ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ BÖLÜMÜ BİBLİYOGRAFİK DENETİM. Geçmişten Günümüze Bibliyografik Denetim Yolculuğu

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ BÖLÜMÜ BİBLİYOGRAFİK DENETİM Geçmişten Günümüze Bibliyografik Denetim Yolculuğu Hazırlayanlar Songül AKFINDIK Gözde KILINÇ ATACAN Narin CAMUZOĞLU Bengi EROL Remzi SALİHOĞLU Özlem TANIRGAN Ankara Haziran, 2010

2 İÇİNDEKİLER 1. Giriş 4 2. Bibliyografik Denetim Nedir? 4 3. Bibliyografik Denetimin Önemi 4 4. Bibliyografik Denetimin Tarihçesi 5 5. Dünyada ve Türkiye de Bibliyografik Denetim Çalışmaları Türkiye de Yapılan Bibliyografik Çalışmalar ve Denetim Araçları Katalog Çalışmaları Keşf Üz-Zunun Seyfettin Özege Katalogları 8 A. Bağış Kitapları Kataloğu 9 B. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu Milli Kütüphanede Mevcut Arap Harfli Türkçe Kitapların Muvakkat (Geçici) Kataloğu Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Muvakkat Kataloğu Ankara Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu İstanbul Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu İzmir Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu Key To Turkish Science Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu (TÜYATOK) Bibliyografik Denetim Çalışmaları Türkiye Bibliyografyası Türkiye Makaleler Bibliyografyası Diğer Bibliyografik Denetim Çalışmaları TOKAT OBES YÖK Tez Çalışmaları Dünyada Yapılan Çalışmalar Katalog Çalışmaları OCLC Worldcat Bibliyografik Denetim Çalışmaları UBC ve ISBD 20 2

3 6. Yasal Düzenlemeler Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu Sonuç ve Öneriler 26 KAYNAKÇA 26 3

4 1. Giriş İçinde bulunduğumuz bilgi çağı yayın artışını da beraberinde getirmiştir. Dünya genelinde yaşanan yayın patlaması bu yayınlara erişim sağlanması konusunda sorunlara neden olmuştur. Bilgiye ihtiyaç duyanların aradıkları yayını nerede bulabilecekleri konusunda yaşanan bu sorunlar, yayınların denetim altına alınmasını bir gereklilik haline getirmiştir. Bibliyografik denetim çalışmaları bu gerekliliklerin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Her ülkenin kendi yayınlarını derlemek üzere yasal düzenlemeler yaptığı ve bu yasalara uygun olarak ülkedeki kaynakların toplanarak bibliyografik kayıtlarının üretildiği görülmektedir. Ancak bibliyografik denetim için çıkartılan yasaların yetersiz oluşu, standartların geliştirilmesine neden olmuştur. Bu çalışmada literatürdeki bilgilere dayanarak bibliyografik denetim, bibliyografik denetim araçları, bibliyografik denetim konusunda Türkiye de ve Dünya da yapılan çalışmalar ele alınarak incelenmiştir. 2. Bibliyografik Denetim Nedir? Bibliyografik denetim terim olarak aynı olmakla beraber, taşıdığı kavram, bibliyografik organizasyon adı altında çok öncelere gider (Cesur, 1986, s. 13; Sanalan, 1977); ve insan iletişim kayıtlarının sistematik listelenmesinden doğan etkin bir düzenleme olarak tanımlanmaktadır (Cesur, 1986, s. 13; Shera, 1951.). Özer Soysal a göre; bibliyografik denetim, basılmış ve çoğaltılmış materyallerin düzenlenmesini bunun için de materyalin düzenlenmesini, önce belirli merkezlerde toplanması, belirli standartlar ışığında kimliklerinin saptanması ve bir mantık silsilesi içinde gruplandırılmasını gerektirir (Cesur, 1986, s. 13; Soysal, 1962). İngiliz Kütüphane Derneği nin 1964 yılında yaptığı bir tanımlamaya göre bibliyografik denetim, bilgi ve iletişime katkıda bulunarak yayınlanmış ya da yayımlanmamış, basılmış görsel-işitsel veya basılı her biçimdeki tüm materyal için yeterli bir kayıt sisteminin geliştirilmesi ve bunun sürdürülmesidir (Cesur, 1986, s. 13; Davinson, 1975). Bibliyografik denetimi, bilgiyi depolamak ve tekrar elde edebilmek amacıyla, her tür materyalin bibliyografik kayıtlarını düzenlemeye yönelik işlemde olarak tanımlamak ve içeriğini belirleyebilmek için konu analizi yöntemini de bibliyografik denetimi iki kısımda inceler; 1. Materyalin içeriğine bakılmaksızın, kendisinin kimliklenmesi 2. İşlediği konunun analizi ve bu yolla materyalin yerinin belirlenmesi (Cesur, 1986, s. 14; Hickey, 1980). 3. Bibliyografik Denetimin Önemi Bibliyografik denetimin önemi 20. yüzyılın ortalarında II. Dünya Savaşı ndan sonra yaşanan bilgi ve yayın patlamasıyla ortaya çıkmış, bunun bilgiye erişimde önemi vurgulanarak bibliyografik denetimin gerekliliği ulusal ve uluslar arası boyut almıştır. Günümüzde internet bilgiye erişimde kullanılan öncelikli erişim aracıdır. Kütüphaneye gitmeye gerek kalmadan oturduğumuz yerden başka ülkelerdeki kütüphanelerin materyallerine erişim daha cazip 4

5 geldiğinden bibliyografik denetimin de elektronik ortamda yapılması pratik bir çözüm olmuştur. Ulusal bibliyografik denetim için yalnızca güncel bibliyografik çalışmaların sürdürülmesi kuşkusuz yeterli değildir, bunların yanı sıra geriye dönük çalışmalar da yapılmalıdır. Ulusal bibliyografyaların yayınlanmaya başladığı tarihten geriye dönerek geçmiş dönemleri de denetim altına almak gerekir, bu yüzden geriye dönük bibliyografya çalışmasının evrensel bibliyografik denetimin temelini oluşturması gerektiği ileri sürülmüştür (Cesur, 1986; s. 22; Beadiguez, 1983). Ulusal bibliyografyaların bibliyografik denetimde başarılı olabilmesi için geriye dönük yapılan bu çalışmaların beklentileri karşılayacak ve erişimi sağlayacak nitelikte olmasıyla gerçekleşebilecektir. Ulusal bibliyografik denetimin bir başka önemi, bibliyografik verilerin düzenlenişinde şekil ve içerik yönünden standartlaşma konusudur. Evrensel bibliyografik denetimin başarılı olabilmesinde geliştirilen standartlar arasında ISBD, ISBN ve kataloglama kuralları gösterilebilir (Cesur, 1986, s. 22). Çalışmamızda bunlara ayrıntısıyla yer verilmiştir. Bibliyografik denetimin gerçekleştirilebilmesi için Ulusal Bibliyografik Merkez in varlığı kaçınılmazdır. Bu merkezin temel amacı, ulusal yayını derleyip saklamak ve ulusal yayını oluşturan materyalin güvenilir kayıtlarını üretmektir (Cesur, 1986, s. 28). Bu sayede her türlü materyal tek bir merkezde toplanmakta, belli bir düzen içinde yer almasıyla erişimi kolaylaşıp uluslar arası platformda yerini alması sağlanmaktadır. 4. Bibliyografik Denetimin Tarihçesi Türk dünyasının yeni devletleri, 1990 lı yılların başına kadar Sovyetler Birliği ne bağlı mahalli yönetimler durumundaydılar. Bundan dolayı Sovyetler Birliği nin mevzuatına bağlıydılar. SSCB de çıkarılan bütün yayınları devlet denetiminde olduğu için derleme bir sorun ortaya çıkarmıyordu. Basılan her eserin istendiği kadar nüshası ülkelerdeki özerk yönetimlerin milli kütüphanelerine kolayca gönderebiliyordu. Bu durumda, yayınların varlığının tespiti de sorun olmuyordu. Bağımsızlığa kavuşan Türkiye Cumhuriyeti ise kendi derleme mevzuatını oluşturup yürürlüğe koymak zorundaydı (Sefercioğlu, 1995, s. 43). Hazırlanan derleme mevzuatı günün ihtiyaçlarına karşılık veremez olmuştu. Hem bilgi taşıyıcıların çok çeşitlenmesi; hem bilgi, fikir, sanat ürünlerinin çoğaltma imkânlarının artması ve çoğalma işinin basımevlerinin dışına taşması hem de kanunun yaptırım gücünün yok dereceye gelmesi mevzuatın işleyemez duruma gelmesine neden olmuştur (Sefercioğlu, 1995, s. 43). Ülkemizde bibliyografik denetimi gerçekleştirme yolunda sürdürülen çalışmalar, hala istenen düzeye ulaşamamıştır. Bunun en büyük nedeni, günün koşulları ve gereksinmeleri karşısında yasal ve örgütsel yapının etkili bir denetim sistemini getirememesidir. Özellikle, Derleme Yasası nın boşluklarından ve yetkili birimlerin gerekli olanaklara sahip olamayışından kaynaklanan sorunlar yüzünden Türkiye nin ulusal düzeydeki bibliyografik denetim sistemi, gerek denetim altında tuttuğu alan, gerekse yansıttığı süre bakımından yetersiz ve etkisiz kalmaktadır. Çözüm için, yasal ve örgütsel düzenlemelere gerek vardır (Özdemirci, 1998, s. 5) yılında Milli Kütüphane bünyesinde Bibliyografya Enstitüsü kurulmuş, 18 Mayıs 1955 tarihinde kabul edilen Milli Kütüphane Kurulusu Hakkındaki 5632 Sayılı Kanuna ek 5

