kpss SORU Lise ve Ön Lisans TARİH Önce biz sorduk Güncellenmiş Yeni Baskı Genel Yetenek Genel Kültür 120 Soruda

Transkript

1 Önce biz sorduk kpss Soruda 85 SORU Güncellenmiş Yeni Baskı Genel Yetenek Genel Kültür Lise ve Ön Lisans TARİH Konu Anlatımı Pratik Bilgiler Sınavlara En Yakın Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları

2 Serkan Aksoy KPSS LİSE VE ÖN LİSANS TARİH KONU ANLATIMLI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 18. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Mehmet Ali Tutlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 SUNU Değerli Adaylar; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Lise ve Ön Lisans Genel Kültür Testi'nde önemli bir yer tutan Tarih kapsamındaki 27 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitap, sorulmuş ve sorulması olası soruların titizlikle incelenmesiyle meydana getirilmiş olup; İslamiyet Öncesi Türk Tarihi, Türk-İslam Tarihi, Osmanlı Tarihi, Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri, Avrupa da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri, XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti, Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi, Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası ve Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi bölümlerinden oluşmaktadır. Kitapta; bölümlerin sınav formatına uygun ve soru çözümünü kolaylaştıracak bir şekilde ele alınmasına ve bilgilerin açık ve anlaşılır bir dille ifade edilmesine, bilginin resim, şekil, şemalarla somutlaştırılmasına, kavram haritaları, tablolar, grafik ve etkinliklerle akılda kalıcı biçimde sunulmasına özen gösterilmiştir. Her ünitenin sonunda, cevaplı testler ve çıkmış sorulara yer verilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarıma, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerime teşekkürü bir borç bilirim. Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da artıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle aracılığıyla paylaşınız. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Serkan Aksoy

4 iv İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM İslamiyet Öncesi Türk Tarihi Türk Adının Anlamı, Türklerin Ana Yurdu ve Türk Göçleri...1 İslamiyet Öncesi Türk Devletleri...2 İskitler (Sakalar) (MÖ VII. yy.)...2 Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları)...2 Kavimler Göçü (375)...2 Avrupa Hunları ( )...3 Göktürk (I. Köktürk) Devleti ( )...3 II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti ( )...4 Uygur Devleti ( )...4 Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları Kırgızlar Sabirler (Sibirler-Sabarlar) Akhunlar (Eftalitler) Hazarlar Türgişler Karluklar Avarlar Bulgarlar Macarlar Peçenekler Kıpçaklar (Kumanlar) Oğuzlar (Uzlar)...7 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet...7 A. Devlet Yönetimi...7 B. Ordu (Sü)...8 C. Din ve İnanış...9 D. Hukuk...10 E. Sosyal ve Ekonomik Hayat...10 F. Yazı, Dil ve Edebiyat...11 G. Bilim ve Sanat...12 H. Müzik...12 Cevaplı Test...13 Çıkmış Sorular...16

5 v 2. BÖLÜM Türk - İslam Tarihi Türklerin İslamiyet i Kabulü Talas Savaşı (751) İlk Türk - İslam Devletleri Karahanlılar ( ) Gazneliler ( ) Büyük Selçuklu Devleti ( ) Harzemşahlar ( ) Mısır'da Hâkimiyet Kuran Türk-İslam Devletleri Tolunoğulları ( ) Akşitler (İhşidler) ( ) Eyyûbiler ( ) Memlûkler ( ) İlk Türk - İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet A. Devlet Yönetimi B. Ordu C. Toprak Yönetimi D. Ekonomik Yapı E. Sosyal Hayat ve Hukuk F. Bilim, Dil ve Edebiyat G. Sanat ve Mimari Türkiye Tarihi Malazgirt Savaşı ndan Sonra Anadolu da Kurulan İlk Türk Beylikleri Saltuklular ( ) Mengücekliler ( ) Danişmentliler ( ) Artuklular ( ) Çaka Beyliği ( ) Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti ( ) Uçlar ve Anadolu Beylikleri Kösedağ Savaşı Sonucunda Kurulan Beylikler Karamanoğulları ( ) Hamitoğulları ( ) Eşrefoğulları ( ) Dulkadiroğulları ( ) Ramazanoğulları ( ) Germiyanoğulları ( ) Saruhanoğulları ( ) Aydınoğulları ( ) Menteşeoğulları ( ) Osmanoğulları ( ) Karesioğulları ( ) Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) ( ) Pervaneoğulları ( ) Taceddinoğulları (Canik Beyliği) ( ) İnançoğulları ( ) Sahip Ataoğulları ( ) Eretna Devleti ( ) Kadı Burhaneddin Devleti ( )... 30

6 vi Anadolu Selçuklu Devleti ve Beylikler Döneminde Kültür ve Medeniyet A. Devlet Yönetimi B. Ordu C. Toprak Yönetimi D. Ekonomik ve Sosyal Hayat E. Hukuk F. Din ve İnanış G. Fikir, Dil ve Edebiyat H. Bilim, Sanat ve Mimari Orta Asya ve Yakın Doğu da Kurulan Devletler Fatımîler ( ) Moğollar ( ) Timur Devleti ( ) Babür Devleti ( ) Karakoyunlular ( ) Akkoyunlular ( ) Safeviler ( ) Cevaplı Test Çıkmış Sorular BÖLÜM Osmanlı Tarihi Kuruluş Dönemi (Beylikten Devlete) ( ) Yükselme Dönemi (Dünya Gücü: Osmanlı Devleti) ( ) Osmanlı Devleti Kültür ve Medeniyeti A. Devlet Anlayışı B. Merkez Teşkilatı C. Taşra ve Eyalet Teşkilatı D. Toprak Sistemi E. Ordu ve Donanma F. Ekonomik Hayat G. Sosyal Hayat H. Hukuk I. Eğitim J. Dil ve Edebiyat K. Bilim Dünyası ve Fikir Hayatı L. Basın - Yayın M. Mimari N. Güzel Sanatlar Cevaplı Test Çıkmış Sorular... 75

