Avrupa İstatistikleri Uygulama Esaslarına İlişkin Hafifletilmiş Emsal Tarama Faaliyeti Türkiye Raporu Nihai Rapor

Transkript

1 Avrupa İstatistikleri Uygulama Esaslarına İlişkin Hafifletilmiş Emsal Tarama Faaliyeti Türkiye Raporu Nihai Rapor Hazırlayanlar: Günter Kopsch ve Richard Laux

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 3 GENİŞ ÖZET İLKE BAZINDA BULGULAR BİRİNCİ İLKE: MESLEKİ BAĞIMSIZLIK İKİNCİ İLKE: VERİ TOPLAMA YETKİSİ ÜÇÜNCÜ İLKE: KAYNAKLARIN YETERLİLİĞİ DÖRDÜNCÜ İLKE: KALİTE TAAHHÜDÜ BEŞİNCİ İLKE: İSTATİSTİKSEL GİZLİLİK ALTINCI İLKE: TARAFSIZLIK VE NESNELLİK ONBEŞİNCİ İLKE: ERİŞİLEBİLİRLİK VE AÇIKLIK ULUSAL İSTATİSTİK OFİSİ NİN KOORDİNASYON ROLÜ ÖNE ÇIKARILAN İYİ UYGULAMALAR UYGULAMA ESASLARINA GÖRE GELİŞTİRME FAALİYETLERİ LİSTESİ

3 ÖNSÖZ Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) için Hafifletilmiş Emsal Tarama Faaliyeti (LPR), Eurostat tarafından finanse edilen Aday ve Potansiyel Aday Ülkeler ile Avrupa Komşuluk Politikası Ülkeleri nin İstatistik Sistemlerinin Genel Değerlendirmesi projesi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. LPR faaliyeti ile ilgili tüm faaliyetlerin ve görevlerin organizasyonunda sorumluluğu Eurostat ile sözleşmeli olan ICON-INSTITUT Kamu Sektörü GmbH firması üstlenmiştir. Avrupa İstatistik Sistemi (AİS) çerçevesinde gerçekleştirilen Emsal Tarama Faaliyetlerinin yapısı ve yöntemini izleyen Hafifletilmiş Emsal Tarama Faaliyeti, aday ülkeler ve gelişmiş aday ülkeler için tasarlanmıştır. LPR faaliyetinin amacı Ulusal İstatistik Ofislerinin, Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları nın 1-6 ve 15. İlkelerine uyumunu değerlendirmek, Ulusal İstatistik Ofislerinin kendi istatistik sistemleri içindeki koordinasyon rolünü değerlendirmek, Uygulama Esaslarına uyumu teşvik edecek iyi uygulamaların altını çizmek ve Uygulama Esaslarına tam uyumu sağlamak üzere gerçekleştirilmesi gereken geliştirme faaliyetlerini tavsiye etmek olarak sıralanabilir. Türkiye için LPR süreci, Ocak 2010 da TÜİK tarafından Eurostat a faaliyetin gerçekleştirilmesi yönünde bir talep yazısının gönderilmesi ile başlamıştır. TÜİK LPR faaliyeti, Almanya İstatistik Ofisi Eski Yöneticisi ve faaliyetin lider uzmanı Sayın Günter KOPSCH ve Birleşik Krallık İstatistik Otoritesi Yöneticisi Sayın Richard LAUX tarafından yürütülmüştür Mayıs 2012 tarihlerinde gerçekleştirilen söz konusu faaliyete Eurostat tan Sayın Claudia JUNKER ve Sayın Piotr RONKOWSKI katılmışlardır. Yazılı dokümantasyon faaliyet öncesinde ve sonrasında TÜİK tarafından sağlanmıştır. Faaliyet öncesinde TÜİK tarafından ayrıca, öz değerlendirme soru kağıdına verilen yanıtlar da iletilmiştir. Emsal Tarama Ekibi, başarılı bir şekilde organize edilmiş toplantıları ve TÜİK personeli ile ortak/paydaş kurum personellerinin iletişime açıklığını çok büyük memnuniyetle karşılamıştır. Bu faaliyetin TÜİK i daha da ileriye götürmesi arzu edilmektedir. 3

4 YÖNETİCİ ÖZETİ (1) Hafifletilmiş Emsal Tarama Faaliyetinin esas amacı Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK), Avrupa İstatistikleri Uygulama Esaslarının belirli ilkelerine uyumunu değerlendirmek ve TÜİK in ilerlemesini desteklemektir. (2) Emsal Tarama Ekibi TÜİK in, Uygulama Esaslarının kurumsal boyutu ve istatistiksel bilgiye erişim açılarından başarılı olduğunu kaydetmiştir. Emsal Tarama Ekibi ayrıca, TÜİK in liderliği ve her düzeydeki çalışanlarının heyecan ve istekle TÜİK i daha ileriye taşımak amacıyla görevlerini yerine getirdiği izlenimi edinmiştir. Kendileriyle görüşülen tüm paydaşlar, son birkaç yıl içerisinde TÜİK in, gerek yürüttüğü çalışmalar gerekse de istatistik sistemi içindeki yeri ve ve duruşu itibarıyla büyük bir gelişme kaydettiğini not etmiştir. (3) Türkiye İstatistik Kanunu, TÜİK in yürüttüğü çalışmalarda kalite unsurunun önemine açıkça değinmektedir, aynı şekilde Emsal Tarama Ekibi TÜİK çalışanlarının kaliteye bağlılıklarını teyit etmektedir. Ancak kaliteye ilişkin unsurların kısıtlı ve parça parça olduğu, Toplam Kalite Yönetimi Sisteminin uygulanması kapsamında TÜİK in tüm faaliyetlerinin odağında kaliteyi temin etmek için çok daha fazla çalışmaya gereksinim duyulduğu izlenimi edinilmiştir. (4) TÜİK in kullanıcılar ile ilişkisinin ve istatistiksel bilginin dağıtımına ilişkin yaklaşımının sistematik olarak gözden geçirilmesi, Türkiye ve daha da ötesinde ilgili paydaşların tümüne özgün bir istatistiksel bilgi hizmeti sunulması amacı kapsamında oldukça fayda sağlayabilir. Çeşitli kullanıcılarla daha yakın ilişki kurmak ve onların TÜİK in istatistiklerinden nasıl faydalandıklarını anlamaya çalışmak, kalite yönetimini yönlendirmeye, istatistik bültenlerindeki ana mesajları anlatmaya ve istatistiklerin muhtemel kullanımları aracılığıyla güçlü yanları ve sınırlarını ortaya koymaya yardımcı olacaktır. Emsal Tarama Ekibi, seçilmiş kullanıcılarla faydalı görüşmeler yapmış olup, kullanıcıların ihtiyaçlarının açık bir biçimde ortaya koymalarına yardımcı olmanın TÜİK in bir hizmet sağlayıcısı olarak gelişimine katkıda bulunacağı kanısını taşımaktadır. (5) Türkiye İstatistik Kanunu, resmi istatistiklerin üretimi ve dağıtımı için hukuki zemini oluşturmaktadır. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK yönetimi ve paydaşlarla yapılan görüşmeler sonrasında, TÜİK in resmi istatistikleri mesleki bağımsızlık, tarafsızlık, nesnellik ve istatistiksel gizlilik ilkelerine saygı göstererek ürettiği izlenimini edinmiştir. Bununla birlikte, özel sektörün ve sivil toplumun İstatistik Konseyi nde daha iyi temsilini güvence altına almayı sağlayacak bazı yasal değişikliklerin yapılması gerekmektedir. (6) Türkiye İstatistik Kanunu, Resmi İstatistik Programı nın uygulanması için gerekli olan verilerin erişimi ve toplanması hususunda TÜİK e açık ve geniş bir yetki sağlamaktadır. İş istatistiklerinde artan problemlerin varlığına karşın istatistiksel araştırmalardaki cevaplama oranları görece yüksektir. İşletmeler üzerindeki cevaplama yükünü azaltmak amacıyla, TÜİK, bazı iş araştırmaları için internet üzerinden elektronik veri toplama araçlarından yararlanmaya başlamıştır. İstatistiksel amaçlarla idari veri kaynaklarına erişimi mümkün kılan hukuki hükümlere ilave olarak, TÜİK bu türden verilere sahip olan çok sayıda kamu kurumuyla birtakım protokoller imzalamıştır. Halihazırda TÜİK, 4