6 Kanun ile Enstitü, yasal kimliğine kavuşmuştur. Bu yasa ile ulusal bibliyografya yayınlama sorumluluğu Derleme Müdürlüğünden alınarak Bibliyografya Enstitüsüne verilmiştir. Enstitünün adı 1983 de Bibliyografya Merkezi olarak, 1993 te ise Bibliyografya Hazırlama Şube Müdürlüğü olarak düzenlenmiştir. Ancak, girişimlerin, ülke içinde eksiksiz bir derleme ve etkin bir Ulusal Bibliyografik Denetim Ağı kurulmasını sağlamak bakımından başarılı olduğu söylenemez. Özellikle derleme ve bibliyografik denetimin tek merkezden yapılmasını sağlayacak yasal ve örgütsel yapılanmasının sağlanamamasından ötürü boşluklar giderilememiştir (Özdemirci, 1998, s. 5). Bibliyografik denetim için yapılan çalışmalarda ortak bir ilke ve işbirliği çerçevesinde yürütülmesi gerekir. Nitekim bu gereksinime paralel olarak IFLA ve UNESCO, bibliyografik bilgilerin değişimi ve denetimi için dünya çapındaki bir sistemin yayılmasını ana politika olarak benimseyerek 1960 yılı başlarında Evrensel Bibliyografik Denetim i gerçekleştirme çalışmalarına başlamıştır (Cesur 1986, s.15; Anderson, 1974). UBC programının ana ilkesi dünyanın neresinde olursa olsun üretilen her bilgi kullanıcılarının hizmetine sunabilmektir (Cesur, 1986, s. 15; Taner, 1981). Çağımızın artan bilgi üretimini denetim altında tutma ve dünya çapında yararlanmaya sunma konusu 1950 lerde yeniden gündeme gelmiş ve 1961 yılından sonra bu alanda önemli adımlar atılmıştır; evrensel bibliyografik denetim fikri bu yoldaki en önemli aşamadır. Sistemin amacı, bütün ülkelerde çıkan yayınlar üzerindeki temel bibliyografik verileri, uluslar arası formlara uygun biçimde, derhal elde edilebilir ve uluslar arası hale getirmektir (Cesur 1986, s. 15; Anderson, 1974). Uluslar arası düzeyde ise ilkin ulusal bibliyografik kayıtların formu ve içeriği ile ilgili standartlar belirlenmelidir. Bu standartlar çerçevesinde ve ulusal düzeyde gerekli gelişmelerin teşvik edilmesiyle bibliyografik birlik sağlanacaktır; böylece uluslar arası bilgi alışverişi için her yayının üretildiği ülkenin bibliyografik merkezince standart bibliyografik kaydı belirlenerek dağıtımı yapılabilecektir (Cesur, 1986, s. 17; Anderson, 1974). Görüldüğü gibi ulusal bibliyografik denetim, evrensel bibliyografik denetimin ön koşuludur. Etkinlik ve geçerliliği bu alanda uluslar arası standartlara uyulmasına bağlıdır (Cesur, 1986, s.17). Bunun için öncelikle bibliyografik denetimin önemi anlaşılmalı, her ülke kendi içinde bibliyografik denetimi geliştirmek adına çalışmalarda yer almalı, bu alandaki gelişmeler yakından takip edilerek uluslar arası iletişim sağlanmalı ve yapılacak olan işbirliği çalışmalarında yer alınmalıdır. 5. Dünyada ve Türkiye de Bibliyografik Denetim Çalışmaları Araştırmada, Türkiye de ve Dünya da bibliyografik denetim alanında yapılmış önemli çalışmalara yer verilmiştir. Tüm başlıkların incelenmesi mümkün görülmediği için özel konulu bibliyografik çalışmalar kapsam dışı tutulmuştur. Katalog çalışmaları bibliyografik denetimin bir parçası olarak ele alınmış ve yapılan çalışmaların önemli bir bölümü araştırma kapsamında tutulmuştur Türkiye de Yapılan Bibliyografik Çalışmalar ve Denetim Araçları Türkiye de yapılan bibliyografik denetim çalışmaları kataloglar, bibliyografyalar, özel ve tüzel kuruluşların yaptığı çalışmalar olarak 3 grupta toplanmıştır. 6

7 5.1.1.Katalog Çalışmaları Geçmişte üretilen yazılı kaynaklardan araştırma yapmak isteyen kişilerin karşılaşacağı en önemli sorun bu kaynakların tespit edilmesidir. Bu da söz konusu yayınların bibliyografik denetiminin sağlanması ile gerçekleşecek bir olgudur. Yayın sayısının her geçen gün biraz daha artması karşısında bibliyografik kontrole duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmış ve toplu katalogların doğmalarına öncülük etmiştir (Aybaş, 1967, s. 58). İki veya daha fazla kütüphanenin koleksiyonlarının tamamını ya da bir kısmını bir araya getirerek aynı sistem içinde tasnif eden kataloğa toplu katalog adı verilir (Komite raporu, 1961). Bu kataloglar, kapsamına giren kütüphanelerin koleksiyonlarının tamamını içine alabildiği gibi yalnız bir kısmını da içine alabilir. Yani kütüphanelerin yalnız süreli yayın koleksiyonlarını bir araya getirir, yazmaları, yabancı dildeki eserleri vb. toplar Keşf Üz-Zunun Keşf üz-zunun 17.yüzyılda yılları arasında yaşamış olan büyük Türk bilgini Katip Çelebi tarafından hazırlanan bibliyografik bir eserdir (Cunbur, 1959, s.5). 300 kadar bilim dalının mahiyetleri hakkında bilgi beren ve bu dallara dair yazılmış adet yazma eseri tanıtan Keşf üz-zunun, kitap adlarına göre alfabetik olarak düzenlenmiştir (Ötüken, 1948, s. 404). Eserde epistemoloji denemesi mahiyetinde bir giriş bölümü yer almaktadır. Bu bölümde bilim tanımları, metodu, elde ediliş yolları, konularına göre tasnifi, milletlerin bilim çalışmalarının değerlendirilmesi, bilim adamlarında bulunması gereken özellikler, İslam dünyasında çeşitli bilimlerin izlediği gelişme çizgisi ve buna benzer birçok konuda bilgi verilmektedir (Çelebi, 1941/2007, s. 1). Keşf üz-zunun a yazıldığı dönemden beri süregelen ve eksilmeyen değeri sağlayan unsur, eserin doğuda ve belki de batıda ilk defa alfabetik düzende meydana getirilmiş olmasıdır. Kitap adından sonra sözü edilen eserin hangi bilim grubuna girdiği gösterilmiş, sonra da yazarının adı, künye ve şöhretine varıncaya kadar verilmiştir. Yazar adı kaydından sonra yazarların ölüm tarihlerine de işaret edilmiştir. Daha sonra eserin başından kısa bir metin parçası alıntı yapılarak, aynı adı taşıyan eserlerin birbirinden ayıt edilmesi hususu da sağlanmıştır (Cunbur, 1959, s. 8). Eserde 9512 müellif ve şarih adı geçmektedir (Ötüken, 1948, s. 405). Keşf üz-zunun Arapça yazılmıştır. Bunun sebebi Arapçanın bu devirde bilim dili oluşu ve özellikle eserde haklarında bilgi verilen kitapların Arapça yazılmış olmasıdır (Ötüken, 1948, s. 405). Kâtip Çelebi nin Keşf üz-zunun u tamamlayan eseri: Süllem-ul vusul Eserin kitap adlarına göre alfabetik olarak düzenlenmesi, sonunda yazar adları indeksi ve sistematik indeksin olmayışı araştırmaları güçleştirmektedir. Kâtip Çelebi bu önemli eksikliği Süllem-ul vusul adlı eseriyle kısmen gidermiştir. Bu eser yazar adlarına göre düzenlenmiş büyük bir bibliyografya eseridir. Bu eser Keşf üz-zunun un tamalayıcısı gibi kabul edilmelidir. Keşf üz-zunun da hangi kitabı arasanız, yazarının biyografisini ve diğer eserlerini topluca bu kamusta bulmak mümkündür (Ötüken, 1948, s. 406). Keşf üz-zunun un Zeyilleri ve Çevirileri Keşf üz-zunun un değeri bilim çevrelerince, eserin meydana getirildiği yıllarda anlaşılmış ve Katip Çelebiden sonra yetişen birkaç bilgin kişi, bu büyük eseri tamamlamak ve devam 7