7 vii 4. BÖLÜM Osmanlı Yenileşme ve Demokratikleşme Hareketleri Duraklama Dönemi (Arayış Yılları) (17. Yüzyıl) ( )...77 XVII. Yüzyıl Islahatları (Duraklama Dönemi)...80 Gerileme Dönemi (18. Yüzyıl) ( )...82 XVIII. Yüzyıl (Gerileme Dönemi) Islahatları...85 Dağılma Dönemi (En Uzun Yüzyıl) (19. Yüzyıl) ( )...87 XIX. Yüzyıl Islahatları (Dağılma Dönemi)...92 II. Mahmut Dönemi Islahatları ( )...93 Tanzimat Dönemi Islahatları ( )...95 II. Abdülhamit Dönemi Islahatları...97 Cevaplı Test Çıkmış Sorular BÖLÜM Avrupa da Yaşanan Gelişmeler ve Bu Gelişmelerin Türk-İslam Dünyasına Etkileri Orta Çağ'da Avrupa A. Kilise ve Papalık B. Feodalite (Derebeylik) C. Haçlı Seferleri D. Magna Carta (Büyük Şart) (1215) E. Yüzyıl Savaşları ( ) Yeni Çağ'da Avrupa A. Coğrafi Keşifler B. Rönesans C. Reform D. Aydınlanma Çağı E. Otuz Yıl Savaşları (Mezhep Savaşları) ( ) F. Yedi Yıl Savaşları ( ) G. Amerika Birleşik Devletleri nin Kurulması (1787) Yakın Çağ'da Avrupa A. Fransız İhtilali (1789) B. Sanayi İnkılabı Sanayi İnkılabı ve Osmanlı Devleti C İhtilalleri D İhtilalleri E. İtalya ve Almanya nın Siyasi Birliklerini Kurmaları Cevaplı Test

8 viii 6. BÖLÜM XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti Trablusgarp Savaşı ( ) Balkan Savaşları ( ) I. Balkan Savaşı II. Balkan Savaşı (1913) Osmanlı Devleti nin Balkan Devletleri ile İmzaladığı Antlaşmalar I. Dünya Savaşı ( ) I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1919) Mondros Ateşkes Anlaşması ve Cemiyetler Mondros Ateşkes Anlaşması (30 Ekim 1918) İzmir in İşgali ve Kuvayimillîye İzmir in İşgali (15 Mayıs 1919) Kuvayimillîye nin Kurulması Cevaplı Test Çıkmış Sorular BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi Genelgeler ve Kongreler Dönemi Mustafa Kemal in Samsun a Çıkışı Samsun Raporu Havza Genelgesi (28 Mayıs 1919) Amasya Genelgesi (Tamimi) (22 Haziran 1919) Erzurum Kongresi (23 Temmuz 7 Ağustos 1919) II. Balıkesir Kongresi (26-30 Temmuz 1919) Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos 1919) Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919) Amasya Görüşmeleri (Protokolü) (20-22 Ekim 1919) Temsil Heyetinin Ankara ya Gelişi (27 Aralık 1919) Son Osmanlı Mebusan Meclisinin Toplanması (12 Ocak 1920) Misakımillî Kararları (28 Ocak 1920) İstanbul un Resmen İşgali (16 Mart 1920) I. TBMM Dönemi Bilecik Görüşmesi (5 Aralık 1920) Millî Mücadele Dönemi Basın Yayın TBMM ye Karşı Yapılan Ayaklanmalar Düzenli Ordunun Kurulması (Kasım-Aralık 1920) Cevaplı Test Çıkmış Sorular

9 ix 8. BÖLÜM Kurtuluş Savaşı Muharebeler ve Antlaşmalar Dönemi Kurtuluş Savaşı nda Cepheler Doğu Cephesi Gümrü Antlaşması (3 Aralık 1920) Ermeni Sorunu Güney Cephesi Batı Cephesi I. İnönü Savaşı (6-10 Ocak 1921) Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921) Londra Konferansı (23 Şubat - 12 Mart 1921) Afganistan la Dostluk Antlaşması (1 Mart 1921) İstiklâl Marşı nın Kabulü (12 Mart 1921) Moskova Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması (16 Mart 1921) II. İnönü Savaşı (23 Mart - 1 Nisan 1921) Eskişehir - Kütahya Muharebeleri (10-24 Temmuz 1921) Tekalif-i Millîye Emirleri (Millî Yükümlülükler) (7-8 Ağustos 1921) Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos - 13 Eylül 1921) Kars Antlaşması (13 Ekim 1921) Ankara Antlaşması (20 Ekim 1921) İtilaf Devletleri nin Ateşkes Teklifleri (22 Mart 1922) İtilaf Devletleri nin Barış Teklifleri (26 Mart 1922) Büyük Taarruz (26 Ağustos - 9 Eylül 1922) Çanakkale Olayı Mudanya Ateşkes Anlaşması (11 Ekim 1922) Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) Lozan Barış Antlaşması (24 Temmuz 1923) Sınırlar Kapitülasyonlar Azınlıklar Boğazlar İstanbul un Boşaltılması Borçlar Yabancı Okullar Patrikhane Mısır, Sudan, Kıbrıs Ticaret, Sağlık ve Adalet Savaş Tazminatları Cevaplı Test Çıkmış Sorular...176

