılı Web Ödülleri" yarışmasında, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi, "En İyi İçerik" dalında Birincilik kazanmıştır. çağrılı olarak katılmıştır. TAY Projesi, 4-6 Ekim 1998 tarihleri arasında, Avustralya nın Melbourne kentinde, UNESCO tarafından dördüncüsü düzenlenen ve 48 ülkenin katıldığı, University and Heritage konulu foruma TAY Projesi, 4-7 Ekim 1999 tarihleri arasında, İtalya nın Floransa kentinde, Dünya Bankası ve İtalyan Dışişleri Bakanlığı tarafından düzenlenen ve 85 ülkenin katıldığı, Culture Counts in Sustainable Development konulu toplantıya çağrılı olarak katılmıştır. TAY Projesi Kuruçeşme Cad., 67/B Kuruçeşme - İSTANBUL Tel-Faks: (0212) (0212) e.posta: info@tayproject.org web: Proje Koordinatörü: Oğuz Tanındı Aralık 04 otanindi@tayproject.org 6

7 Ek. 1 TAYEx (TAY Expedition/TAY Keşif Gezisi) Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri Projesi TAY Ex Keşif Gezisi Ekibi / Expedition Team TAY Keşif Gezisi/TAY Expedition (TAYEx), TAY Projesi nin en önemli aşamalarından birini oluşturmaktadır: Bu projeyle, Anadolu ve Trakya nın tüm bölgeleri, uzman bir ekip tarafından sistemli biçimde dolaşılmış, bugüne kadar yapılmış yüzey araştırma alanları, kazı yerleri, çağdaş teknolojiler kullanılarak, bilgisayar donanımlı keşif araçları ile taranmıştır yılları arasında süren bu aşamada koordinat, ölçüm, haritalama, fotoğraf ve film çalışmaları yapılmış, dolayısıyla mevcut bilgiler doğrulanırken yeni yerler de belgelenmiştir. Bu arazi çalışmasının üç temel amacı bulunmaktadır: 1. Yayını yapılmış arkeolojik verilerin doğrulanması; 2. Buluntu yerlerinin, yerleşmelerin (höyükler, mağaralar, kaya sığınakları, düz yerleşmeler, tümülüsler, anıtlar vd.) o günkü durumlarının belgelemesi; 3. Görsel bir Türkiye arkeolojik arşivinin oluşturulması. Arazi araştırmasının yapısı Turkiye nin coğrafi bölümlemesine göre planlanmıştır Marmara, Ege, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu bölgeleri. Kronolojik sınırları ise Paleolitik Çağ dan (Yontma Taş Çağı), İlk Tunç Çağı sonu kadarki süreci kapsamaktadır. Tahribatın boyutları, kültürel emanetlerimizi belgeleme çalışmalarının önceliğini Marmara ve Ege bölgelerine (tarım, yapılaşma, depremler vd.) vermektedir. Dolayısıyla TAY Arazi Çalışmaları nın ilk etabı, bu bölgelerde, her biri yaklaşık 1.5/2 aylık iki çalışma ile gerçekleştirilmiştir. TAYEx in 4 yıllık programı şöyledir: Haziran-Temmuz 2000 Marmara Haziran-Temmuz 2001 Akdeniz Eylül-Ekim 2000 Ege Eylül-Ekim 2001 Güneydoğu Anadolu Haziran-Ekim 2002 İç Anadolu Haziran-Temmuz 2003 Doğu Anadolu Ağustos-Ekim 2003 Karadeniz Araştırma ekibi iki arkeolog, bir fotoğrafçı, bir video kameraman ve bir bilgisayar uzmanı ile bu çalışmanın arkeolojik ve teknolojik sorumluluğunu üstlenen bir ekip liderinden oluşmuştur. Arazi çalışmalarının amaçları aşağıda sunulmaktadır: 7

8 Yerleşme/buluntu yerlerinin eldeki mevcut verileri ile o günkü durumlarının karşılaştırılması, bilgilerin güncellenmesi, tahribat boyutlarının belgelenmesi ve kamuoyuyla paylaşılması 3 ; Küresel Konumlandırma Sistemi (GPS) yardımıyla kesin konumlarının (koordinat) belirlenmesi; Yerleşme/buluntu yerlerine ulaşmayı sağlayacak ayrıntılı tanımların hazırlanması; Haritalama ve çizim; Görsel belgeleme amacıyla analog ve dijital fotoğraf ve film çekimi; Verilerin güncellenmesinden sonra bilgilerin mümkün olan en kısa sürede TAY klasörlerinde ve internet sayfalarında ( yayınlanması. Türkiye nin arkeolojik ve kültürel varlıkların her an, hatta şu dakikada, hızlı ekonomik gelişme ya da erozyon ve deprem gibi doğa güçleri ile tahrip olmaktadır. Çarpık kentleşme, tarımsal faaliyetler, alt yapı gelişmeleri, sanayileşme, baraj yapımı vs. gibi gelişmelerin tümü bu tahribata yardımcı olmaktadır. Doğru düzgün ve tüm bir envanter çalışması olmadığından ne yazık ki pek çok kez neyin tahrip olduğu, neyin kaybolduğu bile bilinememektedir. Bazı resmi rakkamlara göre Türkiye de 3000 dolayında arkeolojik yerleşme mevcuttur. Bu sayı oldukça küçüktür ve dahası ana yerleşmelerin tümünü kapsamaz. Örneğin TAY Projesi nin Kalkolitik Dönemi için 794 adet yayınlanmış yerleşme/buluntu yeri toplanmış, ancak bu döneme ait en az 5000 yer olduğunu düşünülmektedir. Dahası yayınlanmış olanların çoğunda yerleşmelerin yerleri, konumları ve durumları ile ilgili yeterli veriler yoktur, varolan veriler son derece sınırlıdır ve ulaşılamaz. TAY Projesi, kültürel emanetlerinin korunması-tahribatın önünün alınması için önce belgeleme ilkesinden yola çıkarak, kişisel çabalar ve oldukça sınırlı olanaklarla yürütülmektedir. Bu büyük boşluğu doldurmak, tüm, anlaşılabilir ve ulaşılabilir bir envanter çıkarmak, bu envanteri dia, dijital fotoğraf ve video filmlerden oluşan görsel bir arşiv ile desteklemek amacıyla bizler gönüllü olarak bu çabayı sürdürmekteyiz. Arazi ve belgeleme çalışmalarımız kültürel varlıklarımızı koruyacak olmasının yanısıra ileride yapılacak yoğun ve uzmanlığa yönelik yüzey araştırmalarına ve yerleşme düzeni çalışmalarına da temel oluşturacaktır. 3 Tanındı, O. et al Türkiye Arkeolojik Tahribat Raporu 2000 Marmara ve Ege Bölgeleri (Haziran-Ekim 2000), İstanbul, TASK Vakfı Yayınları: 1 (Türkçe ve İngilizce). Tanındı, O. et al Türkiye Arkeolojik Tahribat Raporu 2001 Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri (Haziran-Ekim 2001), İstanbul, TASK Vakfı Yayınları: 8 (Türkçe ve İngilizce). Tanındı, O. et al Türkiye Arkeolojik Tahribat Raporu 2002 İç Anadolu Bölgesi (Haziran-Ekim 2002), İstanbul, TASK Vakfı Yayınları: 13 (Türkçe ve İngilizce). Tanındı, O. et al Türkiye Arkeolojik Tahribat Raporu 2003 Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgeleri (Haziran-Ekim 2003), İstanbul, TASK Vakfı Yayınları: 15 (Türkçe ve İngilizce). 8