5 geniş bir çeşitliliğe sahip idari verileri kullandığı halde, istatistiksel amaçlarla idari verileri daha fazla kullanma gereği TÜİK tarafından kabul edilmiş olup Kurumun açık bir hedefini oluşturmaktadır. (7) Emsal Tarama Ekibi TÜİK in, mevcut mali, personel ve bilgi teknolojisi kaynaklarıyla yapmakta olduğu görevleri büyük ölçüde yürütebildiği izlenimini edinmiştir. Bu kaynaklar, Avrupa gerekleriyle uyumu beraberinde getirecek ilave geliştirme faaliyetleri için muhtemelen yeterli olacaktır. Bununla birlikte, AB tüzüklerinin öngördüğü istatistiksel verilerin üretilmesi ve Eurostat a gönderilmesi için TÜİK in ciddi çaba göstermesi gerekmektedir. Bunun yanı sıra, veri kalitesini artırmak, kalite yönetim sistemini uygulamak, kullanıcılarla fikir alışverişini yoğunlaştırmak ve genişletmek üzere ciddi çabaların gösterilmesi gerekmektedir. Daha fazla insan ve mali kaynak, sürecin hızlandırılmasına yardımcı olacaktır. Ayrıca, Toplam Kalite Yönetiminin uygulanması bağlamında TÜİK in etkinliğinde bir artışın meydana gelmesi beklenmektedir. (8) TÜİK, resmi istatistiklerin büyük bir çoğunluğunu üretmektedir. Türkiye İstatistik Kanunu; İstatistik Konseyi, Resmi İstatistik Programı, ulusal veri yayımlama takvimi, yöntem ve kalite desteği sağlama gibi hususlar, TÜİK in daha geniş koordinasyon rolünün önemli göstergeleridir. (9) TÜİK yönetimi, Avrupa İstatistikleri Uygulama Esaslarına uyum sağlamak üzere ilave tedbirlere başvurma konusundaki açık niyetini beyan etmiştir. Emsal Tarama Ekibi, planlanan geliştirme faaliyetleri konusunda TÜİK üst yönetimi ve kıdemli personeliyle görüşmüştür. Söz konusu faaliyetler, bir bütün olarak Ekip tarafından tam destek görmüştür. 5

6 1 İLKE BAZINDA BULGULAR 1.1 BİRİNCİ İLKE: MESLEKİ BAĞIMSIZLIK Avrupa istatistiklerinin güvenilirliği, İstatistik otoritelerinin diğer siyasi, düzenleyici ya da idari kurum ve kuruluşların yanı sıra özel sektör işletmelerinden bağımsızlığı ile sağlanır. Genel Değerlendirme: 18 Kasım 2005 tarih ve 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu nun 16. maddesi uyarınca, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Başbakanlığa bağlıdır ve Başbakan, Kurumun yönetimi ile ilgili yetkilerini gerekli gördüğü takdirde bir Devlet Bakanı vasıtasıyla kullanabilir. Yasa, veri kaynakları, istatistiksel yöntemlerin ve usullerin seçilmesi; dağıtımın içerik, şekil ve zamanı; istatistiksel gizliliğin uygulanması konularında TÜİK in bilimsel ve teknik özerkliğini açık biçimde hüküm altına almaktadır. Bunun yanı sıra, Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri İle Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, kamu görevlilerinin eşitlik ve dürüstlük ilkelerine uygun olarak işlem yapmalarını öngörmektedir. Başkan, Başbakana karşı sorumludur. Ayrıca, Türkiye İstatistik Kanunu, beş yıllık Resmi İstatistik Programı nın planlanma süreçlerinde ve programın yıllık revizyonlarında TÜİK e güçlü bir rol vermektedir. İstatistik ofisinin mesleki bağımsızlığa ilişkin yasal statüsü, Avrupa İstatistikleri Uygulama Esasları ndan biri olan mesleki bağımsızlığa tam uyumluluk açısından ön koşuldur. Bununla birlikte, bu kendi başına bir güvence değildir. Resmi istatistik üreticilerinin bağımsızlığı, ayrıca, uygulamada özellikle hükümet tarafından kabul edilmelidir. İstatistik Konseyi üyeleriyle ve çeşitli kullanıcı gruplarının temsilcilerinin yanı sıra TÜİK yönetimi ve diğer personeliyle yaptığı görüşmelerden hareketle Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in uygulamada bağımsız olarak faaliyette bulunduğu ve siyasi müdahalenin olmadığı izlenimini edinmiştir Birinci Gösterge: İstatistik otoritesinin resmi istatistiklerin üretim ve dağıtımında siyasi ve diğer dış müdahalelerden bağımsızlığı kanunla düzenlenir. Türkiye İstatistik Kanunu nun 1. maddesi Kanun un amacını, resmi istatistiklerin üretimine ve organizasyonuna ilişkin temel ilkeleri ve standartları belirlemek; ülkenin ihtiyaç duyduğu alanlarda veri ve bilgilerin derlenmesini, değerlendirilmesini, gerekli istatistiklerin üretilmesini, yayımlanmasını, dağıtımını ve Resmi İstatistik Programı nda istatistik sürecine dahil kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak üzere, TÜİK in kuruluş, görev ve yetkilerine ilişkin esasları düzenlemek olarak belirtmektedir. Kanun un 4. maddesine göre Program kapsamında üretilen istatistikler, güvenilirlik, tutarlılık, tarafsızlık, istatistiksel gizlilik, güncellik ve şeffaflık ilkelerine göre hazırlanır ve uygulanır. Söz konusu Kanun un 17. maddesi, resmi istatistiklerin üretim ve dağıtımında TÜİK in dış müdahalelerden uzak mesleki bağımsızlığını düzenlemektedir. 6

7 1.1.2 İkinci Gösterge: İstatistik Otoritesi Başkanı, siyasi otoriteler ve kamu kurum ve kuruluşları ile koordinasyonun sağlanmasında yeterli hiyerarşik mevkiye ve mesleki açıdan en yüksek kapasiteye sahiptir. TÜİK Başkanı nın hiyerarşik düzeyi, en üst seviyedeki kamu görevlileriyle karşılaştırılmaya müsaittir. Başkan, siyasi otoriteler, kamu kurum ve kuruluşları ile koordinasyon sağlamada yeterli üst mevkiye sahiptir. Nitekim, Başkan, doğrudan Başbakan a karşı sorumludur. Türkiye İstatistik Kanunu, Kurum Başkanına belirli bir dönem için (ikinci dönem için yenilenme olanağıyla beraber) görevde kalma imkanı vermekte ve görev süresi boyunca keyfi görevden almalara karşı korumaktadır. Bu husus, TÜİK in mesleki bağımsızlığının kurumsal güvencelerini daha da güçlendirmektedir. Başkan, TÜİK ten sorumlu Devlet Bakanı nın önerisi üzerine Bakanlar Kurulu Kararı ile atanmaktadır. Başkanlık için gerekli nitelikler kanunda açık biçimde belirtilmektedir. Bununla birlikte, TÜİK, yaklaşık üç yıldır aynı zamanda Başkan Yardımcılarından biri olan Başkan Vekili tarafından yönetilmektedir. Bu durum, TÜİK in halihazırdaki Başkanının ani ve keyfi görevden almaya karşı korunamaması anlamına gelmektedir. Emsal Tarama Ekibi, özellikle yeni çok yıllı programın hazırlanması ve Başkan tarafından stratejik kararların alınmasının gerekli olduğu diğer meseleler nedeniyle makamın en kısa zamanda doldurulması gerektiğini şiddetle tavsiye etmektedir Üçüncü Gösterge: İstatistik Otoritesi Başkanı ve istatistik üretmekten sorumlu diğer kurum ve kuruluşların üst düzey yöneticileri, Avrupa İstatistikleri nin bağımsız bir şekilde üretilmesi ve dağıtılmasından sorumludurlar. Türkiye İstatistik Kanunu nun 22. maddesine göre, TÜİK Başkanı Kurumun en üst düzeydeki otoritesidir. Başkan, Başkanlık hizmetlerini, mevzuat hükümlerine (TÜİK in mesleki bağımsızlığına ilişkin olarak yukarıda bahsedilen konulara dair) uygun olarak yürütmekle görevli ve yetkilidir. Ayrıca, Başkan İstatistik Konseyi nin de başkanlığını yürütmektedir. Emsal Tarama Faaliyeti esnasında görüşlerini ifade edenler, TÜİK in mesleki bağımsızlığına ilişkin yasal hükümlerin tam olarak uygulandığını teyit etmişlerdir Dördüncü Gösterge: İstatistik Otoritesi Başkanı ve istatistik üretmekten sorumlu diğer kurum ve kuruluşların üst düzey yöneticileri, istatistiksel yöntemler, standartlar ve işlemler ile istatistiksel yayınların içerik ve yayımlama takvimini belirleme konusunda tek sorumludur. Türkiye İstatistik Kanunu nun 17. maddesi, Başkan tarafından yönetilen TÜİK in bağımsızlığını; veri kaynakları, istatistiksel yöntemlerin ve süreçlerin seçimi, dağıtımın içerik, şekil ve zamanı bakımından açıkça öngörmektedir. Kanun un 18. maddesine göre, TÜİK in görev ve yetkilerinden biri, resmi istatistiklerin üretimi sırasında kullanılacak istatistiki yöntemleri, tanımları, sınıflamaları ve standartları, ulusal ve uluslararası normlara uygun olarak belirlemek ve ülkenin ekonomi, sosyal, demografi, kültür, çevre, bilim ve teknoloji alanları ile gerekli görülen diğer alanlardaki istatistiklerini derlemek, değerlendirmek, analiz etmek ve yayımlamaktır. Emsal Tarama Faaliyeti esnasında görüşlerini ifade edenler, TÜİK in bağımsız veri derlemesi ve dağıtım faaliyetlerine dair olumlu görüşlerini bildirmişlerdir. 7