10 x 9. BÖLÜM Cumhuriyet Dönemi II. Türkiye Büyük Millet Meclisi Dönemi İnkılap Kavramı Siyasi Alanda Yapılan İnkılaplar Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) Ankara'nın Başkent Oluşu (13 Ekim 1923) Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923) Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) Anayasası (20 Nisan 1924) Çok Partili Yaşama Geçiş Denemeleri a) Halk Fırkası (CHP) (9 Eylül 1923) b) Terakkiperver (İlerici) Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924) Ordunun Siyasetten Ayrılması (19 Aralık 1924) Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925) Mustafa Kemal Paşa'ya Suikast Girişimi (15 Haziran 1926) c) Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930) Kadınlara Siyasi Hakların Verilmesi Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar Medeni Kanun'un Kabulü (17 Şubat 1926) Hukuk Alanındaki Diğer Gelişmeler Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan İnkılaplar Eğitim Sisteminde Gözetilecek Esaslar: Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretimin Birleştirilmesi) (3 Mart 1924) Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun'un Çıkarılması (2 Mart 1926) Türk Harflerinin Kabulü (Harf İnkılabı) (1 Kasım 1928) Türk Tarih Kurumunun Kurulması (15 Nisan 1931) Türk Dil Kurumunun Kurulması (12 Temmuz 1932) Halkevleri (19 Şubat 1932) Üniversite Reformu (1933) Eğitim ve Kültür Alanındaki Diğer Gelişmeler Sosyal Alanda Yapılan İnkılaplar Şapka Kanunu (25 Kasım 1925) Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması (30 Kasım 1925) Soyadı Kanunu (21 Haziran 1934) Takvim, Saat, Rakam, Ölçü ve Hafta Tatilinin Değiştirilmesi Ekonomik Alanda Yapılan İnkılaplar TBMM'nin 1 Mart 1922'de Ortaya Koyduğu Ekonomik Hedefler İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923) Tarım Alanında Yapılan Düzenlemeler...191

11 xi 4. Ticaret Alanında Yapılan Düzenlemeler Sanayi ve Madencilik Alanında Yapılan Düzenlemeler Devletçi Ekonominin Uygulanması Bayındırlık ve Ulaştırma Alanındaki Gelişmeler Sağlık ve Sosyal Alandaki Gelişmeler Atatürk İlkeleri Atatürkçülüğün Tanımı A) Temel İlkeler Cumhuriyetçilik Milliyetçilik Halkçılık Laiklik Devletçilik İnkılapçılık B) Bütünleyici İlkeler Cevaplı Test Çıkmış Sorular BÖLÜM Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri Arası Türk Dış Politikası Patrikhane Sorunu Nüfus Mübadelesi (Değiş Tokuş) Sorunu Yabancı Okullar Sorunu Borçlar Sorunu Musul (Irak) Sorunu Arası Türk Dış Politikası Milletler Cemiyetine Üyelik (18 Temmuz 1932) Balkan Antantı (9 Şubat 1934) Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi (20 Temmuz 1936) Sadabat Paktı (8 Temmuz 1937) Hatay (Sancak) Sorunu (30 Haziran 1939) Cevaplı Test Çıkmış Sorular

12 xii 11. BÖLÜM Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi XX. Yüzyıl Başlarında Dünya A. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya daki Türk Devletler ve Topluluklar Çarlık Rusyası nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilâli Rusların Orta Asya yı İstilası SSCB Yönetimindeki Türk Topluluklarının Durumu B. Orta Doğu da Manda Yönetimlerinin Kurulması Orta Doğu da Büyük Devletlerin Durumu ve Politikaları C. Uzak Doğu da Yeni Bir Güç: Japonya D Dünya Ekonomik Krizi (Kara Perşembe) E. Avrupa da Totaliter Rejimlerin Kurulması F. İki Savaş Arası Dönemde Dünyada Gelişmeler G. Barışa Katkı Amaçlı Diğer Antlaşmalar II. Dünya Savaşı A. Yeni Bir Savaşa Doğru Savaşa Katılan Devletler ve Gruplar B. II. Dünya Savaşı nda Türkiye Adana Görüşmeleri (30 Ocak - 1 Şubat 1943) Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) Dönemin Önemli İç Olayları C. II. Dünya Savaşı Sırasında Yapılan Konferanslar Atlantik Bildirisi (1941) Kasablanca Konferansı (14-24 Ocak 1943) Washington (Trident) Konferansı (12-26 Mayıs 1943) Quebec Konferansı (14-24 Ağustos 1943) Moskova Konferansı (19-30 Ekim 1943) Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) Dumbarton Oaks Konferansı (1944) Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945) San Francisco Konferansı (25 Nisan-26 Haziran 1945) Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) II. Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Sırasında Gerçekleşen Önemli Olaylar Soğuk Savaş Dönemi A. Blokların Kuruluşu Doğu Blokunun Kuruluşu Batı Blokunun Kuruluşu B. Paylaşılamayan Orta Doğu İsrail in Kuruluşu Eisenhower Doktrini

13 xiii C. Uzak Doğu da Çatışma Çin Halk Cumhuriyeti nin Kuruluşu Uzak Doğu da Hâkimiyet Mücadeleleri D. Asya ve Afrika nın Kurtuluşu Güney Asya daki Gelişmeler Afrika daki Gelişmeler E. Soğuk Savaş Dönemi nde Türkiye Soğuk Savaş Dönemi nde Türk Dış Politikası Türkiye de Hayat Dönemin Önemli İç Olayları Dünya daki Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmeler Yumuşama (Detant) Dönemi ve Sonrası A. Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci Yumuşama Dönemi Politikaları Nükleer Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) B. Yumuşama Dönemi Çatışmaları Küba Buhranı Vietnam Savaşı Keşmir Sorunu Afganistan ın SSCB Tarafından İşgali C. Barış İçinde Bir Arada Yaşama D. Arap - İsrail Savaşları ve Büyük Devletlerin Politikaları Camp David Anlaşmaları İslam Konferansı Örgütü E. Uluslararası Politikada Petrolün Yeri F. İran - Irak Savaşı ( ) Irak ta Rejim Değişikliği İran da Rejim Değişikliği İran-Irak Savaşı'nın Sonuçları G. Yumuşama Döneminde Dünya Ekonomi Bilimsel ve Teknolojik Gelişmeler Kültürel Hayat H. Türk Dış Politikası Türk - Yunan İlişkileri I. Türkiye de Bunalımlı Yıllar ( ) ve 1982 Anayasalarının Karşılaştırılması Küreselleşen Dünya SSCB de Değişim ve Sonuçları SSCB nin Dağılması