8 ettirmek gereği duymuşlar ve eserin kendisi kadar kıymetli olan zeyllerini meydana getirmişlerdir (Cunbur, 1959, s. 9). Keşf üz-zunun a zeyil hazırlayanlardan ilki 1681 yılında İstanbul da vefat eden Vişnezade Mehmet izzetti Efendi dir. Bu kişinin zeyli müsvette halinde kalmıştır.ikinci zeyil 1775 de vefat eden Arabacılar Şeyhi İbrahim Efendi tarafından hazırlanmıştır. Üçüncü zeyil1802 de vefat den Hanifizade Ahmet Tahir Efendi tarafından hazırlanmıştır. Asar-i nev adını taşıyan ve1785 yılında tamamlanan bu zeyilde Keşf üz-zunun da bulunmayan 506 eserin adı geçmektedir. Dördüncü Zeyil, 1858 de vefat eden şeyhülislam Arif Hikmet Bey tarafından hazırlanmıştır. Ancak bu zeyil tamamlanamamış, c (cim ) harfinde kalmıştır. Beşinci zeyil Keşf üz-zunun zeyillerinin en önemlisi ve en genişi, 1920 yılında vefat eden Bağdatlı İsmail Paşa nın zeyilidir. 30 yıllık bir emekle hazırlanan bu eser İzah al maknun fi al- zayl-i ala Kaşf al- zunun an asami al-kutub-i va al-fünun adını taşır. Bağdatlı İsmail Paşa bu kıymetli eserinde Keşf üz-zunun da zikredilmeyen den fazla kitabın adını vermiştir. Keşf üz-zunun düzeninde hazırlanan bu eser 1945 ve 1947 yılları arasında Milli eğitim bakanlığı tarafından iki cilt halinde basılmıştır. Katip Çelebi nin Keşf üz-zunun a tamamlayıcı olarak hazırladığı Süllem ül-vüsul gibi, Bağdatlı İsmail Paşa da İzah ül- Meknun için Esami-i müellifin (Hadiyat al- arifin fi asami-i mu allifin va asar al- muşannifin) adını taşıyan tamamlayıcı bir bibliyografya hazırlamıştır. Bu eserin basılmasına, Milli Eğitim bakanlığı tarafından 1948 yılında başlanmıştır. Keşf üz-zunun zeyillerinden altıncısı ve sonuncusu 1940 yılında vefat eden tanınmış Türk bilgini İsmail Saib Sencer tarafından hazırlanmıştır. İsmail Saib Sencer, h istanbul basması bir Keşf üz-zunun nüshasının kenarlarına bu basmada mevcut olmayan bir kısım eserlerin adlarını kaydetmiş ve bunlar hakkında bilgi vermiştir (Ötüken, 1948, s ). Keşf üz-zunun un çevirilerine gelince, Petis de Croix tarafından Fransızcaya yapılan ilk çeviri 1698 yılında tamamlanmıştır (Cunbur, 1959, s. 9). Yazma halinde kalan, basılamayan bu çeviri üç ciltten oluşmaktadır. Birinci cilt Arapça metni, İkinci cilt bunun Fransızca çevirisini, üçüncü cilt de indeksi içermektedir (Ötüken, 1948, s. 407). Keşf üz-zunun un ikinci çevirisi Gustav Flügel tarafından Latinceye yapılmıştır yılları arasında ilk iki cildi Leipzig de, sonraki beş cildi Londra da basılan bu Latince çeviri yedi ciltten meydana gelmiştir. Sayfaların üst tarafında Arapça metin, alt tarafında Latince çeviri bulunan bu kitabın adı Lexicon bibliographicum et encyclopaedicum dur (Cunbur, 1959, s. 9 10). Keşf üz-zunun un Arapçadan Türkçeye çevirisi Rüştü Balcı tarafından yapılmıştır. Bu kitap Ord. Prof. Mehmed Şerafeddin Yaltkaya ve Rifat Bilge tarafından yayına hazırlanan ve Milli Eğitim Bakanlığı nca ilk olarak yıllarında ikinci olarak yıllarında İstanbulda basılan Keşf üz-zunun adlı eserin Arapçadan Türkçeye tercümesidir. (Çelebi, 1941/2007, s. 1). Eserin Türkçe çevirisinde Arapça isimlerin Latin alfabesiyle yazılışı sırasında mümkün olduğunca telaffuza sağdık kalınmıştır (Çelebi, 1941/2007, s. 1). Bu çeviri son cildi dizin olmak üzere beş ciltten halinde yayınlanmıştır Seyfettin Özege Katalogları Bibliyografyacılığın Cumhuriyet yıllarındaki ilk temsilcilerinden olan Seyfettin Özege nin herkes tarafından bilinen en büyük özelliği, kitaplara olan düşkünlüğü ve kitabiyat (bibliyografya) alanındaki yetkinliğidir. Seyfettin Özege Dermesi, yalnızca Türkiye için değil, ilgili döneme ilişkin araştırma yapacak yabancı araştırmacılar için de zengin bir kaynak niteliğindedir. Çünkü bu derme, matbaanın Osmanlı da kullanılmasından Harf Devrimi nin 8