8 1.1.5 Beşinci Gösterge: İstatistiksel çalışma programları ve kaydedilen ilerlemeyi gösteren dönemsel raporlar yayımlanır. Resmi İstatistik Programı nın planlama süreci, Türkiye İstatistik Kanunu nun 3. maddesinde düzenlenmektedir. İstatistik Konseyi nin görüşlerine uygun olarak beş yıllık bir dönem için TÜİK tarafından taslağı hazırlanan Program, kabul edilmek üzere Bakanlar Kurulu na sunulmakta ve akabinde Resmi Gazete de yayımlanmaktadır. Programın kapsadığı süre içerisinde değişikliklerde bulunmak mümkündür. Diğer resmi istatistik üreticileri, çeşitli istatistik alanlarında oluşturulan sürekli çalışma grupları vasıtasıyla Programın planlama süreçlerinde yer almaktadır. Bununla birlikte, ekonomi ve toplumun özel kesimlerinin daha fazla katılım imkanı mevcuttur. Bundan dolayı Emsal Tarama Ekibi, 5 yıllık Programın hazırlanması ve yıllık revizyonlarında; özellikle özel kesimi, bilim çevrelerini ve genel olarak toplumu temsil eden tüm kullanıcı gruplarının daha fazla müdahil olduğu daha resmi ve karma istişare (consultation) araçlarının geliştirilmesini önermektedir. TÜİK, halihazırda; Resmi İstatistik Programı nın yanı sıra yıllarına ilişkin yeni Stratejik Planı hazırlamaktadır. TÜİK üst yönetimi, diğer kamu kurumları tarafından üretilen istatistikler de dahil olmak üzere Programın uygulanmasına dair yıllık izleme raporları hazırlamaktadır. Bu raporlar İstatistik Konseyi ne sunulmakta ve yayımlanmaktadır. İstatistik Konseyi nin mevcut yapısı, TÜİK paydaşlarının kompozisyonunu yansıtmamaktadır. Ekonominin özel kesimi ve toplumun geneli açık biçimde eksik/yetersiz temsil edilmektedir. Emsal Tarama Ekibi, Konsey in kompozisyonunda bir değişime gidilmesini önermektedir. Kanun da gerekli değişiklikler yapılıncaya kadar özel kesim misafir olarak davet edilebilir Altıncı Gösterge: İstatistiksel yayınlar, siyasi ifadelerden açıkça arındırılır ve ayrı olarak yayımlanır. TÜİK tarafından yayımlanan istatistiksel yayınlar pek az yorum içermekte ve bu yorumlar da istatistiksel rakamların tanımıyla katı biçimde sınırlı olmaktadır. Emsal Tarama Ekibinin göz attığı yayınlar herhangi bir siyasi yorum içermemiş ve bu durum özellikle medya ile yapılan görüşmelerle teyit edilmiştir. Basın toplantıları, genel olarak yeni verileri açıklamak üzere kullanılmamaktadır. Basın açıklamaları, belirli usuller takip edilerek teknik birimler ve yayın birimiyle işbirliği içerisinde hazırlanmaktadır. İstatistiksel bilginin açıklanmasına ilişkin usullerin Dağıtım Stratejisine dahil edilmesi faydalı olabilir Yedinci Gösterge: İstatistik Otoritesi, gerekli olduğu takdirde, resmi istatistiklere yönelik eleştirileri yanıtlamak için ve resmi istatistiklerin amaçları dışında kullanılması durumlarında kamuoyuna açıklamada bulunur. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in yayımladığı istatistiklerin medyada istatistiksel amaçlar dışında kullanılması ve yanlış yorumlanması hallerinde kamusal olarak müdahalede bulunduğu konusunda bilgilendirilmiştir. Basın Kanunu, medyada yer bulan gerçeğe aykırı bilgilerin düzeltilmesi talebini içeren şikayet hakkını düzenlemektedir. Söz konusu durumlarda nasıl tepki verileceğine dair içsel bir hareket tarzı ve yerleşik bir usul mevcuttur. Bununla birlikte, hareket tarzı ve usulün yazılı bir tarifi henüz mevcut 8

9 değildir. Emsal Tarama Ekibi, bu konuya ilişkin bir dokümanın oluşturulmasını ve web sitesinde yayımlanmasını tavsiye etmektedir. 1.2 İKİNCİ İLKE: VERİ TOPLAMA YETKİSİ İstatistik Otoriteleri, Avrupa istatistikleri amaçları bağlamında, bilgi toplamak için açık yasal bir yetkiye sahip olmalıdır. İstatistik Otoritelerinin talebi üzerine, kurum ve kuruluşlar, işletmeler ve hanehalkları ile genel olarak halkın, veriye erişimleri ve veriyi teminleri Avrupa İstatistikleri amaçları doğrultusunda kanunla sınırlandırılabilir. Genel Değerlendirme: Türkiye İstatistik Kanunu, özellikle 7 den 10 a kadar olan maddeleriyle, Avrupa istatistik amaçlarına uygun olarak toplanacak verileri de içeren Resmi İstatistik Programı nın uygulanması için gerekli olan verilerin toplanması hususunda TÜİK e açık ve geniş bir yetki sağlamaktadır. TÜİK, istatistiksel birimlerden doğrudan veri derleme yetkisine ve istatistiksel amaçlarla idari kayıtlara erişim iznine sahiptir. Tüm araştırmalara ve sayımlara cevap verme mükellefiyeti Türkiye İstatistik Kanunu yla öngörülmektedir. Cevapsızlık hallerinde gerçek ve tüzel kişilere yönelik ceza imkanı TÜİK tarafından her durumda uygulanmamaktadır. Çünkü, TÜİK, cevaplayıcılarla iyi ilişkilerde bulunmayı ve işletmelerle hanehalklarını istatistiğin önemi hususunda ikna etmeyi tercih etmektedir. İdari verilere erişim konusuyla ilgili olarak TÜİK, mevcut yasal hükümlere ilave olarak veri üretici kamu kurumlarıyla çeşitli protokoller imzalamıştır Birinci Gösterge: Resmi istatistiklerin üretimi ve dağıtılması amacıyla bilgi toplama yetkisi kanunla düzenlenir. Türkiye İstatistik Kanunu nun 7. maddesinde, Başkanlığın, Kurumun görev alanına giren konularla ilgili sayım ve araştırmalarda, istatistik üretimi için gerekli gördüğü her türlü ortamdaki veri ve bilgiyi, tüm istatistiki birimlerden, Başkanlıkça belirlenen şekil, süre ve standartlarda doğrudan isteme yetkisine sahip olduğu hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, Başkanlık, gerektiğinde verilen veri veya bilgilerin doğruluğunu araştırmaya, kontrol etmeye, ilgililerden ek bilgi ve belge istemeye, araştırma ve kontroller sonucu düzenlenecek belgelerle gerçek veri ve bilgiyi belirlemeye yetkilidir. İstatistiki birimlerin hakları, özellikle de sayımın veya araştırmanın amacı, kapsamı hakkında, istatistiki verinin gizliliğinin sağlanmasına yönelik alınan önlemler ve hakları ile ilgili konularda bilgi edinme hakları Türkiye İstatistik Kanunu nun 15. maddesinde düzenlenmiştir. İstatistiksel sayım ve araştırmaların içerik ve kapsamı Resmi İstatistik Programı nda belirlenmiştir. Cevaplayıcı yükünü azaltmak amacıyla TÜİK, bazı iş araştırmalarına yönelik olarak internet yoluyla elektronik veri derlemiştir. Büyük ölçekli işletmelere ilişkin verilerin doğrudan muhasebe sistemlerinden derlenmesine yönelik araştırmaların yapılması planlanmaktadır. Hanehalkı araştırmalarında ve fiyat istatistiklerinde bilgisayar destekli görüşme teknikleri uygulanmaktadır İkinci Gösterge: İstatistik Otoritesinin, istatistiksel amaçlar için idari kayıtlara erişebilme hakkı ulusal mevzuat ile sağlanır. 9