14 xiv SSCB nin Dağılmasının Doğu Avrupa ya Etkileri SSCB nin Dağılmasının Dünya Güçler Dengesi Üzerine Etkileri Asya da Yeniden Yapılanma Doğu Blokundan Sonra Avrupa da Yeni Arayışlar Türkiye ve Avrupa Birliği AB Organları Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar Orta Doğu ve Afganistan da Gelişmeler Dünyadaki Gelişmeler Değişen Dünya ve Türk Dış Politikası Sonrası Türkiye Toplumsal Sorunlar Küresel Sorunlar Cevaplı Test Çıkmış Sorular

15 1 1. BÖLÜM İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ TÜRK ADININ ANLAMI, TÜRKLERİN ANA YURDU VE TÜRK GÖÇLERİ Türk adı Uygur metinlerinde güç, kuvvet, Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügati t Türk adlı eserinde olgunluk çağı, Çin kaynaklarında miğfer anlamında kullanılmıştır. Ziya Gökalp ise Türk adının türeli (töreli), kanun nizam sahibi anlamına geldiğini belirtmiştir. Ayrıca Armin Wambery türemek fiilinden geldiğini, Gerhard Doerfer de devlete bağlı halk anlamına geldiğini ifade etmiştir. Türk kelimesini siyasal ad olarak ilk defa kullanan Göktürkler olmuştur. Türkiye tabiri daha VI. yy.da Bizanslılar tarafından Orta Asya için kullanılıyordu. Yine onlar IX. ve X. yy.larda Volga dan Orta Avrupa ya kadar uzanan sahaya da Türkiye adını vermişlerdi. XI.- XII. yy.larda Mısır ve Suriye ye Türkiye denirdi. Anadolu ise XII. yy.dan itibaren Türkiye olarak tanınmaya başlanmıştır. Türklerin anayurdu Orta Asya dır. Türkler ilk olarak Altay-Sayan Dağları nın kuzeybatısı, Tanrı Dağları nın kuzeyi, Aral Gölü çevresi ve Hazar Denizi nin doğusunda yaşamışlardır. Orta Asya, geniş bozkırların ve çöllerin bulunduğu bir bölgedir. Altay Dağları, Ötüken Dağları, Sayan Dağları bölgenin en önemli dağlarıdır. Bu bölgede Amuderya (Ceyhun), Siriderya (Seyhun), Orhun, Selenga ve İrtiş ırmakları ile Baykal, Balkaş ve Aral gölleri vardır. Orta Asya da birçok kültür merkezi bulunmaktadır. Şöyle ki; Anav kültürü, Batı Türkistan da Aşkabat yakınlarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Orta Asya nın en eski kültürüdür. Afanesyevo kültürü ise Altay- Sayan Dağları nın kuzeybatısında yapılan kazılarda ortaya çıkarılmış, Türklerin en eski kültürüdür. Andronova kültürü, Hazar Denizi nin kuzey doğusundan Ural Dağları na kadar uzanan bölgede en geniş yayılma alanına sahip kültürdür. Karasuk kültürü, Yenisey Irmağı nın bir kolu olan Karasuk Nehri kenarında oluşturulmuştur. Abakan bölgesindeki Tagar kültürü ise en gelişmiş kültürdür. Bu kültür merkezinde ok uçları, iğne, bilezik, küpe gibi eşyalara rastlanmıştır. Zamanla Türkler, Orta Asya dan çeşitli nedenlerle göç etmişlerdir. Göçlerin Nedenleri Ekonomik ve Sosyal Nedenler İklim koşullarının değişmesi Kuraklığa bağlı olarak otlak ve meraların azalması Hızlı nüfus artışı Salgın hastalıklar Siyasi Nedenler Boylar arasında mücadeleler yaşanması Dış güçlerin baskısı (Çin-Moğol baskıları) Cihan hakimiyeti (yeni yurtlar edinme) düşüncesi Not Göçlerin Sonuçları Türkler göç ettikleri yerlerdeki, değişik kültürlerle etkileşime girmişlerdir. Türk kültür ve medeniyeti geniş alanlara yayılmıştır. Türkler göç ettikleri yerlerde büyük ve güçlü devletler kurmuşlardır (Avrupa Hun, Avar, Bulgar, Macar devletleri gibi). Türkler gittikleri yerlerde yaşayan toplumlara, tarımı, hayvancılığı ve maden işlemeyi öğretmişlerdir. Türklerin, dünyanın çeşitli yerlerine yayılmaları ve çok sayıda devlet kurmaları, Türk tarihinin araştırılmasını zorlaştırmıştır. Bazı Türk kavimleri zamanla özbenliklerini kaybetmişlerdir. Not Orta Asya dan göç etmeyip ana yurtta kalan Türkler, Asya Hun, I. ve II. Köktürk ve Uygur devletlerini kurdular.