9 yapıldığı 1928 yılına kadar ülkede basılan kitaplar, bizzat bağış sahibi tarafından titizlikle toplanarak oluşturulmuştur (Polat ve Okuyucu, 2008, ss ). A. Bağış Kitapları Kataloğu Altı ciltten oluşan ve Ali Bayram, M. Sadi Çöğenli, Lütfi Bayraktutan tarafından hazırlanan bu eser, yılları arasında basılmış olan eski harfli Türkçe eserlerin tamamına yakınını kapsayan bir çalışmadır. Söz konusu çalışma, M.Seyfettin Özege nin Atatürk Üniversitesi kütüphanesine yapmış olduğu bağış kitaplarının kataloğudur yılında Alfabetik katalog (Seyfettin Özege Bağış Kitapları)-Kitap adına göre- ismi ile teksir olarak yayınlanmıştır. İlk iki cilt bir kitapta olmak üzere A-K harflerini içermektedir ve kitap adına göre alfabetik düzenlenmiş olup 1978 yılında yayınlanmıştır. 2. ve 3. ciltler yine bir kitapta toplanmış olup L-Z harflerini kapsamaktadır ve 1980 yılında yayınlanmıştır. Sonradan gönderilen bağış kitaplar, Erzurum, 1973 tarihli 5. cilt, dört ciltlik iki kataloğun devamı olarak yayınlanmıştır (Bayram ve Çöğenli, 1989) yılında yayınlanan 6. cilt ise, 5. cildin devamı ile kitap, yazar adı, konu dizinlerini, süreli yayınlar ve haritalar/atlaslar kataloğunu içermektedir. Katalogda eser adı, yazar adı, diğer sorumlular (çeviren, tashih eden, çoğaltan, vb), yayın yeri, basıldığı matbaa, basım yılı, sayfa sayısı ve derece cinsinden sırt uzunluğu bilgileri yer almaktadır (Polat ve Okuyucu, 2008, s. 629). Ayrıca eser kitap adına göre alfabetik olarak hazırlanmıştır. Kitap ile ilgili zorunlu olarak alınması gerekli bilgiler ( ) işareti ile belirtilmiştir. Kitabın basım kaydı belirtilirken basıldığı yer, matbaa bu da yok ise yayınevi verilmiştir. Basım tarihi olarak hicri, rumi ve miladi ayırt edilmeksizin kitaptaki orijinal şekli verilmiştir. Ayrıca katalogda yazar adları indeksi de mevcuttur. Fakat burada yazarlar soyadlarına göre değil de asıl adlarına göre listelenmişlerdir. Çünkü bu katalogda yer alan eserlerin büyük bir çoğunluğu soyadı kanunundan önce yayınlanmıştır. Mesela aranan kitap Kütüphanemizden Notlar olsun. Kitap Adı Kataloğu nda kitabın adı, kitabın solundaki (8054) kayıt numarası ile tesbit edilerek kitaba erişim sağlanır. Ancak kitap adı bilinmiyor ise, sadece elimizde yazar adı mevcut ise 6. cilt teki yazar adı kataloğu bölümüne başvurulur. Burada alfabetik dizinden yazarın adı bulunur. Adının sağındaki kayıt numarası veya numaraları yazarın koleksiyonda bulunan eserlerini gösterir (Bayram ve Çöğenli, 1989). B. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu M. Seyfettin Özege, İbrahim İbrahim Müteffeika dan 1928 Harf İnkılâbına kadar, Osmanlı İmpatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde basılmış Arap Harfli kitap ve süreli yayınların bibliyografik künyelerini de tespit ederek yaşadığı süreçte toplamaya çalışmıştır. Sonuçta Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eseler Kataloğu nu fasikül fasikül bastırarak 5 cilt halinde meydana getirmiştir. Seyfettin Özege 1961 yılında bu kataloğu bir yıl içerisinde yayınlamak koşulu ile Erzurum Atatürk Üniversitesine bağışlamıştır. Kitap ilk zamanlarda <<Eski Harflerle Basılmış Türkçe Ansiklopedisi>> adı ile neşredilirken, 1971 de <<Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu>> adı altında yayınlanmıştır. Seyfettin Özege Dermesi, yılları arasında basılmış olan eski harfli Türkçe eserlerin tamamına yakınını kapsayan bir çalışmadır. Türk bibliyografyacılığı açısından son derece önemli olan bu çalışmanın düzenine ilişkin bizzat yazarı tarafından Önsöz Yerine Bazı Açıklamalar başlığı altında şu bilgiler verilmektedir (Özeğe, 1971): Katalog; eski harflerle basılmış Türkçe kitap ve risaleleri içine alır. Gazete ve mecmua dışında kalan, süreli sayılabilecek diğer yayınlar da bunların arasındadır. Üç bölüm üzerine hazırlanmıştır: 9

10 Birinci bölüm; tam kelimeler göz önünde tutularak elifbe sırasıyla kitap adlarına ve künyelerine ayrılmıştır. İkinci bölüm; yazar ve çevirenlerin, hal tercümelerini de içine alan, ad endeksidir. Adlar kitap üzerindeki yazılı şekle göre elifbe sırasıyla dizilmiştir. Eserlerin adları tekrarlanmamış, birinci bölümdeki kitap künyelerinin altındaki sıra numaraları gösterilmekle yetinilmiştir. Üçüncü bölüm; Dewey ondalık sistemine göre hazırlanmış konu endeksidir. Yalnız yurdumuz ve kitaplarımızın ve kitaplarımızın hususiyetleri göz önünde tutularak bazı değişiklikler yapılmıştır. Kitap adları yine birinci bölümdeki sıra numaralarıyla gösterilmiştir. Eserin en önemli özelliği, eserde yer alan kitapların ve süreli yayınların künyelerinin yazar tarafından bizzat görülerek kaydedilmiş olmasıdır. Özege, görüp inceleyemediği kitapları, tereddüt ettiği künye kayıtlarını kataloğuna almamıştır. Bu nedenle ilgili döneme ilişkin görmediği ve dolayısıyla da bibliyografyaya girmeyen eserlerin olması doğaldır. Buna rağmen, ilgili dönemde basılan eserlerin %90 ının bibliyografyada kapsandığı çeşitli kesimlerce dile getirilmiştir (Polat ve Okuyucu, 2008; Utku, 2007) Milli Kütüphanede Mevcut Arap Harfli Türkçe Kitapların Muvakkat (Geçici) Kataloğu e kadar geçen süreçte böyle bir çalışma yapılana kadar Milli Kütüphanede Mevcut Arap harfli Türkçe kitaplara dair bilgilerin elde edilmesinin ne kadar güç olduğu görülmektedir. Bu nedenle söz konusu bu çalışmanın Türkiye de bibliyografik denetim açısından önemli bir yeri olmuştur. Ancak bu katalogda Milli Kütüphanenin Arap harfli Türkçe süreli yayınları (gazeteler, mecmualar ve diğerleri) yer almamıştır. Kataloğun yayınlanma amacı: döneminde eski harflerle basılmış olan Türkçe eserlerden Milli kütüphanede mevcut bulunmayanların tespiti ve sistemli bir şekilde temini, 2. Belli başlı Türk kütüphanelerinde mevcut eski harfli Türkçe eserlerin toplu katalog unun meydana getirilmesi, 3. Eski harfli Türkçe eserlerin genel ve milli bibliyografyasının hazırlanması (Milli Kütüphane, 1957). 4. Katalog, müellif adlarına ve ananonim eserlerde kitap adlarına göre alfabetik olarak hazırlanmış 2 cilt olarak hazırlanmıştır. 1. cilt A-K 1956 yılında yayınlanmış, ikinci cilt ise L-Z harflerini içermekte ve 1957 yılında yayınlanmıştır. Müelliflerin doğum ve ölüm tarihleri de1954 ten sonra bibliyografik künyelerde yer aldığı görülmektedir. Burada mükerrerler hariç, muvakkat kataloğun ilk cildinde 5000 küsür eser yer almaktadır. İkinci ciltte ise yine aynı sayıda eser söz konusudur (Milli Kütüphane, 1957). Milli Kütüphane'de Mevcut Arap Harfli Türkçe Kitapların Muvakkat Kataloğu, Gen. 2. bs. 9 fsk. 1 ek fsk. (Ankara, ). Bu katalog yeniden düzenlenmiş ve Türkiye Basmaları Toplu Katalogu (TÜBATOK) Projesi kapsamında Millî Kütüphane Başkanlığı'nca şimdiye kadar 5 cilt basılmıştır. Bunlar da: 1.a.Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler ( cilt 1.bölüm (A-Ali el Karî) Ankara b.türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler. ( ) 1. cilt 2.bölüm (Ali Kâzım-Aznavur) Ankara

11 2.Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler. ( ) 2. cilt. (B-Ç) Ankara Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler. ( ) 3. cilt. (D-E) Ankara Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler. ( ) 4. cilt. (F-G) Ankara Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler. ( ) 5. cilt. (H) Ankara Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Muvakkat Kataloğu Bu eser, 1957 yılına kadar Milli Kütüphaneye girmiş Arap Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Kataloğu adını taşımakta idi (Milli Kütüphane, 1963). Milli Kütüphane ile Ankara ve İstanbul kütüphanelerinde bulunan eski harfli Türkçe gazete ve dergilerin, diğer periyodiklerin bibliyografik künyelerini içeren bu toplu katalog 1963 yılında yayınlanmıştır. Türkiye de yayınlanmış süreli yayınların toplu kataloğu niteliğinde olan bu çalışma, aşağıdaki kütüphanelerin koleksiyonlarını kapsamaktadır: I. Milli Kütüphane II. Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi III. Ankara İl Halk Kütüphanesi IV. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi V. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi VI. İstanbul Üniversite Kütüphanesi VII. İstanbul Milet Kütüphanesi VIII. Hakkı Tarık Us Kütüphanesi-İstanbul IX. İstanbul Belediye Kütüphanesi X. Beyazıt Devlet Kütüphanesi (Milli Kütüphane, 1963) yılında büyük şehirlerin süreli yayınlar toplu kataloğunu oluşturma görevi TBTAK Bilim Kurulu tarafından TÜRDOK a verilmiştir. Bu görevi yerine getirmek için çalışmalara başlayan TÜRDOK, aşağıda yer alan toplu katalogların oluşturulması konusunda önemli girişimlerde bulunmuştur Ankara Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu (1968, 1971, 1977) TÜRDOK un ilk girişimi olan ve Ankara da bulunan üniversite, resmi kurum ve diğer belli başlı araştırma kütüphanelerin 144 ünü kapsamına alan bu toplu katalog, bilimsel ve teknik süreli yayınları içermektedir tarihinde başlatılan bu proje 7 aylık bir çalışmanın sonucunda hazırlanmış olmasına karşın 1971 yılında bastırılabilmiştir den 1971 yılına kadar geçen süreç içerisinde kataloğa dahil edilen kütüphanelerin süreli yayın koleksiyonları açısından meydana gelen değişiklikleri izleme olanağı bulunmadığı için aynı katalog genişletilmiş ve güncelleştirilmiş olarak yeniden bastırılmıştır (Aybaş, 1979) yılına gelindiğinde katalog kapsam ve hacim yönünden büyümüş; 1977 yılında ise konu kapsamı genişletilerek sosyal bilimler konusundaki süreli yayınlarda çalışma kapsamına alınmıştır. Ayrıca, önceki çalışmalar geleneksel yöntemlerle yapılırken 1977 tarihindeki çalışma bilgisayara dayalı olarak gerçekleştirilmiştir. 11