10 TÜİK, idari verilere erişim sağlama konusunda yasal hakka sahiptir. Türkiye İstatistik Kanunu nun 9. maddesi uyarınca, Kurum ve kuruluşlar,... kendi görev alanları ile ilgili konularda topladıkları, işledikleri ve sakladıkları kayıt ve diğer veri dosyalarını... Başkanlığa vermek veya kullanımına açmakla yükümlüdürler. Ayrıca, Kanun un 10. maddesine göre, Kurum ve kuruluşlar kendi görev alanlarına ilişkin ulusal kayıt sistemlerini Başkanlığın belirlediği standartlarda oluşturmak, güncellemek ve Başkanlığın istatistik amaçlı kullanımına açmakla yükümlüdür. Bu güçlü hukuki hükümlere karşın, TÜİK öz değerlendirmesinde bakanlıkların ve diğer kurumların veri temini konusunda her durumda izin vermediğini ifade etmektedir. Bunun nedenlerinden biri ise idari verilerin toplanmasına temel teşkil eden mevzuatla Türkiye İstatistik Kanunu arasındaki çatışmadır. Bu konudaki en önemli örneği, Maliye Bakanlığına bağlı Gelir İdaresi Başkanlığı bünyesindeki veriler oluşturmaktadır. Kısa dönemli iş istatistikleri, yapısal iş istatistikleri ve ulusal hesaplara ait istatistiklerin üretimiyle yakından ilgisi bulunan söz konusu kurum, sahip olduğu verileri TÜİK ile paylaşmamaktadır. Bunun sebebi, Vergi Usul Kanunu nun verilerin sağlanacağı kurumları tek tek sayarken TÜİK ten bahsetmemesidir. Kurumlar arasında bu tür sorunlara çözüm bulunması gereği prensip olarak kabul edilmektedir. Ancak bu kabul, henüz uygulama imkanına kavuşmamıştır. Emsal Tarama Ekibi, idari verilere erişimi kıstlayan mevzuat engellerinin yeniden gözden geçirilmesini; gerekirse mevcut mevzuatın değiştirilmesi ya da başka çözümlerin bulunması hususunda gerekli adımların atılmasını önermektedir. Çeşitli idari veriler daha önce TÜİK tarafından kullanılmasına rağmen, istatistiksel amaçlarla idari veri kullanımını daha fazla artırma ihtiyacı TÜİK tarafından açık bir biçimde kabul edilmiştir ve bu Kurumun açık bir amacıdır. TÜİK, idari veri sağlayıcılarla bazı protokoller imzalamıştır. İlave protokollerin imzalanması gerekmektedir. TÜİK, üretiminden sorumlu oldukları idari veri dosyalarını daha etkin hale getirmelerinde Bakanlıkları ve diğer kamu kurumlarını nasıl destekleyebileceğini ve idari veri kaynaklarının içeriği üzerindeki etkisini nasıl güçlendirebileceğini araştırmalıdır. Ayrıca, kullanılan idari verilere yönelik metaveriler TÜİK e sağlanmalıdır Üçüncü Gösterge: İstatistik Otoritesi, yasal düzenlemeler ile istatistiksel araştırmalara cevap verilmesini zorunlu hale getirebilir. Türkiye İstatistik Kanunu nun 54. maddesi, Program kapsamında istenen bilgileri, geçerli bir mazereti olmaksızın belirlenen şekil ve sürede vermeyen veya eksik veya hatalı verenlerin cezalandırılabileceği nden bahsetmektedir. Ne var ki bu araç, her zaman kullanılmamaktadır yılında 40 kez yaptırım uygulanmıştır. Bunun nedeni, iş istatistiklerinde artan sorunların varlığına karşın cevaplama oranlarının görece yüksek oluşudur. Bunun yerine TÜİK, özellikle bölge müdürlüklerinde çalışan personeliyle, istatistiğin önemine vurgu yaparak, bu sayede işletmeleri cevap vermeye ikna ederek onlarla işbirliğini yoğunlaştırmaya çalışmaktadır. 1.3 ÜÇÜNCÜ İLKE: KAYNAKLARIN YETERLİLİĞİ İstatistik Otoritelerinin kullanımına tahsis edilen kaynaklar, Avrupa İstatistikleri gereksinimlerini karşılamak için yeterli olmalıdır. 10

11 Genel Değerlendirme: TÜİK in orta kademe yönetimi ve genç çalışanları, İstatistik Konseyi üyeleri, diğer kullanıcı gruplarının yanı sıra TÜİK üst yönetimiyle yapılan görüşmelerden edinilen izlenime göre TÜİK, mevcut mali, personel ve bilgi teknolojisi kaynaklarıyla yapmakta olduğu görevleri büyük ölçüde yürütebilmektedir. Personelin halihazırdaki sayısı ve nitelikleri ile bütçe, TÜİK in yürütmekte olduğu faaliyetler için yeterli görünmektedir. Bunun yanı sıra, söz konusu kaynaklar Avrupa İstatistik Sistemi ne uyum için gerekli olan ilave geliştirme çalışmalarının tamamlanmasında da bir yere kadar yeterli görünmektedir. Bilgi teknolojisi altyapısı, Avrupa kaynaklı projelerin yardımıyla son yıllarda modernize edilmiştir Birinci Gösterge: İnsan kaynakları, mali kaynaklar ve bilgi-işlem altyapısı hem miktar hem de nitelik bakımından Avrupa İstatistiklerinin cari gereksinimlerini karşılar. Son on yılda TÜİK in kaynaklarında ciddi bir artış yaşanmış olup, uluslararası mali kriz esnasında da bu kaynaklarda kesintiye gidilmemiştir. TÜİK, Avrupa nın (istatistiklerinin) yeni gereksinimlerini de içeren yeni talepler için ilave kaynak arayışına gidebilir. Görüşülen çok sayıda kullanıcı, TÜİK in son birkaç yıl içerisinde gözle görülür bir ilerleme kaydettiğinden bahsetmiştir. Bununla birlikte, SMIS Raporu nun da gösterdiği gibi, istatistik alanındaki AB tüzükleri tarafından öngörülen tüm istatistikleri üretmek ve AB İstatistik Ofisi ne (Eurostat) iletmek, veri derlemede (özellikle Ulusal Hesaplar ve Tarım İstatistikleri nde) Avrupa yöntemlerini tam olarak uygulamak için TÜİK tarafından çaba gösterilmesi gerekmektedir. Ayrıca, veri kalitesinin geliştirilmesi, kalite yönetim sisteminin uygulanması, kullanıcılarla görüş alışverişinin yoğunlaştırılması ve genişletilmesi için de çaba sarfedilmelidir. Personel ve mali kaynaklardaki ilave bir artış süreçlerin hızlandırılmasına yardım edecektir. TÜİK in kaynaklarındaki bir artış, bölgesel düzeyde daha fazla veri talebinin karşılanması için de gerekli olacaktır. Gelişmiş bir insan kaynakları politikası uygulamak, kamu sektöründe hazır bulunan bilgiyi daha fazla kullanmak ve istatistik sisteminde daha iyi koordinasyon sağlamak suretiyle TÜİK in etkinliğinin artırılması imkanı bulunmaktadır. Personel kapasitesi ile ilgili olarak bazı olumlu yönlerden bahsedilebilir. Genel olarak personel iyi eğitimlidir; kadrolu personelin yaklaşık % 90 ı üniversite mezunu ve personelin % 45 ten fazlası iyi düzeyde ingilizce bilmektedir. TÜİK teki maaş durumu diğer kamu kurumlarıyla karşılaştırılabilir düzeydedir. Personel hareketliliği (yer değişikliği), Kurum için bilgi iletişim teknolojileri alanında bir sorundur. TÜİK, çok çeşitli eğitim olanakları sunan kendine ait, ancak kısmen üniversite öğretim üyeleri tarafından yönlendirilen bir Eğitim ve Araştırma Merkezi ne sahiptir. 1.4 DÖRDÜNCÜ İLKE: KALİTE TAAHHÜDÜ Tüm AİS üyeleri, Avrupa İstatistik Sistemi Kalite Deklarasyonu nda belirtilen ilkelere uygun olarak çalışmayı ve işbirliğinde bulunmayı taahhüt ederler. 11