16 2 İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ İskitler (Sakalar) (M.Ö. VII. yy.) Özellikleri İlk Türk topluluğudur. Tomris bilinen ilk Türk kadın hükümdardır. Alp Er Tunga ve Şu Destanları vardır. Sanatta hayvan motiflerinin ve bozkır kültürünün temelleri bu döneme kadar uzanır. Bozkırların kuyumcuları olarak tanımlanmışlardır. Büyük Hun İmparatorluğu (Asya Hunları) (MÖ. IV. yy. - MS. III. yy.) Özellikleri Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. Merkezi Ötüken şehridir. Bilinen ilk hükümdarı Teoman dır. Teoman zamanında başlayan Türk akınlarını engellemek isteyen Çinliler bu dönemde ünlü Çin Seddi ni yapmak zorunda kalmışlardır. Not Çin Seddi, MÖ. 300 lü yıllarda Çin İmparatoru tarafından ülke topraklarını düşman saldırılarından korumak için yapılan duvardır km uzunlukta 6 m yükseklikteki seddin 40 kapısı vardır. Hunlar en parlak devirlerini Mete Han zamanında (MÖ ) yaşamışlardır. Mete Han zamanında Çin, baskı ve denetim altına alınarak vergiye bağlanmıştır. Yorum Mete Han, Çin i hakimiyeti altına almasına rağmen Türklerin Çin e yerleşmesini istemedi. Bu politikasının temel nedeni Türklerin kalabalık Çin nüfusu içinde eriyerek milli benliklerini kaybetmesini önlemektir. Türk toplulukları Mete Han Devri nde ilk kez bir bayrak altında toplanmıştır. Türk tarihinde vatanmillet düşüncesi ilk defa Mete Han zamanında ortaya çıkmıştır. Mete Han ıslık çalan bir ok da yapmıştır. Mete Han dünya askerlik sisteminde ilk olarak onlu sistemi uygulamıştır. Mete Han ın oluşturduğu bu sistem diğer Türk devletlerince de örnek alınmıştır. Uyarı Mete Han ın ilk düzenli orduları kurduğu MÖ. 209 tarihi Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak da kabul edilir. Oğuz Kağan Destanı, Mete Han ın anlatıldığı bu döneme ait bir destandır. Hunlar, İpek Yolu nun güvenliğini sağlayarak ticaretin gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Ancak MÖ. 60 yılında İpek Yolu nun denetimini kaybeden Hunlar ekonomik yönden zayıflamıştır. Mete nin, ülkesini prensler arasında bölüştürerek yönetmesi (veraset geleneği) nedeniyle Hun Devleti zayıflamış ve Çin entrikaları yüzünden ülkede iç karışıklıklar baş göstermiştir. Uyarı Ki-Ok, Ho-Han-Yeh ve Çi-Çi Asya Hun Devleti nin hükümdarları arasında yer alır. Sonuçta MÖ. 54 tarihinde Batı Hunlar ve Doğu Hunlar olarak ikiye ayrılmışlardır. Doğu Hunlar ise MS. 48 de tekrar ikiye ayrılmıştır. Kuzey Hunları batıya göç ederken Güney Hunları Çin hakimiyetine girmiştir. A T L A S O K Y A N U S U BATI ROMA İMP. Burgontlar Kavimler Kapısı AVRUPA HUN DEVLETİ Bulgar Lombartlar Ostrogotlar ARAL GÖLÜ DO ĞU ROMA İMP. A K D E N İ Z MISIR A F R İ K A km KARADENİZ SURİYE Dicle Mezopotamya Fırat SASANİLER ARAP YARIMADASI K I Z I L D E N İ Z Basra Körfezi S İ B İ R Y A BAYKAL GÖLÜ KUZEY HUNLARI B Ü Y Ü K H U N D E V L E T İ BALKA Ş GÖLÜ Buhara Semerkant Kaşgar Turfan Yarkent AK HUN DEVLETİ Hoten TİBET KUŞHANLAR U M M A N D E N İ Z İ H İ N T O K Y A N U S U Ötüken Karakurum GÜNEY HUNLARI B E N G A L K Ö R F E Z İ Ç İ N SARI DENİZ MANÇURYA JAPON DENİZİ B Ü Y Ü K O K Y A N U S Büyük Hun Devleti Kuşhanlar Devleti Attila zamanında Avrupa Hun Devleti Ak Hun Devleti Hunların ilk yurtları Avrupa Hunlarının Avrupada ilk yerleştikleri alan Çin Seddi UNUTMAYINIZ İlk Türk topluluğu İskitler, düzenli teşkilatlı ilk Türk devleti ise Asya Hunlarıdır. Hunlar hem Asya da hem de Avrupa da devlet kurmuştur. Kavimler Göçü (375) Hun Devleti nin parçalanmasından sonra Çin egemenliğine girmek istemeyen Kuzey Hunları, Karadeniz in kuzeyinden batıya doğru göç etmişlerdir. Bu ilerleyiş sırasında önlerine çıkan yabancı kavimleri (Ostrogot, Vizigot, Vandal, Süev, Burgond gibi) Avrupa içlerine doğru göçe zorlamışlardır. Tarihte bu olaya Kavimler Göçü denmektedir.