12 İstanbul Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu (1971) TÜRDOK un birçok amaca birden hizmet edeceği toplu katalog çalışmalarının ikincisi olan İstanbul Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar toplu kataloğu aradığınız belli bir yayının İstanbul içinde hangi kütüphanede bulunduğunu göstermek amacı ile hazırlamış olup ilgili süreli yayınlara ait tanımlayıcı bilgiler sunmaktadır. Bu sayede eksik olan sayılar, bu sayılara sahip olan diğer kütüphanelerden tedarik edebilmektedir. Tabi ki bu durum kütüphaneler arası işbirliğinin ve ödünç verme hizmetinin geliştirilmesinde önemli bir atılım (yapılmasını) olanaklı kılmaktadır. Katalogda yer alan süreli yayınlar alfabetik olarak sıralanmış, kısaltma ile başlayan süreli yayınlar alfabe harfinin başında yer almıştır (TÜRDOK, 1972) İzmir Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu 1976 tarihinde İzmir Bilimsel ve Teknik Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu nun hazırlanması ile TÜRDOK, proje kapsamındaki son aşamayı da gerçekleştirmiştir. Ege Üniversitesi kütüphanelerini kapsamına alacak olan bu çalışmada İzmir in diğer araştırma kütüphanelerinin de proje kapsamına alınması düşünülmüştür (Aybaş, 1979, s.65). Ancak bu çalışma uygulamaya geçirilememiştir Key To Turkish Science Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Dokümantasyon Merkezi (TÜRDOK) nce, 1967 de Temel ve Uygulamalı bilimlerin çeşitli alanlarını kapsayan Key to Turkish Science (KTS) Dizisi nin yayınına başlandı (Soysal, 1983, s. 27). Proje başlangıçta kimya, veterinerlik ve hayvan bilimleri ile mühendislik alanlarını içine alıyordu. Sonraları giderek genişleyip tarım, uygulamalı ekonomi, elektrik mühendisliği ve elektronik, matematik ve fiziksel bilimler, yaşam bilimleri, yer bilimleri, tıp, yapı işleri mühendisliği dallarını da kapsar boyuta ulaştı. Sayılan konu alanlarının her biri, KTS dizi başlığı altında ayrı öz bültenlerinde sunulmuştur (Soysal, 1983, s. 27). KTS Dizisi, araştırma olgusundaki yoğunlaşmaya eş oranda güçlenme olanağı bulamadığından yayınını sürdüremedi. Bu sonuç başlıca dizinin kapsamı yeni konu alanları ile giderek genişlerken çalıştırılan uzman sayısının gerekenin çok altında kalması ve bir bakıma da baskı olanaklarının geliştirilemeyişinden doğmuş bulunuyor. Bu nedenlerle KTS nin yayını 1972 de durmuştur (Soysal, 1983, s.29) Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu (TÜYATOK) Türkiye'de Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu çalışmaları 1978 yılında önce Ankara, 1979 yılında da İstanbul'da başlamıştır. Bu kataloglamada her şehir, il trafik koduna göre numaralandırılmıştır yılında basılan Burdur II. ile TÜYATOK tarafından 24 fasikül yayımlanmıştır. Türkiye kütüphanelerindeki yazma eserlerle ilgili birçok yayın yapılmıştır de Kültür Bakanlığı tarafından, Türkiye genelinde yazmalar toplu katalogunun hazırlanması düşünülmüş ve TÜYATOK (Türkiye Yazmaları Toplu Katalogu Projesi ) çalışmalarına başlanmıştır. Bakanlık bünyesinde TÜYATOK (Türkiye Yazmaları Toplu Katalogu) Projesinin başlatıldığı 1978 yılından bugüne kadar geçen süre içinde çeşitli illere ve koleksiyonlara ait 32 cilt katalog yayınlanmıştır. Yapılan bu çalışmalar yetersiz kalmış ve gelişen teknolojiyle birlikte, daha önce yayımlanan 32 cilt katalog ile yurt dışındaki çeşitli 12

13 ülkelere ait milli kütüphanelerde bulunan Türkçe yazmalara ait künye bilgileri ve o tarihe kadar katalogu yayımlanmamış çeşitli koleksiyonlara ait yazma eserlerin künye bilgileri 2005 yılı sonunda 3 CD halinde araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. Kültür mirasımızı zarar görmeden sağlıklı bir şekilde koruyarak gelecek kuşaklara aktarmak ve internet aracılığıyla yurt içi ve yurt dışından araştırmacıların hizmetine sunmak amacıyla 2004 yılında Milli Kütüphane koleksiyonunda bulunan el yazmalarının dijital ortama aktarılması çalışmaları başlatılmıştır. Öncelikli olarak oluşturulan web sayfasına çeşitli koleksiyonlara ait yazma eserin bibliyografik künye bilgileri aktarılmıştır. Daha sonra Türkiye Kütüphanelerinde bulunan ve sistemde olmayan yazma eserlerin künyelerinin aktarımıyla sistemdeki künye sayısı e ulaşmıştır. Yapılan dijitalleşme çalışmaları sonucunda Milli Kütüphane koleksiyonunda bulunan cilt yazma eserden yaklaşık cildinin dijital ortama aktarılması tamamlanmıştır. Bu yazmalara ait dijital ortama aktarılan sayfa sayısı da yaklaşık poza ulaşmıştır. (Milli Kütüphane, 2010) 1. TÜYATOK 1, Ankara 1979: Birinci Katalog, Anıtkabir 16; Cumhurbaşkanlığı 34; Türkiye Büyük Millet Meclisi 104; ve Adıyaman İl Halk Kütüphanesi 132 eser yazmayı kapsar. Bu ciltle toplam 286 eser / risalenin bibliyografik tanıtımı yapılmıştır 2. TÜYATOK 2, Ankara 1980: İkinci Katalog, Giresun, Ordu ve Rize İl Halk Kütüphaneleri yazmalarını kapsar. 619 eser / risale tanıtılmıştır. 3. TÜYATOK 3, Ankara 1981 (34/I): İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi "Ali Nihad Tarlan Koleksiyonu" kitaplarını içeren bu Katalogla toplam 425 yazmanın bibliyografik tanıtımı yapılmıştır. 4. TÜYATOK 4-8 İstanbul (07/I-V): Antalya ili ve ilçelerindeki ; İl Müzesi, Alanya İlçe Müzesi, Akseki Yeğen Mehmed Paşa Kütüphanesi, Elmalı ve Tekeli İlçe H.K.leri yazmalarının tanıtıldığı 4., 5., 6., 7. ve 8. ciltlerle beş ayrı fasikülden oluşan bu Katalogda toplam eser / risale tanıtılmıştır. 5. TÜYATOK 9 Ankara 1984 (34/II): İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi "Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Koleksiyonu"nda bulunan Katalogla 467 yazma eser tanıtılmıştır. 6. TÜYATOK Ankara (01/I-III): Adana İl Halk Kütüphanesi ve Müzesi'ne ait bu Katalogla, üç cilt içinde toplam yazmanın tanıtımı yapılmıştır. 7. TÜYATOK 13 Ankara 1987 (34/III): İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi "Amcazade Hüseyin Paşa ve Hekimbaşı Musa Nazif Efendi Koleksiyonu"ndaki yazmaları içeren bu ciltle 630 eser tanıtılmıştır. 8. TÜYATOK İstanbul (05/I-V): Toplam beş ayrı cilt halinde yayımlanan (TÜYATOK 14-05/I, 15-05/II, 16-05/III, 17-05/IV ve 18-05/V) "Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi Yazmaları Kataloğu" ile eserin/risalenin tanıtımı yapılmıştır. 9. TÜYATOK 19 Ankara 1994 (34/IV): İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi "Mustafa Aşir Efendi Koleksiyonu"nda bulunan yazmaların tanıtıldığı bu Katalogda toplam eser / risale yer almaktadır 13