12 Genel Değerlendirme: 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu nun 4. maddesi nde, Resmi İstatistik Programı kapsamında üretilen istatistikler, güvenilirlik, tutarlılık, tarafsızlık, istatistikî gizlilik, güncellik ve şeffaflık ilkelerine göre hazırlanır ve uygulanır denilmektedir. Kanun un 41. maddesiyle, istatistiklerin üretimine yönelik alan çalışmaları ile diğer kayıtlardan başlayıp, verilerin yayımlanmasına kadar geçen tüm süreçleri bilimsellik ve uluslararası standartlara uygunluk açısından ve gerektiğinde yerinde kalite kontrol çalışmaları yapmak üzere Veri Kalite Kontrol Kurulu ihdas edilmiştir. Veri Kalite Kontrol Kurulu nun Oluşumu ve Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Kurul un aylık olarak toplanmasını öngörmektedir. Bununla birlikte, TÜİK üst yönetimi, Kurul un henüz işlevsel hale gelmediği, bunun yerine koordinasyon ve işbirliği süreçlerinin oluşturulmasına dair kararın gayriresmi biçimde alındığı hususunda Emsal Tarama Ekibini bilgilendirmiştir. Kurul, dönemini kapsayan Program döneminde işlevsel hale getirilebilecektir. Emsal Tarama Ekibi, dönemini kapsayan Program dönemi boyunca, TÜİK in ihtiyaçlarına cevap vermeye uyarlanmış Avrupa Kalite Yönetim Vakfı (European Foundation for Quality Management- EFQM) nın uygulanmaya başlatılmasına özel önem verilmesini önermektedir. Bundan başka, Emsal Tarama Ekibi EFQM ye yönelik bu yatırımın TÜİK için aşağıdaki hususları geliştirmede özendirici bir unsur olmasını önermektedir: ilgili kalite politikaları, usuller ve stratejiler (kalite güvencesini ve kalite kılavuzlarını içeren kalite yönetimi ve kalite raporlamasıyla ilgili) ve kullanıcı taahhüdü ve paydaş kurumlarla ilişkiler, personelin memnuniyeti, insan kaynakları, gizlilik ve dağıtım gibi konulara ilişkin olarak bağlantılı destekleyici politikalar, usuller ve stratejiler Birinci Gösterge: Üretilen istatistiklerin kalitesi, Avrupa İstatistik Sistemi kalite bileşenlerine göre düzenli olarak izlenir. Üretilen istatistiklere yönelik düzenli kalite raporlaması, 2000 yılında başlatılmış olup, halihazırda istatistiksel ürünlerin çoğunluğunu içermektedir. Bazı iş araştırması tahminlerine (business survey estimate) yönelik olarak örnekleme değişkenliğinin hesaplanması gibi bazı istatistiksel ürünler raporlanmamıştır. TÜİK uzmanlarının, çözüme kavuşturulamamış metodolojik sorunlar hakkında Eurostat (yetkilileri) ile görüşmesi faydalı olacaktır. Emsal Tarama Ekibi, Kurum üst yönetiminin raporları dikkate almasının tablolardaki hassas hücrelerin baskılanmasına yönelik eşiklerin tanımlanması gibi ilerlemeleri beraberinde getirdiği konusunda bilgilendirilmiştir. Üst yönetim, kullanıcıların, istatistiksel yayınlara ve ayrıntılı tablolara eşlik eden metodolojik açıklamalardan ve mevcut kalite bilgisinden haberdar olmalarına rağmen bu bilgiyi kullanmadıklarını izah etmiştir. TÜİK üst yönetimi, istatistiksel okur yazarlığın geliştirileceğinden bahsetmiştir. Emsal Tarama Ekibi, istatistiksel kalite (EFQM çerçevesinde) konusunda bir kullanıcı konferansı nın ilk fırsatta Stratejik Plan a dahil edilmesine öncelik verilmesini ve bu konferansın bir kalite eylem planı nın geliştirilmesinde kullanılabileceğini önermiştir. Emsal Tarama Ekibine, bazı metodolojik değişikliklerin temel ekonomik istatistiklerin zaman serilerinde kırılmalara yol açtığı ve TÜİK in kullanıcıların ekonometrik modelleme konusundaki ihtiyaçlarını karşılamak üzere yeterli uzunluğa sahip tutarlı 12

13 zaman serilerini üretmediği anlatılmıştır. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in yukarıda önerilen konferansta kullanıcılarla revizyonlar konusunu görüşmesini ve sonrasında uygun bir revizyon stratejisi geliştirmesini ve bunu uygulamasını önermektedir. TÜİK örneklem değişkenliğini hesapladığı halde, standart kalite raporu şablonu geliştirmemiş olup; Emsal Tarama Ekibine, söz konusu bilginin yine de yayımlandığı bilgisi verilmiştir İkinci Gösterge: İstatistik üretim süreci, istatistiklerin toplanması, işlenmesi ve dağıtımında kalitenin izlenmesini sağlar. TÜİK yönetimi; içsel denetim, öz değerlendirme ve kalite raporlama süreçlerinin istatistiksel üretim sürecinin tüm aşamalarındaki kaliteyi izlemek üzere kullanıldığı konusunda Emsal Tarama Ekibini bilgilendirmiştir Üçüncü Gösterge: İstatistik üretim süreci, kaliteye ilişkin hususların kalite içindeki unsurlar arasında dengenin sağlanarak ele alınmasını mümkün kılar, mevcut ve yeni araştırmaların planlanmasına rehberlik eder. TÜİK yönetimi, Emsal Tarama Ekibine, örnek olarak kalite içerisindeki ödünleşimlerle (trade-off) ilgili resmi usullerin mevcut olmadığı, bunun yerine gayriresmi, standart dışı usullerin söz konusu olduğu bilgisini vermiştir. Bunun yanı sıra Emsal Tarama Ekibine yeni araştırmalara yönelik olarak planlama düzenlemelerinin resmi hale getirilmediği izah edilmiştir. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in uygun resmi usulleri oluştururken kalite içerisindeki ödünleşim bilgisini, yeni araştırmalara yönelik olarak planlama düzenlemelerini yayımlamasını tavsiye etmiştir. Bu, öncü tahminlerin (flash estimates) neden üretildiğine ilişkin faydalı bir açıklamayı içerebilir Dördüncü Gösterge: Kalite kılavuzları belgelere dayanır ve personel bu konuda iyi eğitimlidir. Söz konusu kılavuzlar yazılı hale getirilir ve kamuoyunun bilgisine sunulur. TÜİK yönetimi tarafından, kalite değerlendirmelerinin yıllarını kapsayan İkinci Stratejik Plan ın amaçlar ve hedefler kısmında yer aldığı ifade edilmiştir. TÜİK bünyesindeki Eğitim ve Araştırma Merkezi, hanehalkı ve iş araştırmaları gibi konularda modüller halinde eğitim olanakları sunmakta, bu modüllerin her biri birtakım kalite değerlendirmelerini içermekte ancak Eğitim ve Araştırma Merkezi tarafından daha genel olarak istatistiksel kalite hakkında kurs verilmemektedir. Kurumun bazıları uzman olan genç personeli, Toplam Kalite Yönetimi hakkında eğitim aldıklarını, ancak istatistiksel kalite hakkında eğitimin mevcut olmadığını Emsal Tarama Ekibine ifade etmiştir. Emsal Tarama Ekibi, istatistiksel kalite hakkında bir eğitim modülünün Eğitim ve Araştırma Merkezi tarafından geliştirilmesini ve istatistik üretiminde rol alan tüm personele bu konuda eğitimin verilmesini önermektedir Beşinci Gösterge: Gerektiği takdirde, dış uzman kullanılarak temel istatistiksel veriler düzenli olarak ve eksiksiz bir şekilde incelenir. TÜİK üst yönetimi, Emsal Tarama Ekibine, üretilen istatistiklerin sadece az bir kısmının (örn. ulusal hesaplar, tüketici fiyatları endeksi gibi temel istatistiksel alanlar) 13