17 3 SÜEVLER VANDALLAR VİZİGOTLAR Mauretania VİZİGOTLAR Sonuçları Britanya SAKSONLAR Galya VANDALLAR ANGILLAR BURGONDLAR Sardinya SAKSONLAR SÜEVLER OSTRO GOTLAR İtalya Sicilya ANGILLAR BURGONDLAR OSTRO GOTLAR BURGONDLAR VİZİGOTLAR A K D E N İ Z SÜEVLER HUNLAR Makedonya VANDALLAR VİZİGOTLAR E G E D E N İ Z İ VİZİGOTLAR Asia OSTRO GOTLAR Alanlar KARADENİZ Bitinya Kapadokya Kilikya HUNLAR 375 Alanlar Alanlar Avrupa nın etnik yapısı değişikliğe uğradı. Bugünkü Avrupa milletlerinin temeli atıldı. Roma İmparatorluğu, Batı Roma ve Doğu Roma olarak ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu kısa süre sonra yıkıldı. Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) İstanbul da varlığını sürdürdü. İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı. Merkezi krallıklar yıkılarak feodalite (derebeylik) ortaya çıktı. Avrupa da Hristiyanlık yayıldı. Ayıca Kilise ve Papalık güçlendi. Avrupa ya giden Türkler, teşkilatlı devletler kurdular (Avrupa Hun Devleti, Avarlar). Türklerin yaşam tarzı Avrupa da tanındı. Skolastik düşünce ortaya çıktı. Avrupa Hunları ( ) Kavimler Göçü nden sonra Orta Macaristan a yerleşerek Avrupa da Balamir önderliğinde ilk Türk devletini kurdular. Özellikleri Balamir den sonra Avrupa Hunlarının başına Uldız geçmiştir. Uldız dan sonra Hunların yönetimine Karaton, Rua daha sonra Attila ve Bleda birlikte geçmiştir. Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini Attila zamanında yaşamıştır. Attila, Doğu Roma üzerine düzenlediği Balkan seferi ile Bizans ı vergiye bağlamıştır. Bizans ile Margos (434) ve Anatolyus (447) Antlaşmaları imzalanmıştır. Avrupa Hun Devleti 100 yıl boyunca Avrupa nın siyasi hayatına yön veren başlıca güç olmuştur. Avrupa Hun Devleti ile Türk kültürü Avrupa ya taşınmıştır. Attila, Batı Roma üzerine iki sefer düzenlemiş, İtalya Seferi nden dönen Attila 453 yılında vefat etmiştir. Attila dan sonra yerine oğulları İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Avrupa Hunları imparatorluk içindeki kavimlerin isyanları sonucunda yıkılmıştır (469). HAZAR DENİZİ MERAKLISINA Avrupalı milletler Attila ya Tanrı nın Kamçısı unvanını vermişlerdir. Ayrıca Attila Almanların Nibelungen destanında Etzel adıyla geçmektedir. Attila cesur kavimlerin efendisi olarak da bilinir. Göktürk (I. Köktürk) Devleti ( ) Özellikleri Büyük Hun Devleti nden sonra Orta Asya da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Türk ismini ilk defa resmi devlet adı olarak kullanmışlardır. Ergenekon destanına göre Kök Türk Devleti ni kuran kabile Aşina adıyla bilinmektedir. Bumin Kağan tarafından 552 yılında Avarlar etkisiz hâle getirilerek Ötüken de kurulmuştur. İslâmiyet ten önce kurulan Türk devletleri içinde teşkilatları ve köklü gelenekleriyle o zamana kadar Orta Asya da kurulan devletlerin en geniş topraklara sahip olanı ve en önemlisidir. Göktürkler zamanında İpek Yolu mücadelesi önemlidir. İpek Yolu na hakim olabilmek için Sasanilere karşı Bizans ile ittifak kuran Göktürkler, Sasaniler ile mücadele ederek sonraki dönemlerde Müslümanların Sasanileri mağlup etmesine yardımcı olmuşlardır. Yorum Devletler arası ilişkilerde ekonomik çıkarlar önemlidir. Sasaniler ile Bizanslıları karşı karşıya getirmişlerdir. Tarihte Orta Asya dan Bizans a ilk resmi heyet, 568 yılında Göktürkler zamanında gitmiştir. Göktürklerde devlet ve millet bilinci ile milliyetçilik anlayışının benimsendiği görülmüştür. Göktürkler ikili teşkilat sistemini uygulayarak ülkenin merkezi olan doğuyu hükümdar Bumin Kağan yönetirken kardeşi İstemi Yabgu batı kanadını yönetmiştir. Batı kanadı iç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlıdır. Yorum Bu durum Türk devletlerinde federatif yapının varlığına kanıttır. Bumin Kağan ölünce yerine oğlu Mukan Kağan seçilmiştir. Göktürkler in en parlak dönemi Mukan Kağan zamanıdır ( ). Mukan Kağan Avarların Orta Asya daki siyasi varlığına son vermiştir. Mukan Kağan Dönemi nde ülkenin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu, 567 de Sasaniler ile anlaşarak Akhun Devleti ne son vermiştir.