14 10. TÜYATOK 20 Ankara 1996 (03): "Afyon İli Yazmaları Kataloğu" adıyla yayımlanan bu ciltle, Afyon Gedik Ahmed Paşa İl Halk Kütüphanesi'nde 1.938, Afyon İl Müzesi'nde 12, Dinar İlçe Halk Kütüphanesi'nde 2 olmak üzere toplam eser / risale, ana başlık altında, katalog sıra numarasıyla tanıtılmıştır 11. TÜYATOK 21 Ankara 1997 (10) : "Balıkesir İli Yazmaları Kataloğu" adıyla yayımlanan bu ciltle, Balıkesir İl Halk Kütüphanesi'nde 2.439, Dursun Bey İlçe Halk Kütüphanesi'nde 185 ve Edremit İlçe Halk Kütüphanesi'nde 91 olmak üzere, toplam eserin / risalenin ana başlık altında katalog sıra numarasıyla tanıtımı yapılmıştır l2. TÜYATOK 22 Ankara 1998 (18) : "Çankırı İl Halk Kütüphanesi Yazmaları Kataloğu" adıyla yayımlanan bu koleksiyonla, 683 ana başlık altında sıra/bant numarasıyla l.076 eser / risale tanıtılmıştır 13. TÜYATOK 23 Ankara 2000 (ISPARTA): "Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu Isparta" adıyla yayımlanan bu koleksiyonla ana başlık altında eser / risale tanıtılmıştır. 14. TÜYATOK 24 Ankara 2000 (BURDUR I-II): "Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu Burdur I-II" adıyla iki cilt halinde yayımlanan bu koleksiyonla ana başlık altında eser / risale tanıtılmıştır 15. TÜYATOK 25 Ankara 2002 (26): " Eskişehir İl Halk Kütüphanesi Yazmaları Kataloğu" yayımlanan bu koleksiyonla 861 ana başlık altında eser / risale tanıtılmıştır Milli Kütüphane kendi yazmaları için TÜYATOK' un sistemini kullanarak katalog hazırlığına girişmiş ve yayımlanan şu eserlerle birlikte künyenin tanıtımı yapılmıştır. MİLLİ KÜTÜPHANE Yazmalar Kataloğu: 1. Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu I. C.: Genel konular, Fizik, Gizli ilimler. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu II. C.: Gizli İlimler, Psikoloji, Mantık, Felsefe. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu III. C.: İslâm dini, Kur'an Bilimleri, Tefsir. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu IV. C.: Hadis. Ankara Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu V. C.: Akaid ve Kelâm. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Kataloğu VI. C.: Türkçe Divanlar. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Kataloğu VII. C.: Cönkler. Ankara 2002 ( Milli Kütüphane, 2010) Ulusal Bibliyografik Denetim Çalışmaları Türkiye Bibliyografyası Türkiye Bibliyografyası, 1934 tarihli 2527 sayılı Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu na göre derlenerek Milli kütüphane ye gönderilen yayınlara ait niteleyici kataloglama bilgilerini içeren bibliyografik kayıtlardan oluşur (Önsöz, 2002, I). 14

15 Türkiye Bibliyografyası ilk önce yıllarında, yani Türk harflerinin kabulünden Cumhuriyetin onuncu yıldönümüne kadar olan yayınları tanıtmak üzere İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Bibliyografya Servisi tarafından hazırlanmıştır. Bunun sonunda bir ek bölüm yer almıştır (Acaroğlu, 1970, s. 25). Bu dönemde Maarif Vekâleti Milli Talim ve Terbiye Heyeti tarafından, ekim 1930 dan itibaren aylık bir bibliyografya bülteni yayımlanmıştır. Mustafa Nihat Özön tarafından hazırlanan bu bültenlerin hepsi 16 sayıdır yıllarında çıkan ilk sekiz sayı 1. cildi, mayıs-aralık 1932 aylarında yayımlanan sayılar 2. cildi, ocak, eylül ve aralık 1933 aylarında basılan sayılar da 3. cildi teşkil eder (Acaroğlu, 1970, s. 19) yılında bibliyografyanın yayın sorumluluğunu Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı basma Yazı ve Resimleri Derleme Müdürlüğü devralmıştır. Bu yılda basılan bibliyografyanın ilk sayısı 1934 yılı yayınlarını içermektedir (Ötüken, 1948, 418). İki kısımdan oluşan yayın, yılın ilk altı ayı ve ikinci altı ayındaki yayınları ayırarak yayımlamıştır. Derleme Müdürlüğü bibliyografyanın yayımlanması görevini 1955 yılına kadar sürdürmüştür yılından sonra günümüze kadar ise Milli Kütüphane, Türkiye Bibliyografyası nı yayımlamaktadır yılı sonuna kadar geçen süreç içerisinde Aşar-ı Tasnif Cetveli esasına göre sınıflanan eserler her konuya ait başlık altında alfabetik olarak sınırlanmıştır. Bibliyografik kimliklerin verilişinde; yazar soyadı adı, eser adı, yayın yeri, yayınlayan, yayın tarihi, boyut, sayfa sayısı ve fiyatı sırası izlenmiştir. Bu dönemde kullanılan kataloglama kuralları konusunda bir açıklama bulunmamakla birlikte Fehmi Ethem Karatay ın Alfabetik Katalog Kaideleri nin uygulandığı düşünülmektedir (Atılgan, 1998, s. 66). Bibliyografik kitaplar ve risaleler ondalık tasnif usulüne göre ait oldukları bölümlerde gösterilmektedir. Her fasikülde geçen yazar ve kitap isimleri ayrıca fasikül sonunda iki alfabetik indekste sıralanmakta ve hangi sayfalarda geçtiği belirtilmektedir. Yıl sonunda ki fasikülde o yıl içinde adı geçen bütün yazar ve kitapların genel bir indeksi yapılmak suretiyle bir yıl içindeki yayınları arama kolaylığı sağlanmaktadır (Önsöz, 1949, I) yılında geçmiş 10 yılı kapsayan, yani dönemini içeren toplu ciltler yayımlanmıştır. Bu çalışma eksiklerine rağmen Türkiye deki bibliyografik çalışmaların göstergesi olarak oldukça önemli yere sahiptir. İki cilt halinde basılan bibliyografyaya göre başka bir kaynak olmadığı için istatistikler Le Droit d Auteur dan alınmıştır (Önsöz, 1939, I). Ancak oluşturulan rakamlarda eksikler olduğu düşünülmektedir. Tablo1 de gösterilen on yıldaki yayınların sayısı 7445 i resmi 8618 i özel olmak üzere toplam 16,063 tür. Son beş yılda basılan kitapların toplamı 9801 dir. Toplam rakamdan çıkararak 6262 rakamı ilk senelerin yayın sayısı olarak bulunmaktadır. Aradaki fark verilerin oldukça eksik olduğunu gösteren bir göstergedir. Tablo1: yıllarındaki bibliyografyada yer alan eserlere ait istatistikler