14 dış uzmanların bulunduğu ayrıntılı incelemelere konu olduğunu, bunların her birinin bir eylem planı ile sonuçlandığını, ayrıca üretilen verilerin büyük bir kısmının diğer incelemelere konu olduğunu ifade etmiştir. Eylem planları çoğu zaman yayımlanmamaktadır. Yakın zamanda çıkarılan Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu statejik planlama, iş planlaması ve mali yönetim konularının daha iyi entegre edilmesi hususundaki ihtiyacı artırmıştır. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK bünyesinde iç denetim ve iç kontrol sistemlerinin kurulmasını önermektedir. Ankara daki üniversitelerde bulunan akademisyenlerin karmaşık araştırmalara ilişkin metodolojik konularda TÜİK e yardımcı olma hususunda istekli oldukları görülmektedir. Dolayısıyla, TÜİK yöntembilimcilerinin dış metodolojik destek almak üzere üniversitelerden akademisyenleriyle görüşmeleri yararlı olacaktır. 1.5 BEŞİNCİ İLKE: İSTATİSTİKSEL GİZLİLİK Veri sağlayıcıların (hanehalkları, girişimler, kurum ve kuruluşlar ile diğer cevaplayıcılar) gizliliği, sağladıkları bilgilerin gizliliği ve söz konusu bilgilerin yalnızca istatistiksel amaçlar doğrultusunda kullanılması mutlak olarak garanti edilmelidir. Genel Değerlendirme: İstatistiksel gizlilik, TÜİK te kesin surette gözlenmekte ve söz konusu ilkeye Türkiye İstatistik Kanunu ve ilgili diğer mevzuatta yer verilmektedir. Gizliliğe dair kurallar ve usuller kamuoyuna bildirilmiş olup, gizliliğin korunması hususunun kullanıcılar, personel ve diğer resmi istatistik üreticileri tarafından iyi anlaşıldığı izlenimi edinilmektedir. Gizliliğin ihlali bugüne kadar hiç gerçekleşmemiş ve cezai müeyyideler pratikte uygulanmamış olmakla birlikte, ihlale ilişkin hukuki yaptırımlar mevcuttur İstatistiksel gizlilik kanunla garanti altına alınır. Türkiye İstatistik Kanunu nun 13. maddesi, gizli verilerin korunması, açıklanması, paylaşılması ve kullanımını da içeren gizliliğin çerçevesini belirlemektedir. İlgili madde dış ticaret istatistiklerinin derlenmesinde kullanılan verilerin pasif gizliliğe tabi olduğunu, yani istatistiksel birimin kendisine ait verinin gizlenmesini açıkça talep etmesi durumunda gizliliğin uygulanacağını ifade etmektedir. İstatistiksel gizliliğe ilişkin ilgili diğer mevzuat olarak Resmi İstatistiklerde Veri Gizliliği ve Gizli Veri Güvenliğine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ve Türk Ceza Kanunu (258. maddesi) sayılabilir İstatistik Otoritesi çalışanları görevlendirilirken, yasal gizlilik taahhüdü imzalar. TÜİK çalışanları göreve atandıklarında gizlilik taahhüt belgesi imzalar İstatistiksel gizliliğin kasıtlı olarak ihlal edilmesi durumunda ağır cezalar öngörülür. Türkiye İstatistik Kanunu nun 13. maddesi gizlilik hükümlerini ihlal eden Kurum personeli 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu nun 258. maddesi uyarınca para cezasına 14

15 çarptırılır. TÜİK üst yönetimi tarafından bugüne kadar böyle bir olayın yaşanmadığı ifade edilmiştir İstatistiklerin üretim ve dağıtım süreçlerinde istatistiksel gizliliğin korunması amacıyla talimatlar ve kılavuzlar düzenlenir. Söz konusu kılavuzlar yazılı hale getirilir ve kamuoyunun bilgisine sunulur. TÜİK çalışanları ve diğer veri üreticileri için istatistiksel gizliliğin korunmasına ilişkin kılavuz ilkeler TÜİK web sitesinde yayımlanmaktadır. TÜİK cevaplayıcılar ile iletişime geçtiğinde gizliliğin korunacağını açıkça belirtmektedir İstatistiksel veritabanlarının güvenliğini ve bütünlüğünü korumak amacıyla fiziksel ve teknolojik hükümlere yer verilir. TÜİK gizliliği korumak için çeşitli araçlara başvumaktadır. Bunlar, yasal çerçeve, ağ güvenliği takımı, teknik hükümler ve ofis güvenlik sistemleri olarak sıralanabilir. Bu araç ve önlemler, veri güvenliğinin tüm çalışanlar tarafından ciddiyetle ele alındığı bir kültürün oluşmasına katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte, bilgi teknolojileri sisteminin, tabloların gizli bilginin ifşa olasılığına karşı ve istatistiksel veri gönderimi için kontrol edilmesi durumları göz önüne alındığında, modernizasyona ihtiyaç duyduğu açıktır. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in veri gizliliği kurallarının uygulanması için jenerik bir yazılımın geliştirilmesi ve veri güvenliğinin iyileştirilmesi için otomatize süreç yönetimi sisteminin kurulması önerilerini desteklemektedir Dış kullanıcıların araştırma amaçlı olarak istatistiksel mikroverilere ulaşımına ilişkin katı kurallar uygulanır. TÜİK, bireysel verilerin kullanımını düzenleyen Türkiye İstatistik Kanunu nun 14. maddesi uyarınca hanehalkı ve iş araştırmaları mikroverilerine erişime izin vermektedir. Bireysel veriler, istatistiksel birimlerin doğrudan veya dolaylı olarak tanınmasına yol açacak bölümleri gizlendikten sonra verilebilir. İş araştırmaları mikroverileri bilimsel amaçlı araştırmalarda kullanılması kaydıyla bir dizi kuruluşa verilebilmektedir. Mikroveriye erişim için başvurular yazılı olarak yapılmaktadır. Başvurusu kabul edilenler veriye TÜİK Merkez Teşkilatı nda sıkı gözlem altında ve tek başlarına çalıştıkları bir bilgisayar üzerinden erişebilmektedirler, çalışmaları TÜİK uzmanları tarafından kontrol edildikten sonra çıktı olarak verilebilmektedir. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in web sitesinde iş araştırmaları mikroverilerine erişim koşulları ve ilgili prosedüre yer vererek bu hususları söz konusu hizmetin potansiyel kullanıcılarının dikkatine sunmasını önermiştir. Hanehalkı mikroverileri, doğrudan tanımlanmalarına yol açacak kısımlar kaldırılarak ve veri sadece coğrafi düzeyde erişilebilir hale getirilerek anonimleştirilmektedir, örneğin 3 aylık işgücü verilerine sadece ulusal düzeyde ulaşılabilmekteyken, yıllık veriler bölgesel tanımlamaları da içermektedir. Bu tür kamunun kullanımına açık olan verileri satın almak isteyenler mikroverileri ilgili yasal mevzuata uygun kullanacaklarına dair bir sözleşme imzalar. TÜİK uzmanlarının, hanehalkı araştırmalarına ilişkin mikroverilerin sağlanmasındaki uluslararası uygulamalardan haberdar olunmasını temin etmek üzere Eurostat ile birlikte hareket edilmesini önermiştir. 15