18 4 Mukan Kağan ın ölümünden sonra yerine Tapo Kağan geçmiştir. Tapo Kağan dan sonra ise İşbara Kağan devletin başına geçmiştir. İşbara Kağan Dönemi nde ülkenin batı kanadını ise Tardu yönetmiştir. Göktürkler 582 de Doğu ve Batı Göktürkler olmak üzere ikiye ayrılmış, daha sonra da her iki devlet Çinliler tarafından yıkılmıştır (659). i Ob S İ B İ R Y A Ura l AR UKL IZ RG K IHive K Ö K AN AL Urumçi Karakurum Almalık un (S Turfan ir CÜ -d ery hu a) y Ce Buhara Aksu n Kaşgar CE NL ER Ç İN SE D Dİ S İ B İ R Y A Pekin (Hanbalık) m (A KARL UKLA T Semerkant -d ery a) Yarkent le ÇİN DENİZİ R L ı) as ry De n ir ha eh y Ce nn Semerkant ry De İ EZ Ç İN Dİ Pekin (Hanbalık) SARI DENİZ Karaşar Kaşgar Hoten Ç 2000 km H İ N D İ S TA N BENGAL KÖRFEZİ Doğu ve Batı Kök Türk Devleti' ni ayıran sınır Çin Seddi Ganj UNUTMAYINIZ ÇİN DENİZİ İ 1600 N EZ 1200 İ K A V İ M L E R İ RF KÖ 800 T İ B E T A SR BA 400 Yarkent at Fır UMMAN DENİZİ SE D ) le ic Tahran İsfahan Kök Türk Devleti sınırları (MS ) A LY GO MO Kumul (Hami) as D Yunnan ÇİN HİNDİ O Karakurum u m (A RF KÖ Ganj 0 Aksu rh Se Urumçi Turfan Balasagun un D E V L E T İ Beşbalık EBALKAŞ GÖLÜ R a lang ır aü er (S av Buhara Aşkabat İ Ş Ötüken R K U T L U K G Cent an A SR BA Seçuan Ü ARAL GÖLÜ M N yh at K A V İ M L E R İ İ Se Fır Ç Hoten T İ B E T al İZİ HAZAR DEN u ic D SA S İ R A N ANİ LE R İsfahan Ur İtil SARI DENİZ Karaşar MANÇURYA BAYKAL GÖLÜ on yh Aşkabat Tahran Beşbalık BALKAŞ GÖLÜ D Se Hive MANÇURYA O Ötüken Se Karabalgasun BATI KÖKTÜRK DEVLETİ Cent AR LBAYKAL GÖLÜ II. Kök Türk Devleti; Uygur, Basmil ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmıştır (744). TUNGUZLAR İ T Ü R K D E V al En T u lang rh DOĞU KÖK TÜRK DEVLETİ L KAR RL AR Bu dönemde Vezir Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan adına Türk tarihinin ve Türk dili ve edebiyatının ilk önemli yazılı metinleri olan Orhun Kitabeleri dikilmiştir. i Ob LA R on D LAR AVA R İtil TATA Türklerde ilk milli alfabe (Göktürk Alfabesi) Göktürkler tarafından oluşturulmuştur. Göktürk alfabesi 4 tanesi ünlü olmak üzere 38 harften oluşmaktadır. Yunnan ÇİN HİNDİ Pür Türk adını bir devlet ismi olarakatkullanan, Orta kk Türk devleti Dulaşan Asya da en geniş sınırlara Göktürklerdir. Avrupa da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hun Devleti dir. Hristiyanlar Avrupa Hun hükümdarı Attila için Tanrı nın Kamçısı ifadesini kullanmışlardır. II. Göktürk-Köktürk (Kutluk) Devleti ( ) Özellikleri Türkler I. Kök Türk Devleti nin yıkılışından sonra 50 yılı aşkın bir süre Çin esaretinde yaşamak zorunda kalmış, bu süre içerisinde tekrar bağımsızlıklarını kazanmak için birçok kez ayaklanmışlardır. Bu ayaklanmaların biri de Çin sarayını basarak imparatoru ele geçirmek amacıyla yapılan Kürşad Ayaklanması dır. Çin egemenliğinde yaşamayı istemeyen Türkler, 682 de Kutluk Kağan önderliğinde Çinlilere karşı ayaklanarak tekrar bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Kutluk Kağan Türk boylarını tekrar birleştirdiği için derleyen, toparlayan anlamına gelen İlteriş unvanını almıştır. Kutluk (İlteriş) Kağan Çin e karşı 46 başarılı sefer düzenlemiştir. Kutluk Kağan dan sonra devletin başına Kapgan Kağan geçmiştir. II. Kök Türk Devleti en parlak dönemini Bilge Kağan zamanında yaşamıştır. Bu dönemde Vezir Tonyukuk ve Kültigin devlet yönetiminde önemli rol oynamıştır. II. Göktürk Devleti nin kuruluşunda Vezir Tonyukuk un büyük yardımı olmuştur. Tonyukuk; Kutluk Kağan, Kapgan Kağan ve Bilge Kağan Dönemi nde vezirlik yapmış önemli bir devlet adamıdır. Vezirlik makamının oluşturulması devlet örgütlenmesine önem verildiğinin göstergesidir. Kutluk Devleti ( ) UMMAN DENİZİ km H İ N D İ S TA N BENGAL KÖRFEZİ Türgişler ( ) Çin Seddi Not Orhun Kitabeleri Türk dilinin ve tarihinin ilk yazılı belgeleridir. Kutluk (II. Göktürk) Devleti Dönemi ne aittir. Kutluk Hükümdarı Bilge Kağan (735), kardeşi Kültigin (732) ve Vezir Tonyukuk (725) adına 8. yüzyılda yazılmıştır. Yazan Yolluğ Tigin dir. Anıtların üç yüzü Türkçe bir yüzü Çincedir. Moğolistan sınırları içerisindedir. Kitabeler Danimarkalı Dilbilimci Wilhelm Thomsen tarafından 1893 te okunmuştur. Uygur Devleti ( ) Özellikleri Uygurların ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kül Kağan dır. Uygurların merkezi Ötüken dir. Ancak Kutluk Bilge Kül Kağan devletin merkezini Ordubalıg (Karabalgasun) yapmıştır. Türk tarihinde ilk defa şehir ve kasabalar kurarak sanat, ticaret ve tarımla uğraşmışlardır. İlk Türk mimari eserlerini vermişlerdir. Yorum Uygurların mimari eserler vermeleri ve duvar resimleri yapmaları, ayrıca halktan toprak ve ev vergisi almaları yerleşik yaşama geçtiklerinin kanıtıdır. Uyarı Mağara resmiyle duvar resmi farklı yorumlanabilir. Duvar resmi yerleşik hayatın bir kanıtıdır. Mağara resmi ise yerleşik hayatın kanıtı değildir.