16 Türkiye Bibliyografyası yılları arasında yılda 2 sayı, arasında yılda 4 sayı olarak çıkmıştır yılından itibaren aylık olarak yayımlanmaya başlanmıştır. Ancak yıllarında kitap yayınındaki azalmaya paralel olarak 1949 yılından itibaren üç ayda bir yayımlanması planlanmıştır. Basma Yazı ve Resimleri Derleme Müdürlüğü nün yayımladığı bibliyografyalara ilişkin sayı bilgileri tablo1 de gösterilmiştir. Tablo 2. Basma yazı ve resimleri derleme müdürlüğünün bastırdığı bibliyografyalar 1934 I-II 1943 I-IV 1935 I-II 1944 I-XII 1936 I-II 1945 I-XII 1937 I-II 1946 I-XII 1938 I-II 1947 I-XII 1939 I-IV 1948 I-XII 1940 I-IV 1949 I-IV 1941 I-IV 1950 I-IV 1942 I-IV 1951 I-IV Türkiye Bibliyografyası 1949 ile 1980 arasında yılda dört sayı olarak yayımlanmış, 1980 den sonra ise tekrar aylık olarak çıkmaya başlamıştır yılından itibaren pullar, 1972 yılından itibaren paralar, 1971 yılından itibaren de takvimler bibliyografyada yer almaktadır ( Önsöz, 1980, I- III). Afiş ilan vb. gibi kitaplardan tamamıyla ayrı özellikler gösteren yayınlar her yılın sonunda fasikül olarak verilmektedir. Her fasikülün sonunda yazarların ve eserde emeği geçen diğer kişilerin, kitap adlarının ve süreli yayınların alfabetik bir dizini bulunur. Ayrıca her yılın sonunda dört fasikülün dizinlerini aynı alfabetik sıra içine alan toplu dizinler yayımlanmaktadır (Önsöz, 1975, I) Ocak fasikülünden itibaren bilgisayara dayalı olarak çıkarılan Türkiye Bibliyografyası, 1993 Ocak fasikülünden itibaren yeni bir bilgisayar programı kullanılmaya başlanmıştır. Yeni bilgisayar programıyla birlikte, bibliyografyada düzen ve içerik açısından bir takım yenilikler yapılmıştır. Bibliyografik kayıtlar, ilgili oldukları konular altında türlerine göre bölümlenerek listelenmiştir. Bunlar sırasıyla şu şekildedir: 1. Kitaplar, 2. Süreli yayınlar 3. Görsel- işitsel materyaller. Bibliyografik kayıtlar listelenirken, öncelikle konu numaraları esas alınmıştır. Aynı konu numarasında yer alan bibliyografik kayıtlar ise alfabetik olarak listelenmiştir. Konu numaraları, her bibliyografik kaydın sonunda ayrıca belirtilmiştir. İki veya daha fazla konu numarasına sahip bibliyografik kayıtlar erişilebilirliği kolaylaştırmak için ilgili bölümlerde yinelenmektedir. İlk konu numarası bibliyografik kayıtların sol üst köşesinde bulunur ve dizinlerden ulaşımı sağlar. Fakat gönderme yapılan bibliyografik kayıtların başında konu numaraları yer almaz. Eserin Milli Kütüphane deki yer numarası, bibliyografik kayıtların sağ üst köşesinde verilmektedir. 16

17 Her fasikülün sonunda yazar adları, eser adları, süreli yayın adları, ISBN ve ISSN olmak üzere beş ayrı dizin bulunur. Yıllık dizinlerde, fasikül numaraları Romen rakamlarıyla verilir Ocak fasikülünden itibaren anlatılan biçim ve içerik uygulanmıştır. Bibliyografya 2002 yılı sonuna kadar basılı olarak yayımlanmıştır. Bu tarihten sonra Türkiye Bibliyografyası, CD-ROM olarak yayımlanmaktadır yılından 2002 ye kadar bazı teknik sebeplerle yıllık dizinlerin hazırlanamadığı belirtilmiştir (Önsöz, 2002, I). Türkiye Bibliyografyası nın yetersizlikleri konusunda zaman zaman bazı tartışmalar da gerçekleşmiş ve çeşitli tespitler yapılmıştır. Aybaş (1970, s. 174) yaptığı değerlendirmede şu görüşlere yer verilmiştir. 1. Zamanında çıkmıyor, 2. Çıkış süresi yetersiz, 3. Sınıflandırma, muhteva ve dizgi hataları var, 4. Kılavuz ciltleri yok, 5. Toplumdan gelen arz ve talep az. Türkiye Bibliyografyası nın yayınlanmasıyla ilgili tartışmalar özellikle konunun birinci elden ilgilisi olan kişilerce de dönem dönem gündeme taşınmıştır. Örneğin bibliyografya çalışmalarındaki literatüre yaptığı önemli katkılarıyla bilinen T.Acaroğlu ile dönemin Bibliyografya Enstitüsü Başkanı F. Başbuğoğlu arasında yıllarında yapılan Türkiye Bibliyografyası nın Durumu başlıklı tartışma, aradan geçen 27 yılın sonunda 1997 de Acaroğlu tarafından tekrar Türkiye Bibliyografyası Şimdi Ne Durumda? başlığı altında yeniden sorgulanmaktadır. Geçmişteki sorunların literatürde hala yer tuttuğu bu yazıların içerisinde örnekleriyle ortaya konmaktadır Türkiye Makaleler Bibliyografyası Makaleler, bir ülkenin bilimsel ürünlerinin güncel kayıtlara dönüştürüldüğü çalışmalardır. Makalelerin bibliyografik kayıtlarının ise o ülkenin bilim insanları, araştırmacıları ve tüm halkı için oldukça önemli yol gösterici rehberler olduğu söylenebilir. Bu amaçla Türkiye Makaleler Bibliyografyası 1952 yılından bu yana aralıksız olarak Milli Kütüphane tarafından yayınlanmaktadır (Önsöz, 2002, 1) yılında UNESCO tarafından 'Bibliyografik Servislerin Islahı Konferansı'nda alınan karar uyarınca Türkiye Makaleler Bibliyografyası'nda künyeler yılları arası Türkçe başlıklarının yanında Fransızca çeviri başlığı ile birlikte yayınlanmış, ancak daha sonra makale hangi dilde yazılmış ise künyesi o dildeki başlık altında verilmeye başlanmıştır. (Türkiye Makaleler 2008). Türkiye Makaleler Bibliyografyası nın başlangıç tarihi 1952 olmasına rağmen bazı süreli yayınların 1949 dan itibaren taranması uygun görülmüştür. Çıkartılan ek fasiküllerde de bu duruma dikkat edilerek yayınlarda 1949 a kadar inilmiştir (Önsöz 1965, EK). Bibliyografya hakkında verilen bilgileri içeren bölümler (Künyelerin şekli ve tasnif tarzı, genel tasnif konuları vb) 1974 yılına kadar Türkçe ve Fransızca, 1975 ve sonrasında ise Türkçe ve İngilizce olarak çıkartılmıştır. 17

18 yılları arasında üç aylık olarak yayınlanan Türkiye Makaleler Bibliyografyası, 1986 yılından itibaren aylık olarak yayınlanmaya başlamıştır. Her fasikül yaklaşık olarak 1700'e yakın makaleyi içermektedir. Bibliyografyada taranan yayınlar nitelik açısından; bilimsel ve kültürel değer taşıyan, hakemli yayınlardan oluşmaktadır (Türkiye Makaleler 2008). Türkiye Makaleler Bibliyografyası, Türkiye bibliyografyası gibi 1993 ten itibaren yeni bir bilgisayar programıyla hazırlanmaya başlamıştır. Düzeni Dewey Onlu Sınıflama Sistemi ne göredir Ocak fasikülünden itibaren konu numaraları Dewey Onlu Sınıflama Sistemi 20. edisyonun 2. özetine, makalelerin bibliyografik kimlik numaraları ise ait oldukları konu numarası altında yazar soyadına, yazarı yoksa ya da üçten fazla yazara sahipse makale adına göre alfabetik olarak verilmektedir. İki veya daha fazla konu numarasına sahip bibliyografik kimlikler erişilebilirliği kolaylaştırmak amacıyla ilgili bölümlerde yinelenmektedir. Fakat gönderme yapılan bibliyografik kimliklerin başında konu ve sıra numaraları yer almaz. Bazı konularda yer alan makalelerin yoğunluğu nedeniyle daha ayrıntılı sınıflandırılmıştır (Sunuş 2002, 5) yılına ait fasiküllerden itibaren Türkiye Makaleler Bibliyografyası, CD ortamında aylık olarak üretilmeye başlanmıştır. Üretilen CD lerde araştırmacıların alışkın oldukları düzeni korumak amacıyla bibliyografyalara ait PDF dosyaları da yer almaktadır. Basılan bibliyografya düzeni ile birebir aynı şekilde yer alacak olan PDF dosyalarında bir fasiküle ait tüm veriler bulunmaktadır. CD'de yer alan bibliyografik künyelere erişim, Türkçe ve İngilizce olarak iki dilde hazırlatılan, arama-tarama programıyla kolaylıkla sağlanmaktadır (Türkiye Makaleler 2008) Diğer Bibliyografik Denetim Çalışmaları TOKAT TÜBİTAK-ULAKBİM tarafından gerçekleştirilen Toplu Katalog (TO-KAT) projesi, farklı kütüphanelerin kataloglarının tek bir ara yüzden taranabilmesine ve kayıt paylaşımına olanak sağlamaktadır. Bu proje ile ülkemizdeki mevcut kaynakların elektronik ortamda birleştirilmesi ve kütüphaneler arası kaynak paylaşımının sağlanması amaçlanmıştır. Gerçekleştirmekte olunan Toplu Katalog (TO-KAT) projesi, farklı kataloglara ve otomasyon sistemlerine sahip kütüphanelerin tek bir ara yüzden taranabilmesine ve kayıt paylaşımına olanak sağlamaktadır. Bunların yanında, çeşitli istatistik ve raporlar, kütüphanelere kaynak optimizasyonu ve kullanımı açısından kolaylıklar sunmaktadır. TOKAT ın amaçları; Güncel kütüphane yer bilgilerine, Materyalin hangi kütüphanede olduğu bilgisine, Erişilebilirlik bilgilerine, Farklı dillerde kapsamlı tarama olanaklarına, Katalog ve sınıflama bilgilerinin değişimine, Aynı materyallerin değişik kütüphanelerce tekrar tekrar kataloglanmamasına yönelik ihtiyaçları gidermektedir. 18