16 1.6 ALTINCI İLKE: TARAFSIZLIK VE NESNELLİK İstatistik Otoriteleri Avrupa İstatistiklerini, bilimsel bağımsızlığa saygılı bir şekilde ve tüm kullanıcılara eşit mesafede, nesnel, profesyonel ve şeffaf bir biçimde üretmeli ve dağıtmalıdır. Genel Değerlendirme: Emsal Tarama Faaliyeti esnasında edinilen gözlem, TÜİK in resmi istatistiklerin üretim ve dağıtımında bilimsel bağımsızlığa saygı gösterdiği ve faaliyetlerini nesnel bir temelde yürüttüğü konusunda güven telkin ettiği yönündedir. Kurumun tarafsızlığı ve nesnelliği, Emsal Tarama Faaliyetinin herhangi bir aşamasında sorgulanmamış olmasına karşın, görüşülen tüm kullanıcı grupları tarafından teyit edilmiştir. Yeni açıklanan verilere kullanıcıların eşit erişimini sağlayan uygulama ve üretilen tüm resmi istatistiklerin Ulusal Veri Yayımlama Takvimi aracılığıyla önceden duyurulması bu örnekler arasında sayılabilir. Eşit erişim, Türkiye İstatistik Kanunu nun 12. maddesinde açık biçimde düzenlenmiştir. Yayımlama Takvimi ise Resmi İstatistik Programı nda yer almaktadır İstatistikler, istatistiksel mütalaalar tarafından belirlenen nesnel bir temelde derlenir. Türkiye İstatistik Kanunu, TÜİK çalışanlarının Resmi İstatistik Programı nın uygulanmasında hiç kimseden talimat almaksızın bağımsız olarak hareket edebilmesini güvence altına almaktadır. Her ne kadar TÜİK, bazı medya kuruluşlarının işgücü istatistikleri, fiyat istatistikleri ve ulusal hesaplara ilişkin eleştirilerde bulunduğunu ifade etse de, Emsal Tarama Faaliyeti esnasında yapılan görüşmeler sırasında TÜİK in medya temsilcilerini de içeren paydaşları, TÜİK in istatistiksel mütaalalar tarafından belirlenen objektif bir temelde istatistikleri derlediğine duydukları güveni ifade etmişlerdir Kaynakların ve istatistik tekniklerinin seçimi istatistiksel mütalaalar göz önüne alınarak belirlenir. TÜİK, metodoloji çalışmaları konusunda uluslararası kuruluşlarla yakın ve düzenli bir iletişim içindedir. Uluslararası alanda kabul edilen standart ve metodolojik düzeyde yapılan tavsiyelerin uygulanmasının bir kurum kültürü olduğu ifade edilmiştir. Görüşmede bulunulan paydaşlar, TÜİK çalışanlarının profesyonelliklerine duydukları güveni ifade etmişlerdir Yayımlanmış istatistiklerde fark edilen hatalar, mümkün olan en kısa zamanda düzeltilir ve kamuoyuna duyurulur. Yayımlanmış istatistiklerde hata tespit edilirse, derhal düzeltilir ve en kısa zamanda haber bülteni ile kamuoyuna duyurulur. Yayımlanmış istatistiklerde hata yapılması durumunda nasıl bir yöntem izlenmesi gerektiğini düzenleyen bir iç politika dokümanının TÜİK web sitesinde yayımlanmalıdır. TÜİK çalışanları bu tür bir hata yapmaları durumunda cezalandırılacaklarını bilmektedirler, Emsal Tarama Ekibine göre bu anlayış, Kurumda hatanın yapılabileceği ve hata yapanın hata yaptığını kabul edebilmesi yönünde bir kültürün oluşmasına engel teşkil etmektedir. 16

17 1.6.4 İstatistik Otoritesi tarafından kullanılan yöntem ve usullere ilişkin bilgiler kamuoyunun bilgisine sunulur. Türkiye İstatistik Kanunu nun 4. maddesine göre, resmi istatistiklerin kalitesinin ve ilkelere uygunluğunun değerlendirilebilmesi için gerekli tüm bilgiler ve resmi istatistik üretiminde kullanılan yöntemler kamuoyuna açıklanır. TÜİK, gerek öz değerlendirme soru kağıdında gerekse de ve Emsal Tarama Faaliyeti esnasında yapılan görüşmeler sırasında web sitesinde yayımlanan verilerin hemen hemen tamamına standart bir metaverinin eşlik ettiğini ifade etmiştir. Metaveriler gerekli görüldüğü takdirde güncellenmektedir. TÜİK, Eurostat SDMX Grubu ile yakın iletişimde bulunarak tüm iş süreçleri için daha harmonize bir metaveri sistemi oluşturmayı planlamaktadır İstatistiklerin açıklanma tarihi ve zamanı önceden duyurulur. Her yılın başında TÜİK, resmi istatistik üreticileri tarafından üretilen istatistikleri içeren ulusal bir veri yayımlama takvimi yayımlar. Resmi İstatistik Programı nda Ulusal Veri Yayımlama Takvimi nin hazırlanması öngörülmekle birlikte, ayrıca bu husus Türkiye İstatistik Kanunu nda da düzenlenmektedir. Şeffaflık ilkesi gereğince, Ulusal Veri Yayımlama Takvimi ndeki herhangi bir değişiklik en kısa zamanda duyurulmaktadır. Kullanıcılar tarafından da TÜİK in çok nadiren bazı istatistikler için erteleme yaptığı ifade edilmiştir. Emsal Tarama Ekibi tarafından Dağıtım Stratejisi nin önceden duyurulan yayınların yayımlanma tarihinin hangi durumlarda değiştirilebileceği ve yeni tarihin nasıl duyurulacağı hususlarını içerecek şekilde gözden geçirilmesini önerilmiştir Tüm kullanıcılar istatistiklere aynı zamanda eşit erişim hakkına sahiptir ve herhangi bir dış kullanıcının verinin açıklanma zamanı öncesinde veriye ayrıcalıklı erişimi yasaklanır, denetlenir ve bu hususta kamuoyu bilgilendirilir. Bu husus ihlal edildiği takdirde, tüm kullanıcılar arasında tarafsızlığı sağlamak amacıyla verinin açıklanma zamanı öncesi düzenlemeler yeniden gözden geçirilir. Tüm kullanıcıların istatistiksel yayınlara eş zamanlı olarak eşit koşullarda erişimi Türkiye İstatistik Kanunu nun 12. maddesince düzenlenmekte ve pratikte TÜİK tarafından uygulanmaktadır. Emsal Tarama Ekibine bilginin resmi yayımlanma zamanı öncesinde ifşa edilmesi gibi bir olaya önceki yıllarda hiçbir şekilde yaşanmadığı söylenmiştir Basın toplantılarında yapılan istatistiksel duyuru ve açıklamalar nesnel ve tarafsız olmalıdır. TÜİK haber bültenleri kesin surette nesnel ve tarafsız bir temelde hazırlanmaktadır. İçerdikleri en ufak bir yorum dahi ancak istatistiğin salt bir tanımından ibarettir. Üretilen yeni istatistikler normalde basın açıklamasıyla sunulmamaktadır. Haber bültenlerinin nasıl hazırlanacağı ve onaylanacağına dair bir iç prosedür mevcuttur ve bu husus Dağıtım Stratejisi ya da ayrı bir doküman içinde TÜİK web sitesinde yayımlanmalıdır. 17

18 1.7 ONBEŞİNCİ İLKE: ERİŞİLEBİLİRLİK VE AÇIKLIK Avrupa İstatistikleri açık ve anlaşılabilir bir şekilde sunulmalı, uygun ve elverişli bir biçimde yayımlanmalı, tarafsızlığını destekleyici metaveri ve kılavuzla birlikte mevcut ve erişilebilir olmalıdır. Genel Değerlendirme: Türkiye İstatistik Kurumu tarafından üretilen istatistikler açık ve erişilebilir bir biçimde sunulmaktadır. Bununla birlikte, yayımlanan istatistikler daha bilgilendirici olabilir. TÜİK in tüm istatistiksel yayınları kurum web sitesinde ve ingilizce olarak yayımlanmakta olup, söz konusu istatistiklere (linkler aracılığıyla) destekleyici metaveriler eşlik etmektedir. Bununla birlikte, erişilebilirliğini ve işlevselliğini arttırmak amacıyla kurum web sitesinin daha da geliştirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır Gösterge 15.1: İstatistikler, doğru yorumlamaya ve anlamlı karşılaştırmalara olanak sağlayacak şekilde sunulur. İstatistiksel yayınlar genel olarak başlık metni, yorum ve özet tablolardan oluşmakta olup, daha ayrıntılı tablolar ayrı olarak sunulmaktadır. Kullanıcıların istatistiksel yayınlardan memnun oldukları gözlenmiştir. Emsal Tarama Ekibi istatistiksel yayınların daha bilgilendirici olabileceğini, böylece kullanıcıların ilgisinin çekileceğini ve TÜİK e güvenin arttırılacağını belirtmişlerdir. Örneğin İşgücü Anketi Yayını uluslararası ve bölgesel karşılaştırmalar ile daha uzun zaman serisi içerebilir. Emsal Tarama Ekibi tarafından, istatistiksel yayınlarda daha faydalı (karşılaştırmaları, grafikleri, haritaları ve açıklamaları içeren) bilgilerin sağlanmasının önemini yansıtmak üzere Dağıtım Stratejisi nin gözden geçirilmesi; stratejinin ne zaman uygulanacağını ortaya koyan bir planın yayınlanması önerilmektedir. Genç personel tarafından haber bültenlerinin genel olarak kendileri tarafından yazılmadığı, ancak mevcut kılavuz ve şablonlar ile yöneticilerinin yönlendirmelerinin bu süreçte etkili olduğu Emsal Tarama Ekibine iletilmiştir. TÜİK dışında diğer üreticiler tarafından yayımlanan istatistiksel bilgiler Resmi İstatistik Programı nın bir parçası olduğu gibi, bazı üreticiler resmi olmayan istatistikler de denebilecek istatistiksel bilgiler yayımlamaktadır. Bu husus, kullanıcıları standartlar gibi sorunlar açısından yanıltabilir. Emsal Tarama Ekibi, Resmi İstatistik Programı nın bir parçası olan istatistiksel yayınları daha açık biçimde göstermek üzere bir etiketleme sistemi nin kullanılmasının dikkate alınmasını önermektedir Gösterge 15.2: Yayınlarda, modern bilgi ve iletişim teknolojilerinin yanı sıra gerekli hallerde geleneksel basılı kopya kullanılır. TÜİK in tüm istatistiksel yayın, tablo ve veri tabanları internet üzerinden ücretsiz olarak kamuoyuna açıktır. Yalnızca, kişiye özel talepler ücretlendirilmektedir. Kurum web sitesi Türkçe ve İngilizce olarak yayın yapmakta olup, sitede nispeten kolay bir şekilde dolaşılabilmektedir. Ancak, TÜİK tarafından anlamsal yaklaşım kullanılarak veri tabanlarının ve arama fonksiyonlarının işlevselliğinin geliştirilmesinin planlandığı Emsal Tarama Ekibine belirtilmiştir. Emsal Tarama Ekibi tarafından mevcut ve potansiyel kullanıcılarla fikir alışverişinde bulunularak yeni ve daha kullanıcı dostu bir 18