19 5 Kutluk Bilge Kül Kağan ın ölümünden sonra yerine Moyen-Çur (Bayan-Çur) geçmiştir. Uygurlar en parlak dönemini Moyen-Çur Dönemi nde yaşamıştır. Moyen-Çur un ölümü üzerine oğlu Bögü Kağan geçmiştir. Uygarlık bakımından diğer Türk devletlerinden daha ileridirler. Kendilerine özgü 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır. Çinlilerle olan iyi ilişkiler sonucunda Uygurlar kâğıt ve matbaayı kullanmıştır. Uygurlar ilk kez kütüphane kuran Türk devleti olma özelliğine sahiptir. Yorum Hareketli harf sistemi ve tahtadan yapılmış harfler kâğıt ve matbaanın kullanıldığının kanıtıdır. Geleneksel Gök Tanrı inancı dışında bir inanış ilk kez Uygurlarda görülür. Bögü Kağan Dönemi nde Mani inancı Uygurlar arasında hızla yayılmıştır. Yorum Uygurlar, Mani dinini kabul ederek savaşçılık özelliklerini yitirmişlerdir. Ayrıca Mani dininin etkisiyle Uygur hükümdarları Ay Tengri unvanını kullanmaya başlamıştır. Bögü Kağan dan sonra yerine Baga Tarkan geçmiştir. Medeniyette çok ileri giden Uygurlar, Kırgızlar tarafından yıkılmışlardır. Moğolların Türkleşmesinde ve devlet teşkilatı oluşturmalarında da önemli rol oynamışlardır. Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar) kurulmuştur. Bu devlet 1226 da Moğol egemenliğini kabul etmiştir. Uygur Devleti yıkıldıktan sonra kurulan diğer devlet ise Doğu Türkistan Uygur Devleti (Turfan Uygurları) dir. Bu devlet 1209 da Moğol egemenliğini tanımıştır. Uyarı Uygurlar, günümüzde Çin in hakimiyeti altında bulunan Sincan Uygur Özerk Bölgesi nde varlıklarını devam ettirmeye çalışmaktadırlar. Fırat Dicle Don BASRA KÖRFEZİ İtil H A Z A R D E N İ Z İ Ural A L A N L A R H A Z A R L A R BİZANS İMP. ARAL GÖLÜ Ceyhun A B B A S İ L E R Seyhun Maveraünnehir U M M A N D E N İ Z İ km Obi B A Ş G I R T L A R KARLUKLAR S İ B İ R Y A KIRGIZLAR U Y G U R MOĞOLİSTAN Ötüken HİTAY DEVLETİ Urumçi Turfan Pekin BALKAŞ GÖLÜ (Hanbalık) TURFAN UYGURLARI Kumul Karaşar (Hami) Aksu Kaşgar DOĞU TÜRKİSTAN SARI UYGURLAR Hoten Ç İ N TİBET KAVİMLERİ HİNDİSTAN Ganj B E N G A L K Ö R F E Z İ BAYKAL GÖLÜ D E V L E T İ Selanga Orhun KERAYİTLER ÇİN SEDDİ MANÇURYA KİTANLAR SARI DENİZ Uygur Devleti ( ) Turfan Uygur Devleti ( ) Sarı Uygur Devleti ( ) Hitay Devleti ( ) Çin Seddi ÇİN DENİZİ Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları 1. Kırgızlar Uygur Devleti ni yıkarak Ötüken de devlet kurdular. Kuruldukları bölgenin gelişmiş kültürünün ortadan kaldırılmasına sebep oldular de Moğol egemenliğine girdiler. Yenisey Kitabeleri ve Manas Destanı Kırgızlar a aittir. Uyarı Manas Destanı, dünyanın en uzun destanı olma özelliğine sahiptir. 2. Sabirler (Sibirler-Sabarlar) Issık Gölü civarında Asya Hun Devleti ne bağlı olarak yaşadılar. V. yüzyılda Avarların baskısı sonucunda Ural-Altay Dağları bölgesine yerleştiler. Bugünkü Sibirya ya adlarını verdiler. VI. yy. ın başlarında Doğu Avrupa ya gelen Sabirler, Sasanilerle birleşerek Bizans la savaştılar. Avarlar, Bizanslılar ve Sasanilerle yaptıkları savaşlar sonucunda zayıfladılar. İstemi Han zamanında Kök Türk Devleti ne bağlanan Sabirler, daha sonra Hazarların egemenliğine girdiler. 3. Akhunlar (Eftalitler) Batıya göçen Asya Hunları nın bir koludur. Batı Türkistan da kurulmuştur. 567 de Göktürkler tarafından yıkıldılar. Toprakları Göktürklerle Sasaniler arasında paylaşılmıştır. 4. Hazarlar VII. yy.da Kafkaslar bölgesinde kuruldu. Museviliği kabul eden tek Türk boyu Hazarlardır. Müslüman Araplar ile savaşan ilk Türk boyudur. Hz. Osman zamanında İslâm ordularını durdurarak İslâmiyet in Kafkaslarda yayılmasını engellediler (Belencer Savaşı). Bizans-Sasani mücadelelerinde Bizans ın yanında yer alarak Sasani Devleti nin zayıflamasında etkili olmuşlardır. Devlet ve ordu teşkilatlarıyla Ruslara örnek oldular. Farklı dinler bir arada yaşamış, ibadet yerleri yan yana bulunmuştur. Yorum Bu durum Hazar ülkesinde, hoşgörünün egemen olduğunun kanıtıdır. Hazarlarda farklı dinlere bağlı insanlar arasındaki davalara her dinin temsilcilerinden oluşan bir hakimler kurulu bakardı. Kiev (Kiyef) Rus Knezliği tarafından 968 de yıkılmıştır.