19 OBES ( Ortak Belge Sağlama Projesi) ULAKBİM, Cahit Arf Bilgi Merkezi bünyesindeki Belge Sağlama Birimi, araştırmacı ya da kuruluşların gereksinim duydukları her türlü bilimsel belgeyi, yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan sağlama işini yürütmektedir. ULAKBİM, belge sağlama hizmetlerinin verilmesinde daha önce genel olarak kendi süreli yayın koleksiyonu ile yurt dışı kaynakları kullanırken, bu hizmetlerinin geliştirilmesi ve özellikle diğer kütüphane kaynaklarının da kullanıcıların hizmetine sunulabilmesi amacıyla 1999 yılında Ortak Belge Sağlama Sistemi (OBES) projesini başlatmıştır. OBES sisteminde, sisteme dahil olan ve kaynak kütüphane olarak ifade edilen kütüphaneler (ULAKBİM, ODTÜ, Hacettepe ve Gazi Üniversiteleri) kaynak paylaşımında işbirliği yaparak, süreli yayın koleksiyonlarını diğer kaynak kütüphane kullanıcılarının hizmetine sunmaktadır. Sistemin ulusal çapta belge sağlama hizmetleri ise ULAKBİM tarafından gerçekleştirilmektedir. Bunun için, ULAKBİM de oluşturulan ve kaynak kütüphanelerin süreli yayın bilgilerinin yer aldığı Süreli Yayınlar Toplu Katalogu kullanılarak, kaynak kütüphaneler arasında makale (belge) sağlama işlemleri yürütülmektedir ( Ulakbim, 2010). Proje sonraki aşamada genişleyerek, Başkent ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi kütüphanelerini belge paylaşım sistemi içerisine dahil emiştir. Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi nin kaynakları da kataloğa dahil edilmesine rağmen belge paylaşım sistemine dahil olmamıştır. Ayrıca ODTÜ kütüphanesi kaynak kütüphane olmasına rağmen bugün itibariyle sadece katalog içerisinde yer alıp belge göndermemektedir YÖK Tez Merkezi Çalışmaları Yayın ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı, 124 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile tanımlanmış olup, 26 Aralık 1984 tarihinde hizmete açılmıştır. Merkez'de verilmekte olan hizmetlerin bir kısmı, Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı ve TÜBİTAK arasında imzalanan tarihli protokol gereği Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi ne (ULAKBİM) devredilmiştir. Üniversiteler ile eğitim ve araştırma hastanelerinde hazırlanan yüksek lisans, doktora, tıpta uzmanlık ve sanatta yeterlilik tezleri, 1987 yılı Haziran ayından itibaren toplanmaya başlanmıştır tarihinden sonra Tez Merkezi olarak yeniden yapılandırılan Daire Başkanlığı, koleksiyonunu oluşturan lisansüstü tezlerle hizmetlerine devam etmektedir. Teknolojik gelişmelere paralel olarak, tarihinden itibaren tezler elektronik ortamda sağlanmaya başlanmıştır yılında başlatılan Elektronik Tez Arşiv Projesi ile Ulusal Tez Merkezi nde bulunan basılı tezler, internet üzerinden tam metin (pdf) olarak araştırmacıların hizmetine açılmıştır (Tübitak, 2010) Dünyada Yapılan Bibliyografik Çalışmalar Ve Denetim Araçları Araştırmada, dünyada yapılan bibliyografik denetim çalışmalarının odak noktası olarak kabul edilen UBC ve ISBD ele alınmıştır. Ayrıca toplu katalog alanında da OCLC Worldcat çalışması değerlendirilmiştir. 19

20 Katalog Çalışmaları OCLC Worldcat Worldcat dünyanın en büyük kütüphane içerik ve hizmet ağıdır. İnsanlar araştırmaları için web üzerinden Worldcat ağına bağlanarak in üzerinde kütüphaneyi tek bir ara yüzden tarayabilmektedirler (Worldcat, 2010). Kaynakların bir kısmının sadece bibliyografik bilgilerine erişim sağlanabilirken, bir çok kaynağa tam metin erişim sağlanabilmektedir. Worldcat içerisinde değişik formatlarda kaynaklara erişim imkânı vardır (kitap, makale, video, müzik vb.) Bibliyografik Denetim Çalışmaları Bilgiye doğru, hızlı ve tam olarak erişimin sağlanmasında bibliyografik denetimin ne düzeyde gerçekleştirildiği önemlidir. Kayıt edilmiş bilgiye erişim isteği Evrensel Bibliyografik Denetimin gerekliliğini ortaya koymuştur. Evrensel Bibliyografik Denetimin gerçekleşmesi ise ulusal ve uluslar arası düzeydeki çalışmaların başarısına bağlıdır. Çalışmada belli başlı temel ulusal çalışmalara yer verilmiştir UBC ve ISBD Universal Bibliographic Control (UBC), 1960 yılı başlarında ortaya çıkmıştır. Evrensel bibliyografik denetimin sağlanması ve yürütülmesinde IFLA ve UNESCO nun ortak çalışmaları etkili olmuştur. Dünya üzerinde bibliyografik bilginin değişimini gerçekleştirmek üzere IFLA içinde önce (1969 yılında) resmi olmayan bir biçimde başlatılan çalışmalar, 1 Temmuz 1971 den itibaren, IFLA nın ilk mesleki birimi olarak oluşturulan, Kataloglama Komitesi nin sürekli sekreterliği altında yürütülmüştür (Baydur, 1982, s. 43). International Office for UBC nin IFLA nın yönetim organı olmasına 1973 yılında IFLA nın, Brüksel deki yönetim kurulu toplantısında karar verilmiştir. Evrensel bibliyografik denetim, IFLA tarafından kurulan UNESCO nun da benimsediği bibliyografik bilginin denetim ve değişimi için dünya üzerinde geliştirilen bir sistem olarak tanımlanmaktadır. Bu sistemin amacı, dünyada yayınlanmış olan her yayının temel bibliyografik verilerinin evrenselleştirilerek hızlı bir şekilde erişim sağlamak için uluslar arası geçerliliğe sahip bir biçim kazandırmaktır (Anderson, 1974, s. 11). UBC nin ana ilkesi: Evrensel bibliyografik denetim, yayınlanan her yeni eser için gereken bibliyografik kayıtlamayı sağlayacak olan ulusal bibliyografik denetimin, o yayının çıktığı ülkede oluşturulması amacını taşımaktadır. Ayrıca, tüm yayınlara ilişkin temel bibliyografik verileri, uluslararası benimsenmiş değişim olanağı veren kodlama ve standartlara uygun olarak makine veya el ile kullanılabilen yöntemlerle gereğinde (gerektiğinde) uluslararası alanda elde edilebilirliğini sağlamaktır (Sanalan, 1977, s. 158). Evrensel bibliyografik denetim ulusal ve uluslar arası düzeyde yapılan çalışmaları gerektirmektedir. Ulusal düzeydeki gereksinimler: o Her yeni yayının sağlanması ve bibliyografik kayıtlarının tutulması (örn. derleme ve benzer idari düzenlemelerle yayın sağlama). 20