19 web sitesinin geliştirilmesi ve kullanıcılara hizmetin bir bütün halinde (one stop shop) sunulması için yayınlanma zamanında tüm resmi istatistiklerin TÜİK web sitesinde içerilmesini önerilmektedir Gösterge 15.3: Gerekli hallerde, özel tasarlanmış analizler kullanılır ve bu husus kamuoyuna duyurulur. TÜİK özel tasarlanmış analiz hizmeti sunmaktadır, bununla birlikte Emsal Tarama Ekibine bu analizlerin hiçbir zaman kamuoyu ile paylaşılmadığı bilgisi verilmiştir Gösterge 15.4: Araştırma amaçlı olarak mikroveriye erişime izin verilebilir, ancak söz konusu erişim katı kurallara tabi olmalıdır. Mikroverilere erişime ilişkin olarak İlke 5, Gösterge 5.6 ya bakınız Gösterge 15.5: Metaveriler, standartlaşmış metaveri sistemlerine göre belgelenir. İstatistiksel yayınların birçoğu web sitesinde yer alan metaveri ile birlikte sunulmaktadır. Mevcut metaveri sistemleri sabit olmakla birlikte, TÜİK, metaverilerini uyumlaştırmak amacıyla Eurostat SDMX Grubu ile çalışmalar yürütmekte ve ortak iş süreçlerini sunmanın bir parçası olarak standartlaştırılmış sistemler geliştirmektedir Gösterge 15.6: Kullanıcılar, AİS kalite kriterlerine göre istatistiksel süreçlerin metodolojisi ve istatistiksel verilerin kalitesi konularında sürekli bilgilendirilir. Kullanıcılar TÜİK web sitesinde ye alan metaveriler aracılığıyla metodoloji ve kaliteye ilişkin olarak bilgilendirilmekte, değişiklikler ise değiştirilen istatistik yayımlandığı anda kamuoyuna açıklanmaktadır. Birtakım kullanıcılar mevcut metaverilerin kendileri için önemli olan bazı temel bilgileri içermediğini dile getirmişlerdir. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK in, metaverilerin kapsamını uluslararası karşılaştırılabilirlik, kalite göstergeleri ve metodoloji ayrıntıları açısından yeniden gözden geçirmesini önermiştir. TÜİK, istatistiksel yöntem değişikliklerinin, bu değişimlerin etkilerinin yeni verilerden önce duyurulmasını sağlamak üzere, metaveri sistemlerini gözden geçirmelidir. Emsal Tarama Ekibi, TÜİK e kullanıcı konferansını kullanıcılarla ilişki kurmak ve onların kalite perspektiflerini anlamak için bir fırsat olarak değerlendirmesini önermiştir. Emsal Tarama Ekibine ayrıca istihdamın %40 ının kayıt dışı ekonomiye dayanmasından kaynaklanan problemlerin yaşandığı ifade edilmiştir. Dolayısıyla TÜİK, kayıtdışılığın önemli bir oranda seyrettiği bir ekonomide veri derlenmesinden ileri gelen sorunların açıklığa kavuşturulmasını sağlamak üzere metaverilerini gözden geçirmelidir. 19

20 2 ULUSAL İSTATİSTİK OFİSİ NİN KOORDİNASYON ROLÜ Resmi İstatistik Programı nın uygulanmasında yasal sorumluluk TÜİK e ait olup, Kurum, çoğu Avrupa Birliği tarafından talep edilmekte olan Türkiye deki tüm resmi istatistiklerin yaklaşık % 85 inden sorumludur. Hemen hemen tüm hanehalkı anketleri TÜİK tarafından yapılmaktadır, yalnızca Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Maliye Bakanlığı tarafından uygulanan bazı iş anketleri bulunmaktadır. Türkiye İstatistik Kanunu ayrıca TÜİK in yöntemler ve kalite hususlarında istatistik sisteminde lider bir role sahip olmasını gerektirmektedir. Yasal zemini bulunan İstatistik Konseyi, sistemin koordinasyonunu kolaylaştırmaktadır. Teknik olarak TÜİK in bir parçası olan İstatistik Konseyi ne TÜİK Başkanı tarafından başkanlık edilmektedir ve Konsey, kamu kurum ve kuruluşlarının üst yöneticileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Başkanı, özel sektör ve akademik camia temsicilerinden oluşmaktadır. Konsey, İstatistik Programı na ve resmi istatistik alanına ilişkin tavsiyelerde bulunmakta ve yılda en az bir kez toplanmakta olup, alt çalışma grupları aracılığıyla da spesifik alanlarda çalışmalar yürütülmektedir. Emsal Tarama Ekibi, Konsey deki müzakerelerin kamu kurum ve kuruluş temsilcilerinin ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirildiği izlenimine sahip olmuşlardır. Bu husus, İstatistik Programı nda etkilerinin bulunmadığını düşünen sivil toplum örgütü temsilcileri tarafından da desteklenmiştir. Bununla birlikte, Konsey in faaliyetlerinin istatistik sisteminin tutarlılık ve bütünlüğünün geliştirilmesinde katkısının büyük olduğu açık olarak görülmektedir. Türkiye de üretilen resmi istatistiklerin geri kalan % 15 inin çoğu Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Hazine Müsteşarlığı ile maliye, tarım, eğitim, sağlık, enerji, içişleri, sanayi, çalışma ve sosyal güvenlik, adalet, ulaştırma, kültür ve turizm ile çevreden sorumlu bakanlıklara ek olarak bazı kamu kuruluşları ve özel kuruluşlar tarafından üretilmektedir. Birçok üretici, istatistiklerinin Resmi İstatistik Programı kapsamında üretilmesini güvenilirlik ve profil nedenleriyle avantaj olarak görmektedir. TÜİK yukarıda sayılan kurum ve kuruluşlarla, formaliteleri değişmekle birlikte, imzalanan anlaşmalar çerçevesinde faaliyette bulunmaktadır. Örneğin, Türkiye İstatistik Kurumu ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı arasında imzalanan bir protokol ile, Türkiye nin dokuz ilinde kurulması öngörülen pilot Çiftlik Muhasebe Veri Ağı nın geliştirilmesi için gerekli olan usul ve esaslar düzenlenmiştir. İstatistik Programı nın geliştirilmesi ve uygulanmasındaki sorumluluklarına ek olarak, TÜİK in resmi istatistik üreticilerinin koordinasyonundaki rolü aşağıdaki faaliyetleri kapsamaktadır: Eğitim - Eğitim ve Araştırma Merkezi resmi istatistik üreten diğer kurumların personeline eğitim faaliyetleri sunmaktadır. İleriye Dönük Yayın Zaman Çizelgesi - TÜİK, tüm resmi istatistikler için ileriye dönük olarak yayımlama takvimini kamuoyu ile paylaşmaktadır. Yöntemler ve Kalite TÜİK mesleki uzmanlığını, örnek olarak uluslararası standartlar (eğitim), idari kayıtlar (çiftlik ve iş kayıtları) ve sınıflamalar (sağlık